Բավարար հիմունքի օրենք

Բավարար հիմունքի օրենք (լատին․՝ principium rationis sufficientis), ավանդական տրամաբանական մտածողության չորս հիմնական օրենքներից մեկը, սկզբունք, ըստ որի դրույթը ճշմարիտ է համարվում միայն այն դեպքում, եթե այն ունի սկզբունքորեն ձևակերպվելի բավարար հիմունք, սկզբունք, ըստ որի ամեն ինչ պետք է հիմնավորված և պատճառաբանված լինի։ Այսինքն, յուրաքանչյուր դատողություն, բացի աքսիոմներից ու սահմանումներից, ինքնին վերցրած ճշմարիտ է և որից էլ տրամաբանորեն (դեդուկտիվ կերպով) բխում է տվյալ դատողությունը։

Այդպիսով, բավարար հիմունք է այն դրույթը կամ դրույթների ամբողջությունը, որը նախապես ճշմարիտ է և որից տրամաբանորեն բխում է հիմնավորվող դրույթը։ Հիմունքի ճշմարտությունը կամ կարող է ապացուցվել փորձնական ճանապարհով, պրակտիկայում կամ բխեցվել այլ դրույթների ճշմարտացիությունից։

Բավարար հիմունքի օրենքի ժամանակակից ձևակեպումը^[1] առաջին անգամ տվել է գերմանացի փիլիսոփա, մաթեմատիկոս, ֆիզիկոս Լայբնիցը^[2], թեպետև այն ավելի վաղ էլ ենթադրվում էր տրամաբանության շատ համակարգերում, ինչպես օրինակ, փիլիսոփաներ Անաքսիմանդրոսի^[3], Պարմենիդեսի, Արքիմեդի^[4], Լևկիպոսի, Պլատոնի և Արիստոտելի, Ցիցերոնի^[5], Ավիցենայի^[6], Թոմա Աքվինացիի և Սպինոզայի^[7] մոտ։

Դրան էր նվիրված Շոպենհաուերի դոկտորական դիսերտացիան «Բավարար հիմունքի չորս տեսակի արմատների մասին» (1813 թ.)^[8]։ Իր բնույթով բավարար հիմունքի օրենքը շատ ընդհանուր մեթոդաբանական սկզբունք է։ Լայբնիցն այդ օրենքը դիտել է իբրև՝ գոյի և մտածողության օրենք (չի տարբերակել երևույթի ռեալ պատճառը և մտքի տրամաբանական հիմունքը), և միայն հետագայում այն սկսել է դիտվել որպես սոսկ մտածողության օրենք։ Այդ առումով Բավարար հիմունքի օրենքը, ընդհանուր առմամբ լինելով պատճառականության օրենքի արտացոլում մտածողության մեջ, չի նույնանում նրա հետ։ Դա երևում է թեկուզ նրանից, որ աշխարհում յուրաքանչյուր երևույթ, այդ թվում և յուրաքանչյուր միտք, ունի իր պատճառը, որ միշտ էլ բավարար է, մինչդեռ ոչ ամեն միտք է, որ ունի իր բավարար հիմունքը, ճշմարիտ մտքերն ունեն, իսկ կեղծ մտքերը չունեն այն։ Միաժամանակ պետք է նշել, որ բավարար հիմունքի օրենքը խիստ ընդհանուր բնույթ ունի և ժամանակակից ըմբռնմամբ, խստիվ ասած, չի կարող դիտվել իբրև տրամաբանական հատուկ օրենք, այն բացառապես բովանդակային է և ձևականացման չի ենթարկվում։ Բավարար հիմունքի օրենքը մնում է որպես մտածողության ապացուցականության, հիմնավորվածության ամենաընդհանուր պահանջ (տես նաև Ապացուցում)։

Որոշ փիլիսոփաներ բավարար հիմունքի օրենքը ասոցացնում են «Ոչինչն առաջանում է ոչնչից» (լատին․՝ ex nihilo nihil fit)^[9]^[10]։ Համիլթոնը նույնացնում էր դուրսբերման կանոնը (Modus ponens, պնդում պնդման մեթոդ)^[11] բացասման բացասման մեթոդի հետ (լատին․՝ modus tollendo tollens)^[12]։

Տես նաև

Ծանոթագրություններ

↑ Տես` Théodicée, § 44. Monadologie, §§ 81, 82. —ED."
↑ Կան նաև այլ տեսակետներ. շատ հաճախ մատնանշվում է Անսելմ Քենթրբերցիին, նրա quia Deus nihil sine ratione facit ձեւակերպումը և Աստծո գոյության աստվածաբանական օնթոլոգիական փաստարկը։ Ավելի հստակ կապված է Աստծո գոյության Տիեզերագիտական փաստարկի հետ։ Այս սկզբունքը հանդիպում է նաև Թովմա Աքվինացու և Ուիլյամ Օկկամի մոտ։ Լայբնիցը ձևակերպել է այն, բայց հեղինակը չէ։ Տես` A. O. Lovejoy, The Great Chain of Being «Leibniz and Spinoza» գլուխը
↑ Freeman, Charles (1999). The Greek Achievement: The Foundation of the Western World. Allen Lane. էջ 152. ISBN 0-7139-9224-7.
↑ «Principle of Sufficient Reason».
↑ Hamilton 1860:66
↑ Richardson, Kara (2014 թ․ հունիս). «Avicenna and the Principle of Sufficient Reason». The Review of Metaphysics. 67 (4): 743–768.
↑ Della Rocca, Michael (2008). Spinoza. New York: Routledge. էջեր 8–9. ISBN 0415283302..
↑ ARTHUR SCHOPENHAUER. On the Fourfold Root of the Principle of Sufficient Reason
↑ Alexander R. Pruss (2007) "Ex Nihilo Nihil Fit: Augments new and old for the Principle of Sufficient Reason" in Explication Topic in Contemporary Philosophy Ch. 14
↑ Hamilton attributes this expression to Cicero; Hamilton 1860:66
↑ Stone, Jon R. (1996). Latin for the Illiterati: Exorcizing the Ghosts of a Dead Language. London: Routledge. էջ 60. ISBN 0-415-91775-1.
↑ Bobzien, Susanne (2020). Zalta, Edward N. (ed.). The Stanford Encyclopedia of Philosophy․ 5.4 Stoic Syllogistic (Summer 2020 ed.). Metaphysics Research Lab, Stanford University.

Գրականություն

Փիլիսոփայական բառարան Ե., 1975 թ.

Այս հոդվածի կամ նրա բաժնի որոշակի հատվածի սկզբնական կամ ներկայիս տարբերակը վերցված է Քրիեյթիվ Քոմմոնս Նշում–Համանման տարածում 3.0 (Creative Commons BY-SA 3.0) ազատ թույլատրագրով թողարկված Հայկական սովետական հանրագիտարանից (հ․ 2, էջ 306)։

[1] Տես` Théodicée, § 44. Monadologie, §§ 81, 82. —ED."

[2] Կան նաև այլ տեսակետներ. շատ հաճախ մատնանշվում է Անսելմ Քենթրբերցիին, նրա quia Deus nihil sine ratione facit ձեւակերպումը և Աստծո գոյության աստվածաբանական օնթոլոգիական փաստարկը։ Ավելի հստակ կապված է Աստծո գոյության Տիեզերագիտական փաստարկի հետ։ Այս սկզբունքը հանդիպում է նաև Թովմա Աքվինացու և Ուիլյամ Օկկամի մոտ։ Լայբնիցը ձևակերպել է այն, բայց հեղինակը չէ։ Տես` A. O. Lovejoy, The Great Chain of Being «Leibniz and Spinoza» գլուխը

[3] Freeman, Charles (1999). The Greek Achievement: The Foundation of the Western World. Allen Lane. էջ 152. ISBN 0-7139-9224-7.

[Principle_of_Sufficient_Reason-4] «Principle of Sufficient Reason».

[Hamilton66-5] Hamilton 1860:66

[6] Richardson, Kara (2014 թ․ հունիս). «Avicenna and the Principle of Sufficient Reason». The Review of Metaphysics. 67 (4): 743–768.

[7] Della Rocca, Michael (2008). Spinoza. New York: Routledge. էջեր 8–9. ISBN 0415283302..

[8] ARTHUR SCHOPENHAUER. On the Fourfold Root of the Principle of Sufficient Reason

[9] Alexander R. Pruss (2007) "Ex Nihilo Nihil Fit: Augments new and old for the Principle of Sufficient Reason" in Explication Topic in Contemporary Philosophy Ch. 14

[10] Hamilton attributes this expression to Cicero; Hamilton 1860:66

[11] Stone, Jon R. (1996). Latin for the Illiterati: Exorcizing the Ghosts of a Dead Language. London: Routledge. էջ 60. ISBN 0-415-91775-1.

[12] Bobzien, Susanne (2020). Zalta, Edward N. (ed.). The Stanford Encyclopedia of Philosophy․ 5.4 Stoic Syllogistic (Summer 2020 ed.). Metaphysics Research Lab, Stanford University.

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]

[12]