Վիքիպեդիա

Իզաբելլա I (Կաստիլիայի թագուհի)

(Վերահղված է Իզաբելլա Iից)
«Իզաբելլա I» էջը վերահղված է այստեղ։ Այլ կիրառումների համար այցելիր Իզաբելլա I (այլ կիրառումներ)։

Իզաբելլա I (իսպ.՝ Isabel I, Ysabel, գալ.՝ Sabela I, ապրիլի 22, 1451[1][2], Monasterio de Nuestra Señora de Gracia, Մադրիգալ դե լաս Ալտաս Տոռես, Կաստիլիա և Լեոն[3] - նոյեմբերի 26, 1504[2], Palacio Testamentario, Մեդինա դել Կամպո, Կաստիլիա և Լեոն[4]), Կաստիլիայի թագուհի։ Նա և նրա ամուսին Ֆերդինանդ II-ը կայունություն բերեցին իրենց թագավորություններին և հիմք հանդիսացան Իսպանիայի ստեղծման համար։ Նրանց ամուսնությունը նաև հիմք եղավ Իսպանիայի քաղաքական միավորման համար իրենց թոռ Կառլոս V կայսրի օրոք։ Գահի իրավունքի համար երկար պայքարից հետո նա վերաձևավորեց կառավարման համակարգը, հանցագործության մակարդակը մոտեցրեց վերջին տարիների նվազագույն շեմին, զգալիորեն նվազեցրեց պետական պարտքը, որը թողել էր իր եղբայրը։ Նրա բարեփոխումները և այն, ինչ արեց իր ամուսնու հետ, բերեցին նրա հեղինակության բարձրացմանը ոչ միայն միացյալ թագավորություններում, այլ նրա տարածքից դուրս։ Իզաբելլան և Ֆերդինանդը հայտնի են նաև Ռեկոնկիստան ավարտին հասցնելով, հրամայելով արտաքսել կամ մահապատժի ենթարկել մուսուլմաններին և հրեաներին։ Բացի այդ նրանք ֆինանսավորեցին Քրիստափոր Կոլումբոսի՝ 1492 թվականի ճանապարհորդությունը, որի շնորհիվ նա հայտնաբերեց Նոր աշխարհը և Իսպանիան դարձրեց ժամանակաշրջանի ամենահզոր տերությունը, որը դարեր շարունակ տիրեց աշխարհի մեծ մասին։ 1974 թվականին Կաթոլիկ եկեղեցու կողմից Իզաբելլային շնորհվեց «Աստծո սպասավոր» տիտղոսը։

Իզաբելլա I
Isabel I, Ysabel
Թագուհի
Իշխանություն1479 - 1504
Թագադրում20 Հունվար 1479
Ծնվել է՝ապրիլի 22, 1451[1][2]
ԾննդավայրMonasterio de Nuestra Señora de Gracia, Մադրիգալ դե լաս Ալտաս Տոռես, Կաստիլիա և Լեոն[3]
Մահացել է՝նոյեմբերի 26, 1504[2] (53 տարեկան)
Վախճանի վայրPalacio Testamentario, Մեդինա դել Կամպո, Կաստիլիա և Լեոն[4]
Գրանադայի թագավորական մատուռ[5] և Sepulcher of Isabella I of Castile and Ferdinand II of Aragon
Երկիր Կաստիլիա և Լեոն
ՏոհմՏրաստամարա
կառավարիչ
ՀայրԽուան II[6]
ՄայրԻզաբելլա Պորտուգալացի[6]
ԵրեխաներԺուաննա (Կաստիլիայի թագուհի)[6], Իզաբելլա Արագոնացի (Պորտուգալիայի թագուհի)[6], Հովհաննես (Աստուրիասի արքայազն), Մարիա Արագոնեցի (պորտուգալիայի թագուհի)[6] և Եկատերինա Արագոնացի[6]
Հավատքկաթոլիկություն
Պարգևներ
ՍտորագրությունИзображение автографа

Կյանք և գահակալում

խմբագրել

Վաղ կյանք

խմբագրել

Իզաբելլան ծնվել է Ավիլայի Մադրիգալ դե լաս Ալտաս Տոռես քաղաքում՝ Խուան II-ի և Իզաբելլա Պորտուգալացու ընտանիքում, 1451 թվականի ապրիլի 22-ին[7]։ Այն ժամանակ երբ նա ծնվեց, նա գահին հավակնորդների հերթում երկրորդն էր, իր ավագ խորթ եղբայր Հենրիից հետո։ Հենրին այդ ժամանակ 26 տարեկան էր, ամուսնացած էր, բայց երեխա չուներ։ Իզաբելլայի կրտսեր եղբայր Ալֆոնսոն ծնվեց երկու տարի անց՝ 1453 թվականի նոյեմբերի 17-ին, և Իզաբելլան դարձավ երրորդը հավակնորդների մեջ[8]։ Երբ նրա հայրը մահացավ 1454 թվականին, Հենրին դարձավ թագավոր, որպես Հենրի IV: Իզաբելլան և Ալֆոնսոն մնացին Հենրիի խնամակալության տակ[9] Այնուհետև նա մոր և եղբոր՝ Ալֆոնսոյի հետ տեղափոխվեց Արևալո[10]։

Այս ժամանակաշրջանը շատ ծանր էր Իզաբելլայի համար։ Նրանք ապրում էին Արևալո ամրոցում շատ աղքատ պայմաններում։ Չնայած նրանց հայրը մեծ կարողություն էր կտակել Իզաբելլային և նրա փոքր եղբորը, սակայն Հենրին որոշեց չկատարել հոր ցանկությունը, քանի որ նրանք արյունակից էին Հենրիին կիսով չափ[9]։

Երբ թագավորի կին ժուանը պետք է ծներ Ժուաննային, Իզաբելլան և Ալֆոնսոն կանչվեցին արքունիք (Սեգովիա), որպեսզի լինեին թագավորի անմիջական հսկողության ներքո և ավարտեին իրենց կրթությունը։ Ալֆոնսոյին ուսանեցին որպես թագաժառանգ, իսկ Իզաբելլան մնաց թագուհու տնտեսությունում[11]։

Իզաբելլայի՝ Սեգովիայում ապրած տարիներից հայտնի են որոշ մանրամասներ։ Նա միշտ ապրել է ամրոցում, որտեղ ապահովված է եղել մթերքով և հագուստով, ունեցել է մեծ քանակությամբ ոսկի և արծաթ։ Իզաբելլայի հիմնական կրթությունները հիմնված էին կարդալու, ուղղագրության, գրելու, մաթեմատիկայի, արվեստի, շախմատի, պարի, երաժշտության և կրոնական ուսմոնքի վրա։ Նա շատ ճոխ կյանքով էր ապրում ամրոցում, սակայն շուտով հեռացավ Սեգովայից Հենրիի հրամանով։ Չնայած նրա եղբայրը ընկմված էր քաղաքականության մեջ, Իզաբելլան նույնպես ամբողջությամբ տիրապետում էր քաղաքական գործընթացներին։

Պալատականները, որոնք ձգտում էին իշխանության, պահանջեցին Հենրիից որպես իրավահաջորդ նշանակել իր փոքր եղբորը` Ալֆոնսոյին։ Նրանք նաև Ալֆոնսոյին առաջարկեցին գրավել գահը։ Պալատականները, ովքեր ցանկանում էին Ալֆոնսոյին բարձրացնել գահ, դուրս եկան Հենրիի դեմ և հանդիպեցին Օլմեդոյի երկրորդ ճակատամարտում 1467 թվականին։ Ճակատամարտում ոչ ոք չհաղթեց։ Հենրին համաձայնեց Ալֆոնսոյին հայտարարել իր իրավահաջորդ, եթե նա ամուսնանա իր դստեր` Ժոաննայի հետ[12]։ Շուտով Ալֆոնսոն մահացավ 1468 թվականի հուլիսին. հավանական է ժանտախտից։ Նրան սատարող պալատականները կասկածեցին, թե նրան թունավորել են։ Իզաբելլան հայտարարվեց իր եղբոր իրավահաջորդ, և պալատականները խնդրեցին նրան գլխավորել ապստամբությունը։ Այուամենայնիվ ապստաբներին օգնությունը կրճատվեց, և Իզաբելլան համաձայնեց հակամարտության խաղաղ կարգավորման[13]։ Նա հանդիպեց Հենրիի հետ և նրանք հասան համաձայնության, պատերազմը դադարեց, Հենրին հայտարարեց Իզաբելլային իր իրավահաջորդ, սակայն Իզաբելլան չէր կարող ամուսնանալ առանց Հենրիի համաձայնության, իսկ Հենրին չէր կարող Իզաբելլային ստիպել ամուսնանալ իր կամքին հակառակ[14]։ Իզաբելլայի կողմը անցան շատ ազեցիկ մարդիկ, սակայն Իզաբելլան չփորձեց գահընկեց անել Հենրիին, քանի որ բավականին ուժ չուներ։

Ամուսնություն

խմբագրել

Իզաբելլայի ամուսնության հարցը վաղուց էր արծածվել։ Երբ նա վեց տարեկան էր, որոշվել էր նրան ամուսնացնել Ֆերդինանդի հետ, ով Նավարեի արքա Խուան II-ի կրտսեր որդին էր (ում ընտանիքը համարվում էր Տրեստամարայի տոհմի ճյուղը)։ Այդ ժամանակ երկու արքաները՝ Հենրին և Խուանը, հավատում էին, որ իրենց թագավորությունների միջև ամուսնական կապի ստեղծումը կբերի թագավորությունների հզորացման[15]։ Սակայն նրանց բարեկամությունը երկար չտևեց։

 
Ֆերդինանդի և Իզաբելլայի ամուսնական նկարը, 1469 թվական:

Ֆերդինանդի հորեղբայր Ալֆոնսո V-ը մահացավ 1458 թվականին։ Իսպանիայում, ինչպես նաև Սիցիլիայում և Սարդինիայում Ալֆոնսոյին պատկանող բոլոր տարածքները անցան նրա եղբորը` Խուան II-ին։ Խուանը ունեցավ ավելի մեծ իշխանություն և այլևս կարիք չուներ Հենրիի հետ բարեկամությանը։ Հենրին սկսեց փնտրել նոր դաշնակից։ Նա փորձեց բարեկամական կապեր հաստատել Վիեննայի արքա Կառլոսի հետ, ով Խուանի ավագ որդին էր[16]։ Կառլոսը վեճի մեջ էր իր հոր հետ և այդ պատճառով գաղտնի դաշնություն կնքեց Հենրիի հետ։ Դաշնության հիմնական մասը Կառլոսի և Իզաբելլայի ամուսնությունն էր։ Երբ Խուան II-ը իմացավ, որ Իզաբելլան պետք է ամուսնանա Կառլոսի հետ և ոչ իր սիրելի որդի Ֆերդինանդի հետ, Կառլոսին մեղադրեց դավաճանության մեջ և բանտարկեց նրան, որտեղ նա մահացավ 1461 թվականին[17]։

1465 թվականին փորձ եղավ ամուսնացնել Իզաբելլային Պորտուգալիայի թագավոր Ալֆոնսո V-ի հետ, ով Հենրիի խորթ եղբայրն էր[18]։ Սակայն Իզաբելլան կտրականապես դեմ եղավ այս ամուսնությանը[19]։

Կաստիլիայում բռնկվեց քաղաքացիական պատերազմ, որի նպատակն էր գահընկեց անել Հենրիին։ Հենրիին անհրաժեշտ եղավ կարճ ճանապարհ որոնել ճնշելու ապստամբությունը։ Հաշտության հիմնական պայման դարձավ Իզաբելլայի ամուսնությունը Պեդրո Ժիրոն Ակունա Պաչեկոյի հետ, ով արքայի մտերիմ Խուան Պաչեկոյի եղբայրն էր[18]։ Դոն Պեդրոն իր կողմից ահռելի գումար կվճարեր Հենրիին, ով դրա միջոցով կկարողանար ճնշել ապստամբությունը։ Այլընտրանք չտեսնելով` Հենրին համաձայնվեց ամուսնությանը։ Իզաբելլան դեմ էր ամուսնությանը և խնդրեց Աստծուն, որպեսզի ամուսնությունը չկայանա։ Նրա աղոթքները անպատասխան չմնացին, և Դոն Պեդրոն հանկարծակի հիվանդացավ և մահացավ[18][20]։

Հենրին 1468 թվականի սեպտեմբերի 19-ին Իզաբելլային ճանաչեց որպես թագաժառանգ և խոստացավ, որ չի ամուսնացնի քրոջը իր կամքին հակառակ[14]։ Թվում էր՝ քաղաքական նպատակներով ամուսնությանը վերջ կդրվի։ Խոսակցություններ էին գնում, որ Իզաբելլան կամուսնանա Անգլիայի թագավոր Էդվարդ IV-ի կամ նրա եղբոր` հավանաբար Ռիչարդի հետ[21], սակայն այս դաշնությունը երբեք լուրջ չքննարկվեց[14]։ 1468 թվականին նորից լուրեր տարածվեցին Պորտուգալիայի արքա Ալֆոնսո V-ի հետ ամուսնության մասին։ Իզաբելլայի կամքին հակառակ Հենրին սեպտեմբերին որոշեց իրականություն դարձնել այս ամուսնությունը։ Եթե Իզաբելլան ամուսնանար Ալֆոնսոյի հետ, Հենրիի դուստր Ժուաննան կամուսնանար Ալֆոնսոյի որդի Խուան II-ի հետ, և այսպիսով ծեր արքայի մահից հետո նրանք կմիավորեին Պորտուգալիան և Կաստիլիան[22]։ Իզաբելլան հրաժարվեց և գաղտնի խոստացավ ամուսնանալ Ֆերդինանդ Արագոնացու հետ։

 
Ֆերդինանդ և Իզաբելլա

Այս անհաջողությունից հետո Հենրին ևս մեկ անգամ փորձեց Իզաբելլային իր կամքին հակառակ ամուսնացնել Լյուդովիկոս XI-ի եղբայր Բերրիի դուքս Չառլզի հետ[23]։ Հենրին կարծում էր, որ Ֆրանսիայի և Կաստիլիայի միջև դաշնությունը կպաշտպանի Իզաբելլային ներքին թշնամիներից։ Իզաբելլան նորից մերժեց այս առաջարկը։ Մինչդեռ Արագոնի արքա Խուան II-ը Իզաբելլայի հետ գաղտնի պայմանավորվեց իր որդու հետ ամուսնության վերաբերյալ[24]։

1469 թվականի հոկտեմբերի 18-ին Իզաբելլան և Ֆերդինանդը նշանվեցին[25]։ Քանի որ Իզաբելլան և Ֆերդինանդը զարմիկներ էին, նրանց ամուսնությունը այդ ժամանակվա կանոններով պետք է արժանանար Հռոմի պապի համաձայությանը[26]։ Վալենսիացի կարդինալ Ռոդրիգո Բորջիայի (հետագայում Հռոմի պապ Ալեքսանդր VI) օգնությամբ Իզաբելլան և Ֆերդինանդը ստացան Հռոմի պապ Պիոս II-ի համաձայնությունը (ով մահացավ 1464 թվականին)` թույլատրելով Ֆերդինանդին ամուսնանալ իր զարմուհու հետ, և ամուսնությունը դարձրեց օրինական[25]։ Վախենալով Հենրիի զայրույթից` Իզաբելան գաղտնի լքեց պալատը և մեկնեց Ավիլա։ Ֆերդինանդը մյուս կողմից գաղտնի եկավ Կաստիլիա՝ կերպավորվելով որպես սպասավոր։ Նրանք ամուսնացան 1469 թվականի հոկտեմբերի 19-ին Վալյադոլիդի Պալասիո դե լոս Վիվերո ամրոցում[27]։

Պատերազմ Պորտուգալիայի դեմ

խմբագրել

Իզաբելլայի կառավարման սկիզբը շատ ծանր էր։ Քանի որ նրա եղբայրը պաշտոնապես նրան կոչել էր իր իրավահաջորդ, Իզաբելլան գահ բարձրացավ 1474 թվականին, չնայած կային լուրջ հակառակորդներ։ Դիեգո Պաչեկոն և նրա հետևորդները համարում էին, որ գահը իրականում պատկանում է Հենրի IV-ի դուստր Ժուաննային, և նա իրական թագուհին է[28]։ Կարճ ժամանակ հետո Պաչեկոյին միացավ նաև Իզաբելլային վաղեմի սատարող Տոլեդոյի արքեպիսկոպոս Ալֆոնսո Կորիլլոն։ Արքեպիսկոպոսը և Պաչեկոն որոշեցին Ժուաննային ամուսնացնել Պորտուգալիայի թագավոր Ալֆոնսո V-ի հետ և պորտուգալացիների օգնությամբ տիրել Կաստիլիայի գահին[29]։

1475 թվականի մայիսին Ալֆոնսոյի զորքերը շարժվեցին դեպի Իսպանիա և հասան Պլասենսիա։ Այստեղ նա ամուսնացավ երիտասարդ Ժուաննայի հետ[30]։ Այնուհետև սկսվեց երկարատև և արյունալի պատերազմ Կաստիլիայի ժառանգության համար։ Պատերազմը ձգձգվեց մինչև 1476 թվականի մարտի 1-ը, երբ տեղի ունեցավ Տորոյի ճակատամարտը։ Ճակատամարտում երկու կողմերը իրենց համարեցին հաղթանակած[31][32] և տոնեցին[32][33] հաղթանակը. Ալֆոնսոյի զորքերը պարտվեցին[34][35] կաստիլիական կոնտորնական և ձախակողմյան ուժերի կողմից, որի հրամանատարն էր Ալբայի դուքսը և Կարդինալ Մենդոսան, մինչդեռ Պուտուգալիայի արքայազն Խուան II-ը պարտության մատնեց[36][37][38][39] կաստիլիացիների աջ թևին և մնաց իր դիրքերում[40][41]։

Չնայած անորոշությանը[42][43] Տորոյի ճակատամարտը բերեց մեծ քաղաքական հաջողություն[44][45][46][47] Կաթոլիկ միապետների համար, քանի որ Ժուաննայի կողմնակիցները փակուղու առաջ կանգնեցին, որովհետև պորտուգալական բանակը չունենալով դաշնակիցներ լքեց Կաստիլիան։

Նույն տարվա օգոստոսին Իզաբելլան ապացուցեց իր հզոր միապետ լինելու կարողությունը։ Սեգովիայում բռնկվեց ապստամբություն, այն ճնշելու համար Իզաբելլան պետք է գործեր միայնակ, քանի որ նրա ամուսինը գտնվում էր պատերազմների մեջ։ Գնալով հակառակ իր խորհրդականների խորհուրդներին` Իզաբելլան անձամբ գնաց քաղաք, որպեսզի բանակցի ապստամբների հետ։ Այս քայլը հաջողվեց և ապստամբությունը արագ մարեց[48]։ Երկու տարի անց Իզաբելլան ապահովագրեց իր պաշտոնը` ունենալով որդի, ում անունը կնքեց Խուան։ Արու հետևորդ ունենալը օրինականացրեց նրա գահը։

Նույն ժամանակ կաստիլիական և պորտուգալական նավատորմերը պատերազմում էին Ատլանտյան օվկիանոսում Գվինեական ծոցի համար (ոսկի և ստրուկներ), հանդիպեցին Գվինեայի ճակատամարտում[49][50]։

Պատերազմը տևեց ևս երեք տարի[51] և ավարտվեց Կաստիլիայի հաղթանակով ցամաքում[52] և Պորտուգալիայի հաղթանակով ծովում[52]։ Կնքվեցին չորս տարբեր խաղաղության պայմանագրեր Ալկաչովասում (4 սեպտեմբերի, 1479) համաձայն որոնց Պորտուգալիան Կաստիլիայի միապետ էր ճանաչում Իզաբելլային, փոխարենը Ատլանտյան օվկիանոսում ստանում է ցանկալի արդյունք (Կաստիլիայի բոլոր տարածքները բացի Կանարյան կղզիներից անցան Պորտուգալիային[53][54]` այդ թվում Գվինեան իր ոսկու հանքերով, Կաբո Վերդեն, Մադեյրան, Ազորեսը և Ֆեզ թագավորության նվաճելու իրավունքը[55][56]) գումարած մեծ ռազմատուգանք` 106.676 տաղանդ ոսկի[57]։ Կաթոլիկ միապետերը նաև ստիպված էին թույլատրել Ժուաննային մնալ Պորտուգալիայում[57] և ներել ապստամբներին, ովքեր պաշտպանում էին Ժուաննային և Ալֆոնսոյին[58]։ Եվ Կաթոլիկ միապետերը, ովքեր իրենց հռչակել էին Պորտուգալիայի կառավարիչներ և չէին ընդունում այնտեղի արքաներին[59], ստիպված էին ճանաչել Պորտուգալիայի թագավորությունը։

Ալկաչովասի պայմանագրով Իզաբելլան և Ֆերդինանդը Պորտուգալիային բացառիկ իրավունք տվեցին նավարկել և առևտրով զբաղվել Կանարյան կղզիներից հարավ գտնվող Ատլանտյան օվկիանոսի ամբողջ տարածքով, ինչը նշանակեց, որ Իսպանիան մասամբ դուրս մղվեց Ատլանտյան օվկիանոսից և կտրվեց Գվինեայի ծոցից[49]։

Կոլումբոսը հանեց Կաստիլիան այս դժվար իրավիճակից, որովհետև Նոր աշխարհի հայտնագործումը մեծ հարստություն բերեց Ատլանտյան օվկիանոսի մյուս կողմից[60]։ Այսպիսով, երբ ֆինանսավորվում էր Կոլումբոսի ճանապարհորդությունը, այն միակ ուղին էր այս իրավիճակից դուրս գալու համար։

Բարեփոխումներ

խմբագրել

Հանցագործությունների դեմ պայքար

խմբագրել

Երբ Իզաբելլան եկավ իշխանության 1474 թվականին, Կաստիլիան գտնվում էր տխուր վիճակում շնորհիվ նրա եղբոր` Հենրիի կառավարման։ Հայտնի էր, որ Հենրին շատ էր ծախսում և քիչ ուշադրություն դարձնում երկրի օրենքներին։ Կաստիլիացիները նաև նրա ժամանակաշրջանը կոչում էին անպատիժ սպանությունների, թալանի, գողության ժամանակաշրջան[61]։ Այդ պատճառով թագավորությանը անհրաժեշտ էր արագ բարեփոխումներ։ Ինչպես փաստում են պատմաբանները, Իզաբելլան իր կառավարման օրոք ավելի նպատակաուղղված էր մարդկանց պատասխանատվության ենթարկելուն, քան ներելուն, այսպիսով Իզաբելլան շատ ավելի խիստ էր, քան նրա ամուսին Ֆերդինանդը[62]։

Լա Սանտա Էրմանդադ
խմբագրել

Իզաբելլայի առաջին հիմնական բարեփոխումը կատարվեց 1476 թվականի Մադրիգալի կորտեսի ժամանակ, ինչի արդյունքում ստեղծվեցին ոստիկանական զորքեր, որոնք անվանեցին Լա Սանտա Էրմանդադ (սրբազան եղբայրություն)։ 1476 թվականին առաջին անգամ չէր, որ Կաստիլիան տեսավ Էրմանդադին, սակայն առաջին անգամ էր, որ ոստիկանական զորքերը կիրառվեցին արքունիքի կողմից[63]։ Ուշ միջնադարում «Էրմանդադ» տերմինը օգտագործել էին տարբեր մարդկանց խմբեր, ովքեր միասին որոշել էին պաշտպանել օրենքը և պարեկություն էին սահմանում ճանապարհներին և մարդաշատ վայրերում` պայքարելով հանցագործությունների դեմ[64]։ Այս եղբայրությունները, սակայն, հաճախ ֆինանսավորվում էին միապետի կողմից։ Մինչև 1476 թվականը արդարության համակարգը հիմնականում վերահսկում էին տարբեր եղբայրություններ, որոնց անդամները ավելի մեծ հեղինակություն ունեին քան արքայական պաշտոնյաները[65]։ Հարցը լուծելու համար 1476 թվականին Կորտեսը հիմնեց գլխավոր Էրմանդադ Կաստիլիայի, Լեոնի և Աստուրիասի համար։ Ոստիկանական զորքերը ստեղծվեցին տեղական օրինապաշտ քաղաքացիներից։ Նրանց համար ամեն հարյուր տնտեսությունից հավաքվում էր 1800 մավեդուս հարկ[66]։ 1477 թվականին Իզաբելլան ժամանեց Էքստրեմադուրա և Անդալուսիա, որպեսզի իր աչքով գնահատի ոստիկանական զորքերի արդյունավետությունը[67]։

Այլ քրեական բարեփոխումներ
խմբագրել

Շարունակելով քրեական բարեփոխումները Իզաբելլան երկու պաշտոնյա նշանակեց Գալիցիայում, որպեսզի այնտեղ տիրի խաղաղություն։ Այս անկայուն պրովինցիայում հանցագործությունը աճել էր նրա հոր` Խուան II-ի ժամանակներից[68]։ Կողոպտիչները փակել էին մայրուղիները և անընդհատ կողոպտում էին փոքր քաղաքները և գյուղերը։ Պաշտոնյաները կատարեցին իրենց վրա դրված առաջադրանքները և խաղաղության հասան պրովինցիայում։ Նրանք հաջողությամբ կարողացան դուրս մղել Գալիցիայից 1.500 կողոպտչի[69]։

Ֆինանսներ

խմբագրել

Իր գահակալման հենց սկզբից Իզաբելլան ձեռնամուխ եղավ թագավորական ֆինանսների խնայողաբար օգտագործելուն։ Հենրի IV-ի կառավարման ընթացքում Կաստիլիան ընկել էր մեծ պարտքերի մեջ։ Հետազոտությունները ցույց տվեցին, որ Հերնիի օրոք թագավորության սնանկացման պատճառը պետական գույքի վաճառքն էր[70]։ Գումար վաստակելու համար Հենրին վաճառել էր թագավորության գույքը շուկայականից շատ ցածր գներով։ 1480 թվականին Տոլեդոյում գումարված կորտեսը գտավ, որ այս վիճակից դուրս գալու միակ ելքը հողերը վերադարձնելը և դրանք վարձավճարով հանձնելն է։ Այս որոշումը ջերմորեն ընդունեցին արքունիքի շատ պաշտոնյաներ, սակայն Իզաբելլան այլ ծրագրեր ուներ։ Որոշվեց, որ Իսպանիայի կարդինալը հետաքննություն պետք է անցկացնի, թե ինչքան օրինական է եղել Հենրիի օրոք թագավորական գույքի վաճառքը և վարձակալությունը։ Խախտումներով վաճառված գույքը պետք է վերադարձվեր, իսկ շուկայականից ցածր վաճառվածը` փոխհատուցվեր։ Չնայած շատերը հրաժարվեցին մեծ գումարներ վճարել իրենց գույքի համար, թագավորական գանձարանը շատ հարստացավ։ Իզաբելլայի պայմաններից մեկն էր, որ չվերադարձվեն եկեղեցուն, հիվանդանոցներին և աղքատներին նվիրաբերված գույքը[71]։

Մյուս ֆինանսավորման աղբյուրը մետաղադրամների թողարկումն էր։ Հենրիի օրոք գոյություն ունեին մետաղադրամ թողարկող բազմաթիվ դրամահատարաններ, որոնց թիվը հասել էր մինչև 150-ի[70]։ Այս դրամահատարաններից շատերի թողարկած մետաղադրամները գրեթե արժեք չունեին։ Իզաբելլան իր կառավարման առաջին տարուց հաստատեց թագավորական դրամահատարանների մենաշնորհ և կանոնակարգեց մետաղադրամների թողարկումը։ Փակելով շատ դրամահատարաններ և թագավորական վերահսկողություն տարածելով դրամի թողարման գործընթացում` Իզաբելլան վերադարձրեց հասարակության վստահությունը թագավորության նկատմամբ և լուծեց ֆինանսական խնդիրները։

Կառավարություն

խմբագրել

Իզաբելլան և Ֆերդինանդը հիմնեցին շատ քիչ նոր կառավարական և վարչական համակարգեր իրենց կառավարություններում։ Հատկապես Կաստիլիայում հիմնական կառավարման մեխանիզմները ավելի արդյունավետ էին, քան Խուան II-ի և Հենրի IV-ի օրոք[72]։ Պատմականորեն Կաստիլիայի կառավարության կենտրոնը եղել է թագավորական պալատը և նրան շրջապատող արքունիքը։ Պալատը ավանդաբար բաժանված էր երկու մարմնի։ Առաջին մարմինը պալատի պաշտոնյաներն էին, հիմնականում նշանավոր մարդկանցից բաղկացած, որոնք կատարում էին կառավարական և քաղաքական գործառույթներ, որի համար բարձր վարձատրվում էին։ Երկրորդ մարմինը բաղկացած էր 200 պետական ծառայողներից, որոնք կատարում էին առաջին մարմնի կարգադրությունները[73]։ 1470-ականներից Իզաբելլան փոփոխություն մտցրեց թագավորական աշխատակազմում։ Նշանավորներին պարզապես շնորհվում էին տիտղոսներ, իսկ իրականում աշխատանքը կատարում էին այլ մարդիկ։

 
Ֆերդինանդը և Իզաբելլան

Ավանդաբար Կաստիլիայի կառավարիչների գլխավոր խորհրդականը Արքայական խորհուրդն էր։ Խորհուրդը միապետի ներքո ուներ մեծ իշխանություն ազդելու քաղաքական և իրավական որոշումների վրա։ Խորհուրդը իրավասու էր նշանակելու բոլոր վարչական պաշտոնյաներին, ինչպիսիք էին թագավորության ներկայացուցիչները քաղաքներում։ Նրանք նաև որոշում էին թագավորության դատական համակարգի հարցերը[74]։ 1480 թվականի Տոլեդոյի Կորտեսի ժամանակ Իզաբելլան մի քանի բարեփոխում կատարեց թագավորական խորհրդում։ Նախկինում թագավորական խորհուրդը ուներ երկու տարբեր խմբեր։ Մեկը ձևավորում և վերահսկում էր դատական և վարչական համակարգը։ Այս խումբը բաղկացած էր եպիսկոպոսներից, ազնվականներից, իրավաբանական կրթություն ստացած անձանցից, որոնց կոչում էին «լեթրադոս»։ Երկրորդ խումբը հիմնականում ձևական բնույթ էր կրում։ Այս խմբի անդամների դերը հիմնականում կախված էր միապետի վրա ազդելու անձնական կարողությամբ։ Իզաբելլայի կառավարման ժամանակ երկրորդ խմբի դերը մեծացվեց[75]։ Նրանց թույլատրվեց մասնակցել թագավորական խորհրդին որպես դիտարկող։

Իզաբելլան աշխատանքի ընդունեց ավելի մեծ թվով արհեստավարժ աշխատակազմ, քան երբևէ նախկինում։ Այս մարդիկ ավելի քիչ նշանավոր էին։ Խորհուրդը կրճատվեց և պաշտոնապես նրա կազմի մեջ մտնում էր մեկ եպիսկոպոս, երեք կաբալյերո և ութ կամ ինը իրավաբան։ Չնայած ազնվականները այլևս չէին մասնակցում երկրի կառավարմանը, սակայն Իզաբելլան նրանց հրավիրում էր կարևոր որոշումների ընդունման ժամանակ և լսում նրանց տեսակետը[76]։

Իզաբելլան նաև անհրաժեշտություն տեսավ կապ ստեղծելու իր և ժաղովրդի միջև։ Այդ պատճառով Իզաբելլան և Ֆերդինանդը ամեն ուրբաթ ժամ սահմանեցին, երբ մարդկանց թույլատրում էին գալ իրենց մոտ և կիսվել իրենց հոգսերով։ Սա անձնական արդարության հասնելու նոր ձև էր, որը Կաստիլիան մինչ այդ չէր տեսել։ Երկրի խորհուրդը վերակազմավորվեց Թագավորի և Թագուհու ղեկավարման ներքո։

1492 թվականի դեպքեր

խմբագրել

Գրանադա

խմբագրել
 
Իզաբելլայի արձանը պատրաստված Բիգարնիի կողմից, այն գտնվում է Գրանադայում:

Ռեկոնկիստայի ավարտին միայն Գրանադան էր մնացել, որ Իզաբելլան և Ֆերդինանդը պետք է նվաճեին։ 13֊րդ դարի կեսերից Գրանադայի ամիրությունը ղեկավարում էին Նասրիդ տոհմի անդամները[77]։ Քանի որ տարածքը պաշտպանված է բնական պատնեշներով, շատ դժվար էր այն նվաճել։ 1482 թվականին թագուհին և թագավորը հասան Մեդինա դել Կամպո և սկսեցին պատերազմը Գրանադայի համար։ Մինչ Իզաբելլան և Ֆերդինանդը պատրաստվում էին պատերազմի, Գրանադայի ղեկավարության կազմում երկպառակություն առաջացավ և Գրանադան երբեք ի զորու չեղավ մարտնչել միասնական ուժերով[78]։ Սակայն Գրանադան նվաճելու համար պահանջվեց 10 տարի՝ մինչև 1492 թվականը։

Իսպանացի միապետները զորք հավաքագրեցին շատ եվրոպական երկներից, որոնք ունեին լավագույն պատրաստվածությունը[79]։ Գրանադան նրանք նվաճեցին դանդաղորեն, կտոր առ կտոր։ 1485 թվականին նրանք պաշարեցին Ռոնդան, որը կարողացան շրջապատել միայն գիշերը՝ ինտենսիվ գնդակոծության ներքո[80]։ Մյուս տարի նվաճեցին Լոյան, որը նորից վերադարձրեց Մուհամմադ XII-ը։ Մեկ տարի անց ընկավ Մալագան և Նասրիդների թագավորության արևմտյան մասը ընկավ իսպանացիների ձեռքը։ Արևելյան մասը փաստացի պարտություն կրեց, երբ ընկավ Բասան 1489 թվականին։ Գրանադայի պաշարումը սկսվեց 1491 թվականի վերջին, Մուհամմադ XII-ը շրջափակվեց։ 1492 թվականի հունվարի 2-ին Իզաբելլան և Ֆերդինանդը մտան Գրանադա, որպեսզի ստանան քաղաքի բանալիները, իսկ քաղաքի մզկիթը վերափոխեցին եկեղեցու[81]։ Գրանադայի պայմանագիրը ստորագրվեց նույն տարում, որով Իզաբելլան և Ֆերդինանդը թույլատրեցին քաղաքի մուսուլման և հրեա բնակչությանը հեռանալ անվնաս։ Երբ 1500 թվականին մուսուլմանները ապստամբեցին, սա կաթոլիկների համար առիթ հանդիսացավ չեղարկելու պայմանագիրը։

Պատերազմի ընթացքում Իզաբելլան գնահատեց Գոնսալո Ֆեռնանդես Կորդովացու տաղանդը, և նրան նշանակեց ռազմական երկու հիմնական հրամանատարներից մեկի պաշտոնում։ Կորդովացին կարողացավ իսկական հեղափոխություն կատարել ռազմական ուժերի կազմակերպվածության մեջ` փոխելով եվրոպական ուժերի հավասարակշռության պատերազմի բնույթը։

Կոլումբոս և Պորտուգալիայի հետ հարաբերություններ

խմբագրել
Հիմնական հոդված՝ Քրիստափոր Կոլումբոս
 
Քրիստափոր Կոլումբոսի վերադարձը:

Գրանադան գրավելուց երեք ամիս անց Իզաբելլան համաձայնեց հովանավորել Քրիստափոր Կոլումբոսի ճանապարհորդությունը դեպի Օստ-Ինդիա` նավակելով դեպի արևմուտք (2000 մղոն, ըստ Կոլումբոսի)[82]։ Արքունիքը համաձայնեց տրամադրել գումարը որպես միապետների կողմից ծառայություն[83]։

1492 թվականի օգոստոսի 3-ին Կոլումբոսի անձնակազմը ճանապարհ ընկավ և հոկտեմբերի 12-ին հասավ ներկայումս հայտնի Սան Սալվադոր կղզի։ Նա անվանեց Սան Սալվադոր՝ ի պատիվ Հիսուս փրկչի[83]։ Նա վերադարձավ մյուս տարի և ներկայացրեց իր հայտնագործությունները միապետերին` բերելով ոսկի և այլ հարստություններ և դարձավ ժամանակի հերոս։ Իսպանիան թևակոխեց Ոսկե դարաշրջան, և սկսվեց Ամերիկայի գաղութականացումը։ Պորտուգալիան չճանաչեց Հյուսիսային Ամերիկան իսպանական տարածք, և Պորտուգալիայի թագավոր Խուան II-ը բանակ ուղարկեց, որպեսզի նվաճեն նոր հայնագործած հողերը։ 1494 թվականին Տորդեսիլյասի պայմանագրով Իզաբելլան և Ֆերդինանդը համաձայնվեցին բաժանել Նոր երկիրը Պորտուգալիայի հետ։

Իզաբելլան համարում էր, որ Ամերիկայի բնիկները պետք է ենթարկվեն Կաստիլիայի թագավորությանը և չեն կարող ստրկացվել։ Նրա սահմանած սկզբունքները նրա կյանքի ընթացքում քիչ արդյունք ունեցան[84]։

Հրեաների արտաքսում

խմբագրել

Իսպանական ինկվիզիցիայի զարգացման հետ մեկտեղ սկսվեցին հալածվել Իսպանիայի ոչ կաթոլիկ բնակչությունը։ Չնայած Իզաբելլան դեմ էր հրեաների հալածանքներին, Իսպանիայի գլխավոր ինկվիզիտոր Տորքուեմադան կարողացավ համոզել Ֆերդինանդին սկսել հալածանքները։ 1492 թվականի մարտի 31-ին ընդունվեց Ալհամրայի որոշումը, որով թույլատրվեց հրեաների արտաքսումը[85]։ Հրեաները պետք է լքեին երկիրը մինչև հուլիսի վերջ, բացի այդ նրանք իրավունք չունեին իրենց հետ վերցնել ոսկի, արծաթ, փող, զենք կամ ձի[85]։ Շատ պատմաբաններ կարծում են, որ այդ ժամանակ Իսպանիան լքեց մոտ 200,000 հրեա, բայց որոշ պատմաբաններ այլ թվեր են բերում։ Օրինակ՝ Հենրի Կամենը գտնում է, որ հրեաների թիվը Իսպանիայում եղել է 80,000, որից արտաքսվել են մոտ 40,000-ը[86]։

Վերջին տարիներ

խմբագրել

Իզաբելլային Հռոմի պապ Ալեքսանդր VI-ի կողմից տրվեց Կաթոլիկ միապետ տիտղոսը, չնայած Իզաբելլային երբեք դուր չի եկել պապի կառավարումը։ Բացի Իսպանիայի ֆիզիկապես միավորումից, Իզաբելլան և Ֆերդինանդը միավորեցին նաև երկիրը մեկ կրոնի ներքո (կաթոլիկություն)։ 1499 թվականի մուսուլմանական ապստամբությունից հետո Գրանադայի պայմանագիրը չեղարկվեց 1502 թվականին, և բոլոր մուսուլմաններին հրամայվեց դառնալ քրիստոնյա կամ լքել երկիրը։

Իզաբելլան և նրա ամուսինը ստեղծեցին մի կայսրություն, որը հաջորդ տարիներին գնալով հզորացավ և դարձավ Եվրոպայի խոշոր տերություններից մեկը։ 1497 թվականի սկզբներին Իզաբելլան իր որդուն` Խուանին, ամուսնացրեց Մարգարեթ Ավստրիացու հետ և ստեղծեց կապ Հաբսբուրգների հետ։ Նա ավագ դստերը՝ Իզաբելլային ամուսնացրեց Պորտուգալիայի թագավոր Մանուել I-ի հետ և Ժոաննային ամուսնացրեց Հաբսբուրգ արքայազն Ֆիլիպի հետ։

Սակայն Իզաբելլայի ծրագրերն իր երկու ավագ երեխաների հետ չիրականացան։ Խուանը մահացավ իր ամուսնությունից քիչ ժամանակ անց, Իզաբելլան մահացավ առանց երեխա ունենալու, իսկ Միգելը մահացավ երկու տարեկան հասակում։

Այնուամենայնիվ Իզաբելլան հաջող ամուսնացրեց իր երեք կրտսեր դուստրներին։ Նրա դուստր Իզաբելլայի մահից հետո Իզաբելլան Մանուել I-ի հետ ամուսնացրեց իր մյուս դստերը` Մարիային։ Իզաբելլայի ամենակրտսեր դուստր Կատերինը ամուսնացավ Անգլիայի արքայազն Արթուրի հետ, սակայն Արթուրի վաղ մահից հետո նա ամուսնացավ նրա եղբայր Հենրի VIII-ի հետ։

Իզաբելլան պաշտոնապես հեռացավ պետության կառավարումից 1504 թվականի սեպտեմբերի 14-ին և մահացավ նույն տարվա նոյեմբերի 26-ին Մեդինա դել Կամպոյում, բայց նա ասել է, որ նա եղել է գրեթե մահացած, երբ մահացել է նրա որդին` Խուանը, 1497 թվականին[87]։ Իզաբելլան թաղված է Գրանադայի Թագավորական տաճարում, որը կառուցել է նրա թոռը` Կառլոս V կայսրը։ Այստեղ են թաղված նաև նրա ամուսինը, դուստր Ժուաննան և նրա ամուսին Ֆիլիպը և Իզաբելլայի երկամյա թոռ Միգելը (Իզաբելլայի դուստր Իզաբելլայի և Պորտուգալիայի թագավոր Մանուել I-ի որդին)։ Այստեղ կա նաև թանգարան, որտեղ ցուցադրված են Իզաբելլայի թագը և արքայական գավազանը։

Արտաքին տեսք և անհատականություն

խմբագրել
 
Իզաբելլան պատկերված ավելի մուգ մազերով քան իրականում էր, 1485 թվական:

Իզաբելլան կարճահասակ, բայց կայուն կազմվածքով, բաց մաշկով անձնավորություն էր, ում մազերի գույնը տատանվում էր ելակագույն շիկահերից մուգ թխահերի սահմաններում։ Նրա դուստրերը` Ժուաննան և Կատերինը, ավելի շատ էին նման իրեն։ Իզաբելլան պահպանում էր խիստ ժուժկալ ապրելակերպ, իսկ կրոնական հոգին նրա վրա ազդել է կյանքի մեծ մասում։ Չնայած նրա թշնամական տրամադրվածությանը մուսուլմանների հանդեպ՝ նա գնահատում էր մուսուլմանական ոճը և մշակույթը։ Նրա մասին հնչել են հետևյալ կարծիքները.

  Նրա խոսքը աստվածային էր։  
  Նա նպատակասլաց կին էր, շատ հզոր, իմաստուն, շատ ազնիվ, մաքուր, բարեպաշտ, խոհեմ, ճշմարտախոս, պարզ, առանց խաբեության։ Ով կարող է գնահատել նրա այս արժանիքները, արժանի է գովասանքի։
- Անդրեաս Բերնալդես
  
  Նա շատ էր հակված է արդարադատության, այնքան, որ նա ավելի շատ գերադասեց դաժանության ուղին, քան ողորմածության, ինչի արդյունքում նա շտկեց մեծ կոռուպցիան և հանցագործությունները, որոնք կային մինչ իր՝ թագավորական գահին բազմելը[88]։  
  Երբ Թագավորական ասպետ Ալվարո Յենես դե Լուգոն դատապարտված էր մահվան, նա առաջարկեց հազար դուկան մուսուլմանների դեմ պատերազմի համար, իրեն ազատ արձակելու փոխարեն, ինչին համաձայնվեցին թագուհու շատ խորհրդականներ, գտնելով, որ այդ փողը շատ կօգնի իրենց պատերազմում, սակայն Իզաբելլան արդարությունը գերադասեց ցանկացած գումարից։»[89]
- Լուսիո Մարինեո Սիկուլո
  

Ընտանիք

խմբագրել
 
Իզաբելլան և Ֆերդինանդը իրենց դուստր Ժուաննայի հետ 1482 թվական:

Իզաբելլան և Ֆերդինանդը ունեին հինգ երեխա։

  • Իզաբելլա (1470–1498) նախ ամուսնացել է Պորտուգալիայի արքայազն Ալֆոնսոյի հետ, առանց ժառանգ։ Երկրորդ անգամ ամուսնացել է Պորտուգալիայի թագավոր Մանուել l-ի հետ, ունեցել է ժառանգ։
  • Մի որդին մահացել է 1475 թվականին Սեբրերոսում։
  • Խուան (1478–1497), Աստուրիասի արքայազն։ Ամուսնացել է Մարգարեթ Ավստրիացու հետ, առանց ժառանգ։
  • Ժոաննա (1479–1555), Կաստիլիայի թագուհի։ Ամուսնացել է Ֆիլիպ I Կաստիլիացու հետ, ունեցել է ժառանգ։
  • Մարիա (1482–1517), ամուսնացել է Պորտուգալիայի թագավոր Մանուել l-ի հետ, ունեցել է ժառանգ։
  • Մարիայի զույգ քույրը մահացել է ծնվելուց փոքր անց 1482 թվականին։
  • Եկատերինա (1485–1536), նախ ամուսնացել է Ուելսի արքայազն Արթուրի հետ, առանց ժառանգ, հետո ամուսնացել է նրա կրտսեր եղբայր, Անգլիայի թագավոր Հենրի VIII-ի հետ և եղել է Անգլիայի թագուհի Մերի I-ի մայրը։

Իր կյանքի վերջին տարիներին ընտանեկան ողբերգությունները հետապնդում էին նրան, չնայած նա դիմակայում էր դրանց ուժեղ կնոջ պես։ Նրա որդու մահը շատ մեծ ազդեցություն ունեցավ նրա վրա։ Իր երեխաների մահերից հետո նա վերջին տարիներին միայն սև զգեստներ էր հագնում և գրեթե չէր ժպտում։

Սրբություն

խմբագրել

Կարևոր է նշել, որ Իզաբելլայի սուրբ լինելու հեղինակությունը ստեղծվել է հենց Իզաբելլայի կողմից իր անձի նկատմամբ ստեղծած տպավորությունից[90]։ 1958 թվականին Կաթոլիկ եկեղեցին սկսեց Իզաբելլային սրբերի շարքը դասման գործընթացը Խոսե Գարսիա Գոլդարասի նախաձեռնությամբ, ով Վալյադոլիդի արքեպիսկոպոսն էր, որտեղ մահացել էր Իզաբելլան 1504 թվականին։ 17 մասնագետի հանձնարարվեց ուսումնասիրել ավելի քան 100,000 փաստաթուղթ Իսպանիայի և Վատիկանի արխիվներում։

1970 թվականին հանձնաժողովը որոշեց, որ Իզաբելլային կարելի է դասել Կաթոլիկ եկեղեցու սրբերի շարքը, քանի որ փաստաթղթերում չկա այնպիսի փաստ, որը դեմ է դրան։

1972 թվականին Վալյադոլիդի գործընթացում պաշտոնապես ներկայացվեց Իզաբելլայի սրբադասման առաջարկը Վատիկանին։ Վատիկանը այն հաստատեց և Իզաբելլային 1974 թվականի մարտին տրվեց «Աստծու ծառա» տիտղոսը[91]։

Պատկերասրահ

խմբագրել
  •  
    Գրանադայի նվաճումը նկարված Ֆ. Պադիլլայի կողմից. Մուհամմադ XII-ը Ֆերդինանդի և Իզաբելլայի դիմաց:
  •  
    Իզաբելլան ընդունում է Քրիստափոր Կոլումբոսին:
  •  
    Կոլումբոսը Թագուհի Իզաբելլայի դիմաց: Կոլումբոսի արձանի մասինկ, Մադրիդ (1885):
  •  
    Իզաբելլայի կտակը, Էդուարդո Ռոսալեսի կողմից: Ձախից Ժուանա և Ֆերդինանդ, աջից Կարդինալ Կիսերոս (սև գլխարկ):
  •  
    Իզաբելլայի արձանը Մադրիդի Սաբատինի այգիներում:

Ծանոթագրություններ

խմբագրել
  1. ↑ 1,0 1,1 J.R.L. Highfield Encyclopædia Britannica
  2. ↑ 2,0 2,1 2,2 2,3 2,4 Diccionario biográfico español (իսպ.) — Real Academia de la Historia, 2011.
  3. ↑ 3,0 3,1 3,2 https://www.madrigaldelasaltastorres.es/turismo/que-ver-en-madrigal/monumentos/palacio-de-juan-ii/
  4. ↑ 4,0 4,1 4,2 https://www.palaciorealtestamentario.es/sobre-el-palacio/
  5. ↑ https://capillarealgranada.com/los-reyes-fundadores/
  6. ↑ 6,0 6,1 6,2 6,3 6,4 6,5 Kindred Britain
  7. ↑ Jackson-Laufer, Guida Myrl, Women Rulers throughout the Ages: An Illustrated Guide, (ABC-CLIO, 1999), 180.
  8. ↑ Weissberger,Barbara, "Queen Isabel I of Castile Power, Patronage, Persona." Tamesis, Woodbridge, 2008, p. 20–21
  9. ↑ 9,0 9,1 Prescott, William. History of the Reign of Ferdinand and Isabella, The Catholic. J.B Lippincott & Co., 1860, p. 28
  10. ↑ Prescott, William. History of the Reign of Ferdinand and Isabella, The Catholic. J.B Lippincott & CO., 1860, p. 83
  11. ↑ Plunkett,Ierne. Isabel of Castile. The Knickerbocker Press, 1915, p. 52
  12. ↑ Prescott, William. History of the Reign of Ferdinand and Isabella, The Catholic. J.B Lippincott & CO., 1860, p. 85–87
  13. ↑ Prescott, William. History of the Reign of Ferdinand and Isabella, The Catholic. J.B Lippincott & CO., 1860, p. 93–94
  14. ↑ 14,0 14,1 14,2 Plunkett,Ierne. Isabel of Castile. The Knickerbocker Press, 1915, p. 68
  15. ↑ Plunkett,Ierne. Isabel of Castile. The Knickerbocker Press, 1915, p. 35
  16. ↑ Plunkett,Ierne. Isabel of Castile. The Knickerbocker Press, 1915, p. 36–39
  17. ↑ Plunkett,Ierne. Isabel of Castile. The Knickerbocker Press, 1915, p. 39-40
  18. ↑ 18,0 18,1 18,2 Edwards,John. The Spain of the Catholic Monarchs 1474–1520. Blackwell Publishers Inc, 2000, p. 5
  19. ↑ Plunkett,Ierne. Isabel of Castile. The Knickerbocker Press, 1915, p. 53
  20. ↑ Plunkett,Ierne. Isabel of Castile. The Knickerbocker Press, 1915, p. 62–63
  21. ↑ Edwards,John. The Spain of the Catholic Monarchs 1474–1520. Blackwell Publishers Inc, 2000, p. 9
  22. ↑ Plunkett,Ierne. Isabel of Castile. The Knickerbocker Press, 1915, p. 70–71
  23. ↑ Plunkett,Ierne. Isabel of Castile. The Knickerbocker Press, 1915, p. 72
  24. ↑ Edwards,John. The Spain of the Catholic Monarchs 1474–1520. Blackwell Publishers Inc, 2000, pp. 10,13–14
  25. ↑ 25,0 25,1 Plunkett,Ierne. Isabel of Castile. The Knickerbocker Press, 1915, p. 78
  26. ↑ Edwards,John. The Spain of the Catholic Monarchs 1474–1520. Blackwell Publishers Inc, 2000, pp. 11,13
  27. ↑ Gerli, p. 219
  28. ↑ Plunkett,Ierne. Isabel of Castile. The Knickerbocker Press, 1915, p. 93
  29. ↑ Plunkett,Ierne. Isabel of Castile. The Knickerbocker Press, 1915, p. 96
  30. ↑ Plunkett,Ierne. Isabel of Castile. The Knickerbocker Press, 1915, p. 98
  31. ↑ ↓ Spanish historian Ana Carrasco Manchado: "...The battle [of Toro] was fierce and uncertain, and because of that both sides attributed themselves the victory. Prince John, the son of Alfonso of Portugal, sent letters to the Portuguese cities declaring victory. And Ferdinand of Aragon did the same. Both wanted to take advantage of the victory's propaganda." In Isabel I de Castilla y la sombra de la ilegitimidad: propaganda y representación en el conflicto sucesorio (1474–1482), 2006, p. 195, 196.
  32. ↑ 32,0 32,1 ↓ Spanish historian Cesáreo Fernández Duro: "...For those who ignore the background of these circumstances it will certainly seem strange that while the Catholic Monarchs raised a temple in Toledo in honour of the victory that God granted them on that occasion, the same fact [the Battle of Toro] was festively celebrated with solemn processions on its anniversary in Portugal" in La batalla de Toro (1476). Datos y documentos para su monografía histórica, in Boletín de la Real Academia de la Historia, tome 38, Madrid, 1901,p. 250.
  33. ↑ ↓ Manchado, Isabel I de Castilla y la sombra de la ilegitimidad: propaganda y representación en el conflicto sucesorio (1474–1482), 2006, p. 199 (foot note nr.141).
  34. ↑ ↓ Pulgar, Crónica de los Señores Reyes Católicos Don Fernando y Doña Isabel de Castilla y de Aragón, chapter XLV.
  35. ↑ ↓ Garcia de Resende- Vida e feitos d'El Rei D.João II, chapter XIII.
  36. ↑ ↓ chronicler Hernando del Pulgar (Castilian): "...promptly, those 6 Castilian captains, which we already told were at the right side of the royal battle, and were invested by the prince of Portugal and the bishop of Évora, turned their backs and put themselves on the run." in Crónica de los Señores Reyes Católicos Don Fernando y Doña Isabel de Castilla y de Aragón, chapter XLV.
  37. ↑ ↓ chronicler Garcia de Resende (Portuguese): "... And being the battles of both sides ordered that way and prepared to attack by nearly sunshine, the King ordered the prince to attack the enemy with his and God's blessing, which he obeyed (...). (...) and after the sound of the trumpets and screaming all for S. George invested so bravely the enemy battles, and in spite of their enormous size, they could not stand the hard fight and were rapidly beaten and put on the run with great losses." In Vida e feitos d'El Rei D.João II, chapter XIII.
  38. ↑ ↓ chronicler Juan de Mariana (Castilian): "(...) the [Castilian] horsemen (...) moved forward(...).They were received by prince D. John... which charge... they couldn't stand but instead were defeated and ran away " in Historia General de España, tome V, book XXIV, chapter X, p. 299,300.
  39. ↑ ↓ chronicler Damião de Góis (Portuguese): "(...)these Castilians who were on the right of the Castilian Royal battle, received [the charge of] the Prince's men as brave knights invoking Santiago but they couldn't resist them and began to flee, and [so] our men killed and arrested many of them, and among those who escaped some took refuge (...) in their Royal battle that was on left of these six [Castilian] divisions. " in Chronica do Principe D. Joam, chapter LXXVIII.
  40. ↑ ↓ chronicler Juan de Mariana (Castilian): "...the enemy led by prince D. John of Portugal, who without suffering defeat, stood on a hill with his forces in good order until very late (...). Thus, both forces [Castilian and Portuguese] remained face to face for some hours; and the Portuguese kept their position during more time (...)" in Historia General de España, tome V, book XXIV, chapter X, p. 299,300.
  41. ↑ ↓ chronicler Rui de Pina (Portuguese): "And being the two enemy battles face to face, the Castilian battle was deeply agitated and showing clear signs of defeat if attacked as it was without King and dubious of the outcome.(...) And without discipline and with great disorder they went to Zamora. So being the Prince alone on the field without suffering defeat but inflicting it on the adversary he became heir and master of his own victory" in Chronica de El- rei D.Affonso V... 3rd book, chapter CXCI.
  42. ↑ ↓ French historian Jean Dumont in La "imcomparable" Isabel la Catolica/ The incomparable Isabel the Catholic, Encuentro Ediciones, printed by Rogar-Fuenlabrada, Madrid, 1993 (Spanish edition), p. 49: "...But in the left [Portuguese] Wing, in front of the Asturians and Galician, the reinforcement army of the Prince heir of Portugal, well provided with artillery, could leave the battlefield with its head high. The battle resulted this way, inconclusive. But its global result stays after that decided by the withdraw of the Portugal's King, the surrender... of the Zamora's fortress on March 19, and the multiple adhesions of the nobles to the young princes."
  43. ↑ ↓ French historian Joseph-Louis Desormeaux: "... The result of the battle was very uncertain; Ferdinand defeated the enemy's right wing led by Alfonso, but the Prince had the same advantage over the Castilians." In Abrégé chronologique de l'histoire de l'Éspagne, Duchesne, Paris, 1758, 3rd Tome, p. 25.
  44. ↑ ↓ Spanish academic António M. Serrano: " From all of this it is deductible that the battle [of Toro] was inconclusive, but Isabella and Ferdinand made it fly with wings of victory. (...) Actually, since this battle transformed in victory; since 1 March 1476, Isabella and Ferdinand started to rule in the Spain's throne. (...) The inconclusive wings of the battle became the secure and powerful wings of San Juan's eagle [the commemorative temple of the Battle of Toro] ." in San Juan de los Reyes y la batalla de Toro, revista Toletum Արխիվացված 2012-03-12 Wayback Machine, segunda época, 1979 (9), pp. 55–70 Արխիվացված 2016-01-29 Wayback Machine. Real Academia de Bellas Artes y Ciencias Históricas de Toledo, Toledo. ISSN: 0210-6310 Արխիվացված 2011-09-30 Wayback Machine
  45. ↑ ↓ A. Ballesteros Beretta: "His moment is the inconclusive Battle of Toro.(...) both sides attributed themselves the victory.... The letters written by the King [Ferdinand] to the main cities... are a model of skill. (...) what a powerful description of the battle! The nebulous transforms into light, the doubtful acquires the profile of a certain triumph. The politic [Ferdinand] achieved the fruits of a discussed victory." In Fernando el Católico, el mejor rey de España, Ejército revue, nr 16, p. 56, May 1941.
  46. ↑ ↓ Vicente Álvarez Palenzuela- La guerra civil Castellana y el enfrentamiento con Portugal (1475–1479): "That is the battle of Toro. The Portuguese army had not been exactly defeated, however, the sensation was that D. Juana's cause had completely sunk. It made sense that for the Castilians Toro was considered as the divine retribution, the compensation desired by God to compensate the terrible disaster of Aljubarrota, still alive in the Castilian memory".
  47. ↑ ↓ Spanish academic Rafael Dominguez Casas: "...San Juan de los Reyes resulted from the royal will to build a monastery to commemorate the victory in a battle with an uncertain outcome but decisive, the one fought in Toro in 1476, which consolidated the union of the two most important Peninsular Kingdoms." In San Juan de los reyes: espacio funerário y aposento régio in Boletín del Seminário de Estúdios de Arte y Arqueologia, number 56, p. 364, 1990.
  48. ↑ Prescott, William. History of the Reign of Ferdinand and Isabella, The Catholic. J.B. Lippincott & CO., 1860, p. 184–185
  49. ↑ 49,0 49,1 Battle of Guinea: ↓ Alonso de Palencia, Década IV, Book XXXIII, Chapter V ( "Disaster among those sent to the mines of gold [Guinea]. Charges against the King..."), pp. 91–94. This was a decisive battle because after it, in spite of the Catholic Monarchs' attempts, they were unable to send new fleets to Guinea, Canary or to any part of the Portuguese empire until the end of the war. The Perfect Prince sent an order to drown any Castilian crew captured in Guinea waters. Even the Castilian navies which left Guinea before the signature of the peace treaty had to pay the tax ("quinto") to the Portuguese crown when they returned to Castile after the peace treaty. Isabella had to ask permission of Afonso V so that this tax could be paid in Castilian harbours. Naturally all this caused a grudge against the Catholic Monarchs in Andalusia.
  50. ↑ ↓ Historian Malyn Newitt: "However, in 1478 the Portuguese surprised thirty-five Castilian ships returning from Mina [Guinea] and seized them and all their gold. Another...Castilian voyage to Mina, that of Eustache de la Fosse, was intercepted ... in 1480. (...) All things considered, it is not surprising that the Portuguese emerged victorious from this first maritime colonial war. They were far better organised than the Castilians, were able to raise money for the preparation and supply of their fleets, and had clear central direction from ... [Prince] John." In A history of Portuguese overseas expansion, 1400–1668, Routledge, New York, 2005, pp. 39–40.
  51. ↑ Plunkett,Ierne. Isabel of Castile The Knickerbocker Press, 1915, p. 109–110
  52. ↑ 52,0 52,1 ↓ Bailey W. Diffie and George D. Winius "In a war in which the Castilians were victorious on land and the Portuguese at sea, ..." in Foundations of the Portuguese empire 1415–1580, volume I, University of Minnesota Press, 1985, p. 152.
  53. ↑ : ↓ Alonso de Palencia, Decada IV, Book XXXI, Chapters VIII and IX ("preparation of 2 fleets [to Guinea and to Canary, respectively] so that with them King Ferdinand crush its enemies [the Portuguese]...").
  54. ↑ ↓ Alonso de Palencia, Decada IV, book XXXII, chapter III: in 1478 a Portuguese fleet intercepted the armada of 25 navies sent by Ferdinand to conquer Gran Canary – capturing 5 of its navies plus 200 Castilians – and forced it to fled hastily and definitively from Canary waters. This victory allowed Prince John to use the Canary Islands as an "exchange coin" in the peace treaty of Alcáçovas.
  55. ↑ ↓ Pina, Chronica de El-Rei D. Affonso V, 3rd book, chapter CXCIV (Editorial error: Chapter CXCIV erroneously appears as Chapter CLXIV.Reports the end of the siege of Ceuta by the arrival of the fleet with Afonso V).
  56. ↑ ↓ Quesada, Portugueses en la frontera de Granada, 2000, p. 98. In 1476 Ceuta was simultaneously besieged by the moors and a Castilian army led by the Duke of Medina Sidónia. The Castilians conquered the city from the Portuguese who took refuge in the inner fortress, but a Portuguese fleet arrived "in extremis" and regained the city. A Ceuta dominated by the Castilians would certainly have forced the right to conquer Fez (Morocco) to be shared between Portugal and Castile instead of the monopoly the Portuguese acquired.
  57. ↑ 57,0 57,1 ↓ Mendonça, 2007, p. 101–103.
  58. ↑ Edwards,John. The Spain of the Catholic Monarchs 1474–1520. Blackwell Publishers Inc, 2000, p. 38
  59. ↑ ↓ Mendonça, 2007, p. 53.
  60. ↑ ↓ Mª Monserrat León Guerrero in El segundo viaje colombino, University of Valladolid, 2000, chapter 2, pp. 49–50.
  61. ↑ Plunkett,Ierne. Isabel of Castile. The Knickerbocker Press, 1915, p. 121
  62. ↑ Boruchoff, David A. "Historiography with License: Isabel, the Catholic Monarch, and the Kingdom of God." Isabel la Católica, Queen of Castile: Critical Essays. Palgrave Macmillan, 2003, pp. 242–247.
  63. ↑ Plunkett,Ierne. Isabel of Castile. The Knickerbocker Press, 1915, p. 125
  64. ↑ Edwards,John. The Spain of the Catholic Monarchs 1474–1520. Blackwell Publishers Inc, 2000, p. 42
  65. ↑ Edwards,John. The Spain of the Catholic Monarchs 1474–1520. Blackwell Publishers Inc, 2000, pp. 48–49
  66. ↑ Plunkett,Ierne. Isabel of Castile. The Knickerbocker Press, 1915, p. 125-126
  67. ↑ Prescott, William. History of the Reign of Ferdinand and Isabella, The Catholic. J.B Lippincott & CO., 1860, p. 186
  68. ↑ Plunkett,Ierne. Isabel of Castile. The Knickerbocker Press, 1915, p. 123
  69. ↑ Plunkett,Ierne. Isabel of Castile. The Knickerbocker Press, 1915, p. 133
  70. ↑ 70,0 70,1 Plunkett,Ierne. Isabel of Castile. The Knickerbocker Press, 1915, p. 150
  71. ↑ Plunkett,Ierne. Isabel of Castile. The Knickerbocker Press, 1915, p. 152–155
  72. ↑ Edwards, John. Ferdinand and Isabella. Pearson Education Limited, 2005, p. 28
  73. ↑ Edwards, John. Ferdinand and Isabella. Pearson Education Limited, 2005, p. 29
  74. ↑ Edwards, John. Ferdinand and Isabella. Pearson Education Limited, 2005, p. 30
  75. ↑ Edwards,John. The Spain of the Catholic Monarchs 1474–1520. Blackwell Publishers Inc, 2000, p. 42–47
  76. ↑ Plunkett,Ierne. Isabella of Castile. The Knickerbocker Press, 1915, p. 142
  77. ↑ Edwards, John. Ferdinand and Isabella. Pearson Education Limited, 2005, p. 48
  78. ↑ Edwards, John. Ferdinand and Isabella. Pearson Education Limited, 2005, p. 48–49
  79. ↑ Edwards,John. The Spain of the Catholic Monarchs 1474–1520. Blackwell Publishers Inc, 2000, p. 104–106
  80. ↑ Edwards,John. The Spain of the Catholic Monarchs 1474–1520. Blackwell Publishers Inc, 2000, p. 111
  81. ↑ Edwards,John. The Spain of the Catholic Monarchs 1474–1520. Blackwell Publishers Inc, 2000, p. 112–130
  82. ↑ Liss,Peggy. "Isabel the Queen," Oxford University Press, 1992. p. 316
  83. ↑ 83,0 83,1 Edwards, John. Ferdinand and Isabella. Pearson Education Limited, 2005, p. 120
  84. ↑ F. Weissberger, Barbara Queen Isabel I of Castile: Power, Patronage, Persona, Tamesis Books, 2008, p. 27, accessed 9 July 2012
  85. ↑ 85,0 85,1 Liss,Peggy. "Isabel the Queen," Oxford University Press, 1992. p. 298
  86. ↑ Henry Kamen, The Spanish Inquisition: A Historical Revision. (Yale University Press, 1997. p. 29–31).
  87. ↑ Edwards,John. The Spain of the Catholic Monarchs 1474–1520. Blackwell Publishers Inc, 2000, p. 282
  88. ↑ Pulgar, Crónica de los Reyes Católicos, trans. in David A. Boruchoff, "Historiography with License: Isabel, the Catholic Monarch, and the Kingdom of God," Isabel la Católica, Queen of Castile: Critical Essays (New York: Palgrave Macmillan, 2003), p. 242.
  89. ↑ Marineo Sículo, De las cosas memorables de España (1539), trans. in David A. Boruchoff, "Instructions for Sainthood and Other Feminine Wiles in the Historiography of Isabel I," Isabel la Católica, Queen of Castile: Critical Essays (New York: Palgrave Macmillan, 2003), p. 12.
  90. ↑ Boruchoff, David A. "Instructions for Sainthood and Other Feminine Wiles in the Historiography of Isabel I." Isabel la Católica, Queen of Castile: Critical Essays. Palgrave Macmillan, 2003, pp. 1–23.
  91. ↑ «Cause for Canonization of Servant of God Queen Isabel the Catholic». www.queenisabel.com. Վերցված է 2017 թ․ հունիսի 9-ին.
 Վիքիպահեստն ունի նյութեր, որոնք վերաբերում են «Իզաբելլա I (Կաստիլիայի թագուհի)» հոդվածին։
Այս հոդվածն ընտրվել է Հայերեն Վիքիպեդիայի՝ 2017 թվականի հունիսի 10-ի օրվա հոդված:
Այս հոդվածի կամ նրա բաժնի որոշակի հատվածի սկզբնական կամ ներկայիս տարբերակը վերցված է Քրիեյթիվ Քոմմոնս Նշում–Համանման տարածում 3.0 (Creative Commons BY-SA 3.0) ազատ թույլատրագրով թողարկված Հայկական սովետական հանրագիտարանից  (հ․ 4, էջ 312)։  
Ստացված է «https://hy.wiki.x.io/w/index.php?title=Իզաբելլա_I_(Կաստիլիայի_թագուհի)&oldid=9493763» էջից