Ա-Դո

	Ա-Դո;
Կուսակցություն՝	ՀՅԴ
Կրթություն՝	Երևանի թեմական դպրոց (1891), Խարկովի ազգային համալսարան (նոյեմբերի 30, 1905) և Սանկտ Պետերբուրգի Բեխտերևի անվան հոգենյարդաբանական գիտահետազոտական ինստիտուտ (1909)
Մասնագիտություն՝	տնտեսագետ և վիճակագրագետ
Ազգություն	հայ
Ծննդյան օր	հունվարի 14, 1867
Ծննդավայր	Նոր Բայազետ, Նոր Բայազետի գավառ, Երևանի նահանգ, Ռուսական կայսրություն
Վախճանի օր	փետրվարի 7, 1954 (87 տարեկան)
Վախճանի վայր	Երևան, Հայկական ԽՍՀ, ԽՍՀՄ
Թաղված	Թոխմախի գերեզմանատուն
Քաղաքացիություն	Ռուսական կայսրություն և ԽՍՀՄ
Ի ծնե անուն	Հովհաննես Տեր-Մարտիրոսյան

Ա-Դո (Հովհաննես Տեր-Մարտիրոսյան) (հունվարի 14, 1867(1867-01-14)^[1], Նոր Բայազետ, Նոր Բայազետի գավառ, Երևանի նահանգ, Ռուսական կայսրություն^[1] - փետրվարի 7, 1954(1954-02-07)^[1], Երևան, Հայկական ԽՍՀ, ԽՍՀՄ^[1]), հայ հասարակական, քաղաքական գործիչ, վիճակագիր, պատմաբան, ՀՅԴ կուսակցության անդամ (1895-1903)։

Կենսագրություն

Ծնվել է Նոր Բայազետում (այժմ՝ Գավառ)։ Սկզբնական ուսումը ստացել է ծննդավայրում։ Հոր մահից հետո տեղափոխվել է Երևան և 1881-1884 թվականներին աշխատել է եղբոր խանութում որպես վաճառող, ապա «Նադեժդա» ընկերության մասնաճյուղում։ Իր կրթությունը լրացրել է ինքնակրթությամբ։ 1885 թվականին աշխատել է «Աֆրիկյան ընկերություն»-ում։ 1889-1891 թվականներին սովորել է Երևանի թեմական դպրոցում։ Եղել է ՀՅԴ անդամ, մասնակցել է Արևմտյան Հայաստան զենք և զինամթերք տեղափոխմանը, սակայն որոշ ժամանակ անց դուրս է եկել կուսակցությունից։ Թղթակցել է «Մշակ», «Հորիզոն» և այլ պարբերականներին։ 1905 թվականի հոկտեմբերից մինչև նոյեմբերի վերջերն ուսանել է Խարկովի համալսարանի իրավաբանական ֆակուլտետում։ 1905-1906 թվականների հայ-թաթարական ընդհարումների ժամանակ որպես ականատես փաստագրել է բախումները և հրատարակել աշխատություն։ Սույն հետազոտությունն առ այսօր հանդիսանում է հետազոտողների համար կարևոր ուսումնասիրություն։ 1908-1909 թվականներին ուսանել է Սանկտ Պետերբուրգի Հոգենյարդաբանական ինստիտուտում (այժմ՝ Վ. Մ. Բեխտերևի անվան Ս. Պետերբուրգի հոգենյարդաբանական գիտահետազոտական ինստիտուտ)։ Հեղինակել է մի շարք հետազոտություններ, որոնցից մեկի համար ցարական դատարանի կողմից դատապարտվել է մեկ տարվա բանտարկության (1910-1911)։ 1909 թվականի հունիսի 21-ից մինչև օգոստոսի 20-ը եղել է Արևմտյան Հայաստանում և վիճակագրական տեղեկություններ հավաքել Վանի, Բիթլիսի (Բաղեշի) և Էրզրումի հայության թվաքանակի, սոցիալ-տնտեսական դրության, հարկային համակարգի և այլնի վերաբերյալ։ Այդ մասին հրատարակել է առանձին աշխատություն։ Միաժամանակ «Նոր հոսանք» թերթում տպագրել է իր տպավորություններն Արևմտյան Հայաստանի մասին։ Առաջին համաշխարհային պատերազմի տարիներին գործուն մասնակցություն է ունեցել հայ գաղթականության փրկության և հաշվառման աշխատանքներին։ Առանձին հետազոտություն է նվիրել Արամ Մանուկյանի գլխավորությամբ կազմված Վանի հայկական իշխանությանը։ Վիճակագրական տեղեկություններ է հավաքել ոչ միայն հայ, այլև ասորի գաղթականության վերաբերյալ։ 1919-1949 թվականներին աշխատել է Հայաստանի սպառողական ընկերությունների միությունում (Հայկոոպ)։

Աշխատությունները

Ա-Դոյի ուսումնասիրությունները վերաբերվում են հայ ժողովրդի սոցիալ-տնտեսական կյանքի և ազատագրական շարժումների պատմությանը։ «Հայ-թուրքական ընդհարումը Կովկասում» (1907) աշխատության մեջ բացահայտել է ցարական ինքնակալության ազգամիջյան ընդհարումների հակաժողովրդական քաղաքականության էությունը։ Արևմտյան Հայաստանի սոցիալ-տնտեսական և քաղաքական կացությանը, վարչական կառուցվածքին, բնակչության և բնակավայրերի վիճակագրությանն են նվիրված «Վանի, Բիթլիսի և Էրզրումի վիլյեթները» (1912), «Մեծ դեպքերը Վասպուրականում. 1914-1915 թթ.», (1917 թ. նկարագրված է Վանի 1915-ի ինքնապաշտպանությունը, բնակիչների Արևելյան Հայաստան գաղթի պատմությունը) աշխատությունները։ Ա-Դո հեղինակ է նաև գրականագիտական ուսումնասիրությունների։

Մակեդօնիա, Ս. Պետերբուրգ, 1903։
Խոտեմսկի Բ., Րեբեկա, Ս. Պետերբուրգ, 1903։
Հայրենիքի Կարօտը, Ս. Պետերբուրգ, 1905։
Հայ-թուրքական ընդհարումը Կովկասում (1905-1906 թթ.). (Փաստական, վիճակագրական, տեղագրական լուսաբանութիւններով), Երևան, 1907։
Միքայէլ Նալբանդեանի կեանքի հետաքրքիր մի էջ և Բակունինին նրա գրած նամակները, Երևան, 1908։
Ազատագրական շարժումը Ռուսաստանում իր ծագման առաջին օրերից, Երևան, 1908։
Վանի, Բիթլիսի և Էրզրումի վիլայէթները. Ուսումնասիրութեան մի փորձ այդ երկրի աշխարհագրական, վիճակագրական, իրաւական և տնտեսական դրութեան, Երևան, 1912։
Հուշեր Տաճկահայաստանի ճանապարհորդութւինից, «Նոր հոսանք», Թիֆլիս, 1913-1914։
Մեծ դէպքերը Վասպուրականում 1914-1915 թվականներին, Երևան, 1917։
Հայ-թուրքական ընդհարումները Զանգեզուրում (1905-1906 թթ.)։ Ա-Դոյի «Հայ-թուրքական ընդհարումները Կովկասում» գրքից քաղ., ծանոթագր., և խմբագր. Շ. Դավթյանը, Երևան, 1996։
Իմ հիշողությունները, Երևան, 2015։
Ա-Դո (Տեր-Մարտիրոսյան Հովհաննես), Հայության երկունքը /հրատ. պատր.՝ Վ. Ղազախեցյան, Ռ. Գասպարյան, Ռ. Սահակյան, Հ. Սուքիասյան/, ՀՀ ԳԱԱ պատմության ինստիտուտ, Երևան, 2019։

Ա-Դոյի անտիպ գործերի հրատարակություններ

Նահապետյան Սուսաննա, Փաստաթղթեր Նոր-Բայազետ քաղաքի հիմնադրման և հայոց ծխական երկդասյան ուսումնարանի պատմության մասին, Բանբեր Հայաստանի արխիվների, Երևան, 2011, N 2, էջ 6-20 http://www.armarchives.am/UserFiles/File/Banber%20%20-%2002-2011.pdf
Սահակեան Ռուբեն, Վանի նահանգապետութեան պատմութիւնից (Յունիս 14-Յուլիս 7-Յուլիս 25, 1915) և Ա-Դօն, «Հայկազեան Հայագիտական Հանդէս», թիւ ԼԲ (32), 2012, Պէյրութ, էջ 407-430 [http://tert.nla.am/archive/NLA%20AMSAGIR/Haigazean/LB.pdf
Ռուբեն Սահակյան, Հաղթանակած Վանը (Ա-Դոյի անտիպ հուշերից), «Պատմաբանասիրական հանդես», Երևան, 2012, N 1, էջ 223-242
Ա-Դո, Ռուսական ցարերը և հայկական հարցը։ Առաջաբանը և ծանոթագրությունները՝ պ. գ. թ. Ռուբեն Գասպարյանի և պ. գ. թ. Ռուբեն Սահակյանի, Երևան, 2013։
Գասպարյան Ռուբեն, Սահակյան Ռուբեն, Ա-Դոյի ընտանեկան արխիվից. Ջուլամերիկի ասորիները. Բանբեր Հայաստանի արխիվների, Երևան, 2013, N 2, էջ 13-32, http://www.armarchives.am/UserFiles/File/Banber%20-%2001-2013+.pdf
Գասպարյան Ռուբեն, Սահակյան Ռուբեն, Հովհաննես Տեր-Մարտիրոսյան. Ա-Դո. Ա-Դոյի ընտանեկան արխիվից. Կինո, Հանդես (Գիտամեթոդական ժողովածու), Երևան, 2014, թիվ 15, էջ 223-236։
Ռ. Գասպարյան, Ռ. Սահակյան, Հատված Ա-Դոյի «Իմ հիշողությունները» հուշագրությունից, ՀՀ ԳԱԱ Լրաբեր հասարակական գիտությունների, 2015, № 1, էջ 181-189
Ռ. Գասպարյան, Ռ. Սահակյան, Ա-Դոյի անտիպ արխիվից. Գրիգոր Արծրունի, Հանդես (Գիտամեթոդական հոդվածների ժողովածու), 2015, N 16, էջ 215-221։ https://drive.google.com/file/d/1DIZ5NjTCQ_59H3DyBpBsCwiqCQ1_4_7n/view
Gasparyan R. H., Sahakyan R. O., Hovhannes Ter-Martirosyan (A-DO), http://www.fundamentalarmenology.am/datas/pdfs/422.pdf
Ա-Դո, Իմ հիշողությունները. Առաջաբանը և ծանոթագրությունները՝ Ռուբեն Գասպարյանի և Ռուբեն Սահակյանի, Երևան, «Վարդան Մկրտչյան» տպագրատուն, 2017, 507 էջ։
Ա-Դո (Տեր Մարտիրոսյան Հովհաննես), Հայության երկունքը (հրատ. պատ.՝ Վ. Ղազախեցյանը, Ռ. Գասպարյան, Ռ. Սահակյան, Հ. Սուքիասյան), Երևան, ՀՀ ԳԱԱ պատմության ինստիտուտ, 2019, 765 էջ։

Ծանոթագրություններ

↑ ^1,00 ^1,01 ^1,02 ^1,03 ^1,04 ^1,05 ^1,06 ^1,07 ^1,08 ^1,09 ^1,10 ^1,11 ^1,12 ^1,13 ^1,14 ^1,15 ^1,16 Հայկական սովետական հանրագիտարան (հայ.) — Երևան: 1974. — հատոր 1. — էջ 76.

Գրականություն

Սարգսեան Եփրեմ, ԱԴՕ (Յովհաննէս Տէր Մարտիրոսեան), «Հայրենիք», Պօստոն, 1952, թիւ 4, էջ 90-93։
Սահակյան Ռուբեն, Հովհաննես Տեր-Մարտիրոսյան (Ա-Դո), Պատմաբանասիրական հանդես, 2022, N 2, էջ 9-33, http://www.academhistory.am/images/Patmabanasirakan_handes/Handes-2022-2.pdf

Արտաքին հղումներ

Այս հոդվածի կամ նրա բաժնի որոշակի հատվածի սկզբնական կամ ներկայիս տարբերակը վերցված է Քրիեյթիվ Քոմմոնս Նշում–Համանման տարածում 3.0 (Creative Commons BY-SA 3.0) ազատ թույլատրագրով թողարկված Հայկական սովետական հանրագիտարանից (հ․ 1, էջ 76)։

Վիքիդարանն ունի նյութեր, որոնք վերաբերում են «Ա-Դո» հոդվածին։

[_ee72f1557df10852-1] 1,00 ^1,01 ^1,02 ^1,03 ^1,04 ^1,05 ^1,06 ^1,07 ^1,08 ^1,09 ^1,10 ^1,11 ^1,12 ^1,13 ^1,14 ^1,15 ^1,16 Հայկական սովետական հանրագիտարան (հայ.) — Երևան: 1974. — հատոր 1. — էջ 76.

[1]