Վլադիմիր Լենին
Վլադիմիր Իլյիչ Ուլյանով (ռուս.՝ Владимир Ильич Ульянов, առավել հայտնի Լենին [Ленин] կեղծանունով, ապրիլի 22, 1870[4][5][6][…], Ուլյանովսկ, Սիմբիրսկի նահանգ, Ռուսական կայսրություն[9] - հունվարի 21, 1924[7][8][5][…], Բոլշիե Գորկի, ՌԽՖՍՀ, ԽՍՀՄ), ռուս հայտնի հեղափոխական, քաղաքական գործիչ, քաղաքական տեսաբան։ 1917-1924 թվականներին եղել է Խորհրդային Ռուսաստանի, իսկ 1922-1924 թվականներին՝ Խորհրդային Միության կառավարության ղեկավարը։ Նրա իշխանության օրոք Ռուսաստանը, իսկ ապա ողջ Խորհրդային Միությունը վերածվում է միակուսակցական կոմունիստական երկրի՝ Ռուսաստանի Կոմունիստական կուսակցության իշխանությամբ։ Գաղափարապես մարքսիստ և կոմունիստ, զարգացրեց քաղաքական տեսություն, որը հայտնի դարձավ Լենինիզմ անունով։
| Վլադիմիր Լենին Владимир Ленин | |||
| |||
| |||
|---|---|---|---|
| հուլիսի 6, 1923 - հունվարի 21, 1924 | |||
| Նախորդող | Պաշտոնը ստեղծվեց | ||
| Հաջորդող | Ալեքսեյ Ռիկով | ||
| |||
| նոյեմբերի 8, 1917 - հունվարի 21, 1924 | |||
| Նախորդող | Պաշտոնը ստեղծվեց | ||
| Հաջորդող | Ալեքսեյ Ռիկով | ||
| |||
| նոյեմբերի 25, 1917 - հունվարի 20, 1918 | |||
| Նախորդող | - | ||
| Հաջորդող | - | ||
| Կուսակցություն՝ | Ռուսաստանի սոցիալ-դեմոկրատական բանվորական կուսակցություն (1898–1903) Սոցիալ-դեմոկրատական բանվորական (բոլշևիկյան) կուսակցություն (1903–1912) Բոլշևիկյան կուսակցություն (1912–1918) Համամիութենական կոմունիստական (բոլշևիկյան) կուսակցություն (1918–1924) | ||
| Կրթություն՝ | Սանկտ Պետերբուրգի համալսարանի իրավաբանական ֆակուլտետ[1], Կազանի կայսերական համալսարան (1888) և Սիմբիրսկի դասական գիմնազիա | ||
| Մասնագիտություն՝ | քաղաքական գործիչ և հեղափոխական | ||
| Դավանանք | աթեիզմ[2] և ուղղափառություն[3] | ||
| Ծննդյան օր | ապրիլի 22, 1870[4][5][6][…] | ||
| Ծննդավայր |  Սիմբիրսկ, Ռուսական կայսրություն
| ||
| Վախճանի օր | հունվարի 21, 1924[7][8][5][…] (53 տարեկան) | ||
| Վախճանի վայր |  Գորկի, Մոսկվայի մարզ, ՌԽՍՖՀ, ԽՍՀՄ
| ||
| Թաղված | Լենինի Մավզոլեում | ||
| Դինաստիա | Ուլյանովների ընտանիք | ||
| Քաղաքացիություն | .svg){kind=small} ԽՍՀՄ
| ||
| Ի ծնե անուն | ռուս.՝ Владимир Ильич Ульянов | ||
| Հայր | Իլյա Նիկոլաևիչ Ուլյանով | ||
| Մայր | Մարիա Ալեքսանդրովնա Ուլյանովա | ||
| Ամուսին | Նադեժդա Կրուպսկայա (1898) | ||
| Ինքնագիր | 
| ||
| Պարգևներ | |||
.svg)
.svg)
Լենինը ծնվել է Սիմբիրսկում՝ միջին խավի ընտանիքում, այնուհետ 1887 թվականին՝ եղբոր մահապատժից հետո, տարվել է սոցիալ-հեղափոխական գաղափարներով։ Հեռացվել է Կազանի Կայսերական համալսարանից՝ Ռուսական կայսրության և ցարի դեմ ցույցերին մասնակցելու համար, հետագա տարիներին ստանում է իրավաբանի մասնագիտացում։ 1893 թվականին տեղափոխվել է Սանկտ Պետերբուրգ՝ դառնալով Մարքսիստական շարժման առաջնորդներից մեկը։ 1897 թվականին ձերբակալվել է խռովություններ հրահրելու համար և ուղարկվել Շուշենսկոյե բանտը՝ երեք տարով, որտեղ էլ ամուսնացել է Նադեժդա Կռուպսկայայի հետ։ Ազատ արձակվելուց հետո տեղափոխվել է Արևմտյան Եվրոպա, որտեղ դարձել է մարքսիստական ուղղվածությամբ Ռուսաստանի սոցիալ-դեմոկրատական բանվորական կուսակցության (ՌՍԴԲԿ) տեսաբանը։ 1903 թվականին առաջնային դեր է ունենում ՌՍԴԲԿ-ի գաղափարական պառակտման մեջ, որտեղ ղեկավարում է Բոլշևիկյան թևը Յուլի Մարտովի (Լ․ Մարտով) դեմ, վերջինս ներկայացնում էր Մենշևիկյան թևը։ Ոգևորվելով 1905 թվականի Ռուսական հեղափոխությունից, մասնակցում է Առաջին Համաշխարհային պատերազմին, այն հետագայում համաեվրոպական աշխատավորական հեղափոխության վերածելու նպատակով, ինչը ըստ Լենինի, պետք է հանգեցներ կապիտալիզմի տապալմանը և դրա փոխարեն սոցիալիզմի հաստատման։ 1917 թվականի Փետրվարյան հեղափոխությունից, ցարին գահընկեց անելուց և Ժամանակավոր կառավարության իշխանության գալուց հետո, նա վերադառնում է Ռուսաստան՝ Հոկտեմբերյան հեղափոխության մեջ գերակա դեր ստաձնելու համար, որից հետո էլ բոլշևիկները կարողանում են հաստատել նոր վարչակարգ։
Լենինի բոլշևիկյան կառավարությունը սկզբնապես իշխանությունը կիսում էր Ձախ սոցիալիստական հեղափոխականների, ընտրված խորհուրդների և բազմակուսակցական Հիմնադիր ժողովի հետ, բայց մինչև 1918 թվականը իշխանությունը ամբողջապես անցավ Կոմունիստական կուսակցության ձեռքը։ Լենինի կառավարությունը վերաբաշխեց հողը գյուղացիներին, ազգայնացրեց բանկերը և ծանր արդյունաբերությունը։ Այս կառավարությունը դուրս եկավ Առաջին Համաշխարհային պատերազմից, Կենտրոնական ուժերի հետ պայմանագիր կնքելով և տարածեց համաշխարհային հեղափոխությունը Կոմունիստական Ինտերնացիոնալի միջոցով։ Կուսակցության հակառակորդները ենթարկվեցին Կարմիր տերորի, որը բռնի շարժում էր կազմակերպված պետության անվտանգության ուժերի կողմից, ինչի արդյունքում հարյուր հազարավորներ սպանվեցին կամ ուղարկվեցին աքսորավայրեր։ Նրա կառավարությունը կարողացավ հաղթանակ տանել աջ և ձախ հակակոմունիստական թևերի նկատմամբ 1917-ից 1922 թվականների Ռուսական քաղաքացիական պատերազմի ժամանակ և հաղթահարեց լեհ-խորհրդային պատերազմը 1919-1921 թվականներին։ Համաշխարհային պատերազմի ժամանակ կատարված ավերածությունների հետքերը վերացնելու, սովը, ժողովրդական ելույթները վերացնելու համար 1921 թվականին Լենինը տնտեսությունը զարգացնելու և տնտեսական աճ ապահովելու համար բերեց Նոր տնտեսական քաղաքականությունը (նէպ)։ Մի քանի, ոչ ռուս ազգեր, որոնք 1917 թվականից հետո անկախություն էին ձեռք բերել, շուտով նրանցից երեքը վերամիավորվեցին Ռուսաստանի հետ 1922 թվականին Սովետական Միության կազմավորմամբ։ Գնալով խորացող առողջական խնդիրները հանգեցրին նրան, որ շուտով Գորկիում գտնվող իր առանձնատանը (որտեղ այդ ժամանակ գտնվում էր Իոսիֆ Ստալինը` Խորհրդային Միության գլխավոր գործիչներից մեկը), Լենինը մահացավ։
XX դարի ամենանշանավոր և ազդեցիկ դեմքերից լինելով, Լենինի անհատի պաշտամունքը Խորհրդային Միությունում շարունակվեց մինչև 1991 թվականը՝ Խորհրդային Միության փլուզումը: Նա դարձավ մարքսիզմ-լենինիզմի գաղափարախոսության առաջնորդը, այսպիսով իր ազդեցությունը ունենալով միջազգային կոմունիստական շարժման վրա։ Հակասական և առանձնահատուկ կերպար լինելով՝ Լենինը իր կողմակիցների կողմից ընկալվում էր որպես սոցիալիզմի և աշխատավոր դասի հերոս, մինչդեռ քննադատները՝ թե աջականները, թե ձախ ուղղվածության ներկայացուցիչները վերջինիս գնահատելիս նշում էին այն հանգամանքը, որ նա հիմք դրեց քաղաքական ճնշումների և մասսայական սպանությունների։
Վաղ կյանք
խմբագրելՄանկություն և պատանեկություն (1870-1887)
խմբագրելԼենինի հայրը՝ Իլյա Նիկոլաևիչ Ուլյանովը, ճորտերի ընտանիքից էր, նրա էթնիկ պատկանելությունը վերջնականապես հայտնի չէ, կասկածներ կան, որ ռուս է, չուվաշ, մորդվին կամ կալմիկ[10]։ Չնայած իր նախնական ցածր կարգավիճակին, շուտով կարողանում է հասնել միջին դասի՝ սովորելով ֆիզիկա և մաթեմատիկա Կազանի Կայսերական համալսարանում, իսկ այնուհետ հասնում Պենզայի Ազնվականական ինստիտուտ[11]։ Իլյան ամուսնանում է Մարիա Ալեքսանդրովնա Բլանկի հետ 1863 թվականի կեսերին[12]։ Վերջինս լավ կրթություն էր ստացել, ավելի բարձր դասի ներկայացուցիչ էր, նրա մայրը գերմանա-շվեդական ծագման լյութերական էր, իսկ հայրը հրեա-ռուսական ծագմամբ ֆիզիկոս, ով անցել էր քրիստոնեության[13]։ Հավանաբար Լենինը անտեղյակ էր իր մոր մասամբ հրեական արմատներից, ինչը բացահայտվում է իր քրոջ կողմից այն ժամանակ, երբ Լենինը արդեն մահացել էր[14]։ Ամուսնությունից հետո Իլյան տուն է ձեռք բերում Նիժնիյ Նովգորոդում, վեց տարի անց դառնալով Սիմբիրսկի շրջանի տարրական դպրոցի տնօրեն, իսկ հինգ տարի անց նա դառնում է նույն շրջանի հիմնական դպրոցի տնօրեն՝ վերահսկելով ավելի քան 450 դպրոցների կառուցումը, որոնք նախագծված էին կառավարության արդիականացման ծրագրով։ Կրթությանը մատուցած ծառայությունների համար նա հետագայում ստանում է սբ. Վլադիմիրի շքանշան, ինչը վերջինիս դարձնում է ժառանգական ազնվական[15]։
Լենինը ծնվել է 1870 թվականի ապրիլի 22-ին Սիմբիրսկում[16], կնքվել է վեց օր անց[17], փոքր տարիքում հայտնի էր «Վոլոդյա» անունով [18](Վլադիմիրի փոփոխված տարբերակը)։ Նա մեկն էր ութ երեխաներից, երրորդը՝ ավագության կարգով (նրանից առաջ քույրն էր՝ Աննան, ծնված 1864 թվականին,և եղբայրը՝ Ալեքսանդրը՝ ծնված 1866 թվականին)։ Նրանիցից հետո ծնվեցին ևս երեք երեխաներ՝ Օլգան (1871 թվականին), Դմիտրին (1874 թվականին) և Մարիան (1878 թվականին)։ Հետագայում ծնված մյուս երկու երեխաները մանկահասակ մահանում են[19]։ Իլյան Ռուս ուղղափառ եկեղեցու հետևորդ էր և երեխաներին մկրտում էր հենց ուղղափառության կանոններով, իսկ Մարիան, քանի որ փոքրուց դաստիարակվել էր, որպես Լյութերական, որը տարբերվում է Ռուս ուղղափառ եկեղեցուց, բավական մեծ ազդեցություն ուներ իր երեխաների վրա, այդ թվում և կրոնական[20]:
Երկու ծնողներն էլ միապետական և ազատ պահպանողականներ էին, ովքեր հավատարիմ էին 1861 թվականի ճորտատիրության վերացման՝ Ալեքսանդր II ռեֆորմին, նրանք հեռու են եղել քաղաքական ծայրահեղական հայացքներից, և չկան վկայություններ այն մասին, որ ոստիկանությունը երբևէ նրանց փակի տակ է պահած լինի քաղաքական հայացքների համար[21]։ Ամեն ամառ նրանք ընտանիքով մեկնում էին հանգստի Կոկուշկինո գյուղական համայնք[22]։ Լենինը իր քույր-եղբայրներից ավելի մոտ էր Օլգայի հետ, ում երբեմն հրամաններ էր տալիս․ մանկուց մրցասեր էր, ինչը կարող էր երբեմն կործանարար լինել, բայց փոքր տարիքում հիմնականում դրսևորվել է զուտ որպես վատ վարքագիծ[23]։ Հիանալի մարզիկ լինելով՝ նա օրվա մեծ մասը անցկացնում էր դրսում՝ շախմատ խաղալով, ինչի համար էլ Սիմբիրսկի կարգապահ և դասական գիմնազիայից հեռացվել է[24]։
1886 թվականի հունվարին, երբ Լենինը 15 տարեկան էր, նրա հայրը մահանում է գլխուղեղի արյունազեղումից[25]։ Ժամանակի ընթացքում Լենինի պահվածքը դառնում է ավելի քիչ վերահսկելի, և վերանում է հավատը Աստծո հանդեպ[26]։ Այդ ժամանակ Լենինի ավագ եղբայրը՝ Ալեքսանդրը, ում նա անվանում էր Սաշա, սովորում էր Սանկտ Պետերբուրգի համալսարանում։ Վերջինս ներգրավված էր բացարձակ միապետության և Ալեքսանդր III-ի դեմ քաղաքական քարոզչության մեջ՝ ուսումնասիրելով հակակառավարական և արգելված ձախական գործիչների նյութերը։ Նա ընդգրկվել էր ցարի դեմ մահափորձ իրականացնող խմբի մեջ և ընտրվել էր, որպես ռումբ պատրաստող։ Սակայն մինչ վերջիններս կկարողանային իրականացնել մահափորձը, իրենց խմբակը բացահայտվեց և մայիսին Ալեքսանդրը դատապարտվեց կախաղանի[27]։ Չնայած հոր և եղբոր մահին հաջորդած հոգեբանական ցնցումներին, Լենինը շարունակում էր սովորել․ նա ոսկե մեդալով ավարտեց դպրոցը՝ իր փայլուն պատրաստվածության համար և որոշեց սովորել Կազանի Համալսարանում[28]։
Համալսարան և քաղաքական արմատականացում (1887-1893)
խմբագրելՄինչ Կազանի համալսարան ընդունվելը 1887 թվականի օգոստոսին, նա տեղափոխվում է համալսարանին մոտ գտնվող նոր բնակարան[29]։ Այստեղ նա միանում է զամլյանչեստվոյին, սա համալսարանական հանրույթներից մեկն էր, որի անդամները մասնակցում էին կառավարության դեմ առանձին շրջանների ցույցերին[30]։ Այս խումբը Լենինին ընտրում է, որպես իրենց՝ զեմլյանչեստվոյական խորհրդի ներկայացուցիչը համալսարանում։ Արդեն դեկտեմբերին նա մասնակցում է ուսանողության որոշ իրավունքներ արգելող որոշման համար կառավարության դեմ ցույցերին։ Ոստիկանությունը ձերբակալում է Լենինին՝ մեղադրելով վերջինիս խռովության առաջամարտիկը լինելու մեջ՝ որպես պատիժ հեռացնելով համալսարանից, իսկ արտաքին գործերի նախարարը արտաքսում է իր ընտանեկան կալվածք՝ Կոկուշկինո[31]:Այստեղ նա տարվում է Նիկոլայ Չեռնիշևսկու 1863 թվականին գրված պրո-հեղափոխական «Ի՞նչ անել» վեպով[32] :
Լենինի մայրը անհնագստացած էր որդու արմատական հայացքներով և տրամադրված էր խնդրելու Ներքին գործերի նախարարին թույլատրել որդուն վերադառնալ Կազան, բայց ոչ համալսարան[33]։ Վերադառնալով Լենինը միանում է Նիկոլայ Ֆեդոսեևի հեղափոխական խմբակին, որտեղ էլ իր համար բացահայտում է Կարլ Մարքսի 1867 թվականին գրված Կապիտալ աշխատությունը։ Սա նրա մեջ Մարքսիզմի նկատմամբ հետաքրքրություն է առաջացնում այն սոցիո-քաղաքական տեսության նկատմամբ, որը մերժում էր այն հասարակությունը, որը դասային բաժանում ունի, նմանատիպ թույլ զարգացումը դասակարգային պայքարի արդյունք է, իսկ կապիտալիստական հասարակությունը պետք է իր տեղը զիջի սոցիալիստական հասարակությանը, որի հիմքի վրա էլ ձևավորվելու է կոմունիստական հասարակությունը[34]։ Անհնագստանալով որդու քաղաքական հայացքներով՝ Լենինի մայրը Ալակաևկա գյուղում՝ Սամառայի շրջանում, գնում է պետական կալվածք, այն հույսով, որ որդին կսկսի գյուղատնտեսությանն ուշադրություն դարձնել։ Սակայն Լենինը քիչ հետաքրքրություններ ուներ ֆերմերային կառավարման մեջ, և մայրը ստիպված է լինում շուտով վաճառել հողը՝ տունը պահելով միայն որպես ամառանոց[35]։
1889 թվականի սեպտեմբերին Ուլյանովների ընտանիքը տեղափոխվում է Սամարա, որտեղ Լենինը միանում է Ալեքսանդր Սկլյարենկոյի սոցիալական քննարկումների խմբակին[36]։ Այստեղ Լենինը ամբողջապես տարվում է Մարքսիստական գաղափարներով, և նախաձեռնում Մարքսի և Ֆրիդրիխ Էնգելսի 1848 թվականի քաղաքական պամֆլետի՝ Կոմունիստական Մանիֆեստի ռուսերեն թարգմանությունը[37] : Նա սկսում է կարդալ ռուս մարքսիստ Գեոգորի Պլեխանովի աշխատանքները, համաձայնելով այն մտքի հետ, որ Ռուսաստանը շարժվում է ֆեոդալիզմից կապիտալիզմ, իսկ սոցիալիզմը ավելի հավանական է, որ կիրականացվի պրոլետարիատի, կամ քաղաքային աշխատող դասի կողմից, քան գյուղացիության[38]։ Մարքսիստական գաղափարները գյուղատնտեսական-սոցիալական Նարոդնիկության գաղափարի հակադրությունն էր․ նարոդնիկները պնդում էին, որ գյուղացիությունը կարող է սոցիալիզմ հաստատել Ռուսաստանում՝ գյուղացիական համայնքներ ստեղծելու ճանապարհով, հենց այդպես էլ կապիտալիզմին հաղթելով։ Նարոդնիկական շարժումը զարգանում է 1860-ականներին Մարդկանց ազատության կուսակցության ստեղծմամաբ, իսկ հետագայում այն դառնում է Ռուսական հեղափոխական շարժման մեջ ղեկավարող կուսակցությունը[39]։ Լենինը մերժում է գյուղատնտեսական-սոցիալիստական հեղափոխության փաստարկը, բայց ինքը անձամբ ազդվել է այնպիսի գյուղատնտեսական-սոցիալիստներից, ինչպիսիք են Պյոտր Տկաչևը և Սերգեյ Նեչաևը և ընկերական հարաբերությունների մեջ էր մի շարք նարոդնիկների հետ[40]։
1890 թվականի մայիսին Մարիան, ով որպես ազնվականի կին պահել էր հասարակական ազդեցությունը, խնդրեց իշխանություններին թողնելու Լենինին հանձնել Սանկտ Պետերբուրգի համալսարանի ընդունելության քննությունները, որտեղ նա ամենաբարձր գնահատականները ստացավ։ Համալսարանի ավարտական տոնակատարությունները խաթարվեցին նրա քրոջ՝ Օլգայի տիֆից մահանալով[41]։ Լենինը մի քանի տարի մնաց Սամարայում, սկզբում աշխատելով որպես շրջանային դատարանի օրինական օգնական, իսկ հետո մարզային փաստաբան[42] : Նա շատ ժամանակ էր հատկացնում արմատական քաղաքականությանը, ակտիվ մասնակիցը լինելով Սկլյարենկոյի խմբակի, այդ ընթացքում կազմելով ծրագրեր մարքսիզմը Ռուսաստան բերելու ուղղությամբ։ Ոգեշնչվելով Պլեխանովի աշխատանքներից՝ Լենինը նյութեր էր հավաքում ռուսական հասարակությունում, դրանք օգտագործելով մարքսիստական գաղափարները հասարակության մեջ զարգացնելու համար, և նարոդնիկներին հակադրվելու համար[43]։ Այդ առումով նա գրեց մի աշխատանք գյուղացիական տնտեսության մասին, որը մերժվեց ազատական Ռուսական մտքեր թերթի կողմից[44]։
Հեղափոխական գործունեություն
խմբագրելՎաղհեղափոխականություն և ազատազրկում (1893–1900)
խմբագրել1893 թվականին Լենինը տեղափոխվեց Սանկտ Պետերբուրգ։ Այստեղ նա աշխատում է որպես փաստաբանի օգնական, և մարքսիստական հեղափոխական խմբերից մեկում՝ Սոցիալ դեմոկրատներում, որը իր անունը ստացել էր Գերմանիայում գտնվող մարքսիստական սոցիալ դեմոկրատական կուսակցությունից, այստեղ նա հասնում է մինչև խմբակի ղեկավարի աստիճանի[45]։ Հրապարակավ մարքսիզմը հայտարարելով սոցիալական շարժում՝ նա աջակցում էր Ռուսաստանի արդյունաբերական կենտրոններում մարքսիստական խմբակների ստեղծմանը[46]։ 1894 թվականի վերջին, նա ղեկավարում էր մարքսիստ աշխատավորականների խմբակը, միաժամանակ հիանալիորեն թաքցնելով իր հետքերը, քաջ գիտակցելով, որ ոստիկանությունը ցանականում է թափանցել իր շարժման շարքերը[47]։ Նա այստեղ սիրահարվում է Նադեժդա ՙՙՆադյա՚՚ Կռուպսկայային, ով մարքսիստ ուսուցչուհի էր[48]։ Լենինը նույնիսկ հրապարակում է քաղաքական տրակտատ, որում քննադատում էր նարոդնիկների ագրարային սոցիալիզմը, Ի՞նչ են ժողովրդի բարեկամները և ինչպե՞ս են նրանք պայքարում սոցիալ-դեմոկրատիայի դեմ, այս գործը հիմնականում հենվում էր Սամարայում ձեռք բերված փորձի վրա, այս տրակտատի շուրջ 200 օրինակներ անօրինական ճանապարհով տպագրվում են 1894 թվականին[49]։
Լենինը հույս ուներ ամուր կապեր ստեղծել Սոցիալ-դեմոկրատների և Աշխատավորների ազատագրում՝ Շվեյցարիայում գտնվող ռուսական մարքսիսիտական ուղղվածության խմբակի միջև, ինչի համար նա այցելում է Շվեյցարիա, այնտեղ Պլեխանովին ու Պավել Աքսելրոդին այցելելու համար[50]։ Ինչից հետո նա անցնում է Փարիզ հանդիպելու Կ․Մարքսի փեսա Փոլ Լաֆարգի հետ, ինչպես նաև ուսումնասիրելու 1871 թվականի Փարիզի Կոմունան, ինչը համարում էր պրոլետարական իշխանության նախատիպը[51]։ Ֆինանսավորվելով իր մոր կողմից նա շվեյցարական առողջարաններից մեկում մնում է մինչև Բեռլին տեղափոխվելը, որտեղ նա վեց շաբաթ սովորում է Բեռլինի ազգային գրադարանում, այստեղ հանդիպելով մարքսիստ ակտիվիստ Վիլհելմ Լիբկնեխտին[52]։ Մի շարք ոչ օրինական հեղափոխական հրատարակություններ իր հետ վերցրած Լենինը ժամանում է Մոսկվա, որտեղից ճամփորդում է տարբեր քաղաքներ՝ աշխատավորներին ներկայացնելով այդ գաղափաները[53]։ Մինչ իր հաջորդ աշխատանքը՝ «Աշխատավորական գործ» գրելը, նա ձերբակալվում է 40 այլ ցուցարարների հետ, Սանկտ Պետերբուրգում և մեղադրվում է խռովություն հրահրելու մեջ[54]։
Հրաժարվելով որևէ օրինական միջամտությունից կամ գրավից՝ Լենինը հերքում է իր դեմ ներկայացված բոլոր մեղադրանքները, բայց դատապարտվում է մեկ տարվա ազատազրկման[55]։ Այս ժամանակը նա օգտագործում է տեսական գիտելիքները ավելացնելու և գրելու համար։ Իր աշխատանքներում նա նշում է,որ ինդուստրիալ կապիտալիզմի աճը Ռուսաստանում հանգեցրել է նրան, որ մեծ թվով գյուղացիներ տեղափոխվել են քաղաքներ, որտեղ ձևավորել են պրոլետարիատ։ Մարքսիստական գաղափարներից ելնելով՝ Լենինը հերքում է այն գաղափարը, որ ռուսական պրոլետարիատը կարող է զարգացնել դասակարգային գիտակցություն, որը իր հերթին թույլ կտա նրանց ուժի միջոցով տապալելու ցարիզմը, արիստոկրատիային և բուրժուազիային՝ հաստատելու համար աշխատավորական պետություն, որը կշարժվի դեպի սոցիալիզմ[56]։
1897 թվականի փետրվարին նա առանց դատավարության երեք տարով աքսորվում է արևելյան Սիբիր։ Նրան մի քանի օր է տրամադրվում մինչ աքսորը, որը վերջինս օգտագործում է Սանկտ Պետերբուրգ գնալու համար, այնտեղ հանդիպելով սոցիալ-դեմոկրատների հետ, ովքեր վերանվանվել էին՝ դառնալով Աշխատավորական դասի ազատագրության համար պայքարի լիգա [57]։ 11 ամիս, հիմնականում մոր և քրոջ ընկերակցությամբ, նա անցկացրեց արևելյան Սիբիրում։ Կառավարության համար փոքր խնդիր հանդիսանալով, նա ուղարկվում է գյուղացիական հյուղակներ ՝ Շուշենսկի, Մինուսինսկի շրջաններում, որտեղ մնում է ոստիկանության հսկողության ներքո, չնայած նրան հաջողվում է կապեր հաստատել տարբեր հեղափոխականների հետ, որոնցից շատերը այցելում էին նրան՝ առաջարկելով գնալ Ենիսեյ լողալու, կամ սագերի ու մորակտցարի որսի[58] :
1898 թվականի մայիսին Նադիան աքսորավայրում միանում է Լենինին, քանի որ ձերբակալվել էր 1896 թվականի օգոստոսին իրականացրած խռովության համար։ Սկզբնապես նա ուղարկվել էր Ուֆա, բայց իր խնդրանքով իշխանությունները տեղափոխում են Շուշենսկոյե, հենվելով այն փաստի վրա, որ ինքը և Լենինը նշանված էին. վերջիններս ամուսնանում են 1898 թվականի հուլիս 10-ին եկեղեցում[59]։ Շուշենսկում Նադիայի մոր՝ Ելիզավետա Վասիլևնայի հետ ապրելու ընթացքում զույգը անգլիական սոցիալիստական գրականությունը թարգմանում է ռուսերեն[60]։ Նպատակ ունենալով գեմանական մարքսիստների զարգացմանը զուգահեռ ընթանալ, որտեղ գաղափարական պառակտում էր եղել ռևիզիոնիստների՝ ինչպես օրինակ Էդուարդ Բերնշտեյնն է, ով առաջարկում էր սոցիալիզմի խաղաղ, ընտրական ճանապարհը, Լենինը ի հակադրություն նրա հավատարիմ է մնում բռնի հեղափոխությանը․ ռևիզիոնիստների գաղափարների դեմ գրելով ռուսական սոցիալ-դեմոկրատների բողոքը աշխատությունը[61]։ Նա նաև ավարտում է Կապիտալիզմի զարգացումը Ռուսաստանում (1899), իր ամենամեծ աշխատությունը, որը քննադատում է գյուղատնտեսական-սոցիալիստներին և նպաստում է ռուսական տնտեսության զարգացման համար մարքսիստական վերլուծությունների տարածմանը։ Նա տպագրվում էր «Վլադիմիր Լենին» կեղծանվան տակ, ինչը նվազեցնում էր հրատարակություններում դիտումների քանակը[62] :
Մյունխեն, Լոնդոն և Ժնև (1900–1905)
խմբագրել1900 թվականի սկզբին՝ աքսորից հետո, Լենինը հաստատվում է Պսկովում[63] : Այստեղ նա սկսում է դրամահավաք Իսկրա պարբերաթերթի տպագրման համար, վերջինս դառնում է մարքսիստական կուսակցության պաշտոնաթերթը, իսկ կուսակցությունը սկսվում է կոչվել Ռուսական սոցալ-դեմոկրատական աշխատավորական կուսակցություն(ՌՍԴԱԿ)[64]։ 1900 թվականի հուլիսին, Լենինը թողնում է Ռուսաստանը գնալով Արևմտյան Եվրոպա. Շվեյցարիայում հանդիպում է այլ ռուս մարքսիստների, իսկ Քորզիերի կոնֆերանսում որոշում են կայացնում փաստաթղթերը ուղարկել Մյունխեն, որտեղ դեռևս սեպտեմբերից տեղափոխվել էր Լենինը[65]։ Եվրոպական մարքսիստներից գումարներ հավաքելով՝ Իսկրան մաքսանենգ ճանապարհով տեղափոխվում է Ռուսաստան[66], շուրջ 50 տարի դառնալով երկրի ընդհատակյա գործող ամենահաջող պարբերաթերթը[67]։ Այստեղ է, որ 1901 թվականի դեկտեմբերին Վլադիմիր Ուլյանովն առաջին անգամ ստանում է Լենին կեղծանունը, հավանաբար Լենա գետի անվան նմանությամբ[68] , հաճախ նա օգտագործում էր «Ն.Լենին» տարբերակը և քանի որ Ն տառը ոչ մի բանի չէր համապատասխանում, հետագայում համապատասխանեցնելիս այն բացատրում էին, որպես ՙՙՆիկոլայ՚՚[69]: Այս կեղծանվամբ նա 1902 թվականին հրատարակում է «Ի՞նչ անել» քաղաքական պամֆլետը․ այն Լենինի ամենաազդեցիկ գործերից մեկն է, որտեղ առաջ է քաշում ավանգարդիստական կուսակցության անհրաժեշտության մասին տեսակետը, որը պետք է պրոլետարիատին տանի դեպի հեղափոխություն[70]։
Նադյան Մյունխենում միանում է Լենինին դանռալով նրա անձնական քարտուղարը[71]։ Նրանք շարունակում են իրենց քաղաքական քարոզչությունը, Լենինը Իսկրայում հրատարակում է ՌՍԴԱԿ-ի ծրագիրը և գաղափարական պայքար է տանում այլ քաղաքական կուսակցությունների՝ մասնավորապես սոցիալ հեղափոխականների (ԷսԷռ)[72], գյուղատնտեսական-սոցալիստական գաղափարներով 1901 թվականին ստեղծված նարոդնիկների դեմ[73]։ Չնայած այն հանգամանքին, որ մարքսիստ էր, նա ընդունում էր նարոդնիկների՝ գյուղացիության հեղափոխական ուժի մասին տեսակետը՝ գրված 1903 թվականին Գյուղական չքավորության աշխատությունում[74]։ Բավարական ոստիկանությունից խուսափելու համար Լենին Իսկրայի հետ միասին 1902 թվականին տեղափոխվում է Լոնդոն[75], այնտեղ ծանոթանալով երիտասարդ ռուս մարքսիստ Լև Տրոցկու հետ[76]։ Լոնդոնում Լենինը վարակվում է կարմիր քամի հիվանդությամբ, նման պայմաններում նա այլևս չէր կարող ղեկավարել Իսկրայի խմբագրական աշխատանքները, ուստի իր բացակայության շրջանում հիմնական աշխատանքները տեղափոխովում են Ժնև[77]։
ՌՍԴԱԿ-ի երկրորդ համագումարը անցկացվում է 1903 թվականին Լոնդոնում[78] : Կոնֆերանսի ժամանակ պառակտում է տեղի ունենում Լենինի կողմնակիցների և Յուլի Մարտովի կողմից ղեկավարվող թևերի միջև։ Մարտովը ճիշտ էր համարում, որ կուսակցության յուրաքանչյուր ներկայացուցիչ պետք է ազատորեն իրեն դրսևորի կուսակցության ղեկավարման մեջ, այնինչ ըստ Լենինի՝ կուսակցությունը կարիք ունի մեկ ուժեղ ղեկավարի, ով ամբողջական վերահսկում կունենա ողջ կուսակցության վրա[79]։ Լենինի կողմնակիցները մեծամասնություն էին կազմում, և Լենինը նրանց կոչեց մեծամասնականներ (բոլշևիկներ), իսկ Մարտովի կողմնակիցները փոքրամասնություն էին, ուստի կոչվեցին փոքրամասնականներ(մենշևիկներ)[80]։ Կոնֆերանսից հետո էլ վեճերը բոլշևիկների և մենշևիկների միջև շարունակվեցին. բոլշևիկները իրենց հակառակորդների մեղադրում էին ոչ կարգապահ ընդդիմադիրներ ու ռեֆորմիստներ լինելու, իսկ մենշևիկները մեղադրում էին Լենինին դեսպոտ և ինքնակալ լինելու մեջ[81]։ Մենշևիկների վրա զայրանալով՝ Լենինը հրաժարվեց Իսկրայի խմբագրական աշխատանքներից և 1904 թվականի մայիսին հրապարակեց հակամենշևիկյան Մի քայլ առաջ, երկու քայլ ետ տրակտատը[82]։ Անհանգիստ վիճակը Լենինին հիվանդացրեց և կազդուրվելու համար նա հեռացավ զբոսանքային հանգստի՝ Շվեյցարիայի գյուղական շրջաններ[83]։ Բոլշևիկյան թևը մինչև գարուն ավելի ուժեղացավ, ՌՍԴԱԿ Կենտրոնական Կոմիտեն ամբողջապես բաղկացած էր բոլշևիկներից[84] և դեկտեմբերին նրանք հրատարակեցին Առաջ թերթը:[85]
1905 թվականի հեղափոխություն և հաջորդող ժամանակաշրջան (1905–1914)
խմբագրել1905 թվականի հունվարին Սանկտ Պետերբուրգում ցուցարարների ջարդը, որը պատմության մեջ մտավ Արյունոտ կիրակի անունով, քաղաքացիական ընդվզումների պատճառ դարձավ,որն էլ սկիզբ դրեց 1905 թվականի ռուսական հեղափոխոխությանը:[86] Լենինը հորդորեց բոլշևիկներին գերակա դիրք գրավելու իրադարձություններում՝ բռնի ուժի գործադրումը խրախուսելով:[87] Այս ժամանակ էր, որ նա վերցրեց էսէռների կարգախոսները «զինված խռովություն», «մասսայական տերոր», «կալվածքների բռնագրավում», ինչն էլ հանգեցրեց մենշևիկների մեղադրանքներին, առ այն, որ Լենինը հեռացել է ուղղափառ մարքսիզմից[88]։ Այս դեպքերին հաջորդում է մենշևիկների և բոլշևիկների ամբողջական բաժանումը, ինչից հետո որոշ բոլշևիկներ հրաժարվում են մաս կազմել երկու խմբակցություններն էլ և մասնակցել ՌՍԴԱԿ երրորդ համագումարին, որը տեղի է ունենում 1905 թվականի ապրիլին:[89] Լենինը իր շատ մտքեր ներկայացնում է Սոցիալ-դեմոկրատիայի երկու մարտավարությունները դեմոկրատական հեղափոխության ժամանակ պամֆլետի մեջ, որը հրապարակվում է 1905 թվականի օգոստոսին։ Այստեղ նա կանխատեսում էր, որ ռուսական լիբերալ բուրժուազիան անցում կկատարի սահմանադրական միապետության, այսպիսով դավաճանելով հեղափոխությանը, մյուս կողմից նա վիճարկում էր, որ պրոլետարիատը դաշինք կկազմի գյուղացիության հետ ցարիզմը տապալելու և «հիմնելու պրոլետարիատի և գյուղացիության ժամանակավոր հեղափոխական ժողովրդավար բռնապետություն»:[90]
Ապստամբությունը սկսվել է։ Ուժը ուժի դեմ։ Փողոցում ընթացող պայքարը ապշեցնող է. բարիկադներ են ընկնում, հրացաններ են կոտրվում, ատրճանակներն են կրակում։ Արյան գետերը հոսում են, ազատության համար քաղաքացիական պատերազմը բոցավառվում է։ Մոսկվան և հարավը, Կովկասը և Լեհաստանը պատրաստ են միանալու Սանկտ Պետերբուրգի պրոլետարիատին։ Աշխատավորների կարգախոսն է՝ մահ կամ ազատություն։
1905 թվականի հեղափոխությանը ի պատասխան ցար Նիկոլայ II-ը իր Հոկտեմբերյան մանիֆեստում ընդունում է մի շարք ազատական ռեֆորմներ, որից հետո Լենինը անվտանգ է համարում Սանկտ Պետեբուրգ վերադառնալը[92]։ Միանալով Նոր կյանքի աշխատանքներին, որը հիմնադրել էր Մարիա Անդրեևան, Լենինը սովորություն ուներ քննարկել իր հոդվածները կուսակցական գործիչների ներկայությամբ:[93] Նա կուսակիցներին առաջարկում էր ավելի սերտ հարաբերություններ ունենալ միմյանց հետ, շարունակում էր պաշտպանել բռնի առճակատման իր տեսակետը, հավատալով որ այս երկուսը անհրաժեշտ կլինեն հաջող հեղափոխություն իրականացնելու համար:[94] Հասկանալով, որ մի քանի հարուստ կուսակցականների անդամավճարները և նվիրատվությունները բավարար չեն բոլշևիկյան կուսակցության առջև դրված խնդիրների կատարման համար, Լենինը որոշում է սպաների, երկաթուղային կայարանների, գնացքների, բանկերի թալանի գործընթացի սկիզբը դնել։ Լեոնիդ Կրասինի գլխավորությամբ, մի խումբ բոլշևիկներ սկսեցին այսպիսի հանցագործությունների շարք, որոնցից ամենահայտնին տեղի ունեցավ 1907 թվականին, երբ մի խումբ բոլշևիկներ, որոնք գործում էին Իոսիֆ Ստալինի ղեկավարությամբ, իրականացրին Թիֆլիսի Պետական բանկի զինված թալանը[95]։
Չնայած մասամբ Լենինը աջակցում էր բոլշևիկների և մենշևիկների միջև այս պառակտման վերացմանը[96], այնուամենայնիվ կուսակցության չորրորդ համագումարում, որը անցավ 1906 թվականին Ստոկհոլմում, մենշևիկները սուր քննադատության ենթարկեցին լենինյան թալանի և բռնության քաղաքականությունը:[97] Լենինը ներգրավվեց Ֆինլանդիայի մեծ իշխանության Կուոկկալա քաղաքում բոլշևիկյան կենտրոն ստեղծելու գործընթացին, այդ ժամանակ վերոնշյալ տարածքը գտնվում էր Ռուսական կայսրության կազմում, մինչ դա էլ բոլշևիկները կարողացան գերակայություն ստանալ ՌՍԴԱԿ հինգերերոդ համագումարում, որը անցկացվեց 1907 թվականի մայիսին՝ Լոնդոնում:[98] Քանի դեռ ցարական իշխանությունները զբաղված էին ընդդիմություններին ճնշելու գործընթացով. և ցրում էին Ռուսաստանի օրենսդիր ժողովը՝ Երկրորդ Դուման՝ հրամայելով գաղտնի ոստիկանությանը՝ օխրանային, ձերբակալելու հեղափոխականներին, Լենինը տեղափոխվեց Ֆինլանդիա՝ այնտեղից Շվեյցարիա անցնելու նպատակով:[99] Այստեղ նա փորձեց փոխանակել այն թղթադրամները, որոնք գողացվել էին Թիֆլիսում և ունեին համանման սերիական համարներ[100]։
Ալեքսանդր Բոգդանովը և այլ նշանավոր բոլշևիկներ որոշեցին կուսակցության կենտրոնը տեղափոխել Փարիզ, չնայած Լենինը համաձայն չէր, բայց ամեն դեպքում 1908 թվականին մեկնեց՝ տեղում իրավիճակը ստուգելու[101]։ Լենինը միանգամից չսիրեց Փարիզը, այն քննադատաբար կոչելով «կեղտոտ փոս», մինչ Փարիզից հեռանալը նա նաև հասցրեց դատի տալ մի մոտոցիկլիստի, ով իրեն վրաերթի էր ենթարկել[102]։ Լենինը դարձավ շատ քննադատ Բոգդանովի այն տեսակետի նկատմամբ, որի համաձայն պրոլետարիատը պետք է զարգացնի սոցիալիստական մշակույթ՝ հաջողված հեղափոխական շարժիչ ուժ դառնալու համար։ Դրա փոխարեն Լենինը աջակցում էր բոլշևիկյան այն գործիչներին ովքեր պրոլետարիատին տանում էին դեպի հեղափոխություն։ Ավելին՝ Բոգդանովը, ով ազդվել էր Էռնստ Մախի գաղափարներով հավատում էր, որ բոլոր հասկացությունները, որ կան հարաբերական են, իսկ Լենինը, քանի որ ուղղափառ մարքսիստ էր հավատում էր, որ կա օբյեկտիվ իրականություն ինչը կախված է մարդու ընկալումից[103]։ Բոգդանովը և Լենինը 1908 թվականի ապրիլին միասին հյուրընկալվում են Մ. Գորկու Կապրիում գտնվող ամառանոցում[104], իսկ Փարիզ վերադառնալուց հետո Լենինը իր և Բոգդանովի հետևորդների միջև, այս անգամ արդեն բոլշևիկյան կուսակցության ներսում, պառակտում մտցրեց՝ նշելով, որ վերջինս շեղվել էր մարքսիզմից[105]։
1908 թվականի մայիսին, Լենինը մի կարճ ժամանակ անցկացնում է Լոնդոնում, որտեղ նա օգտագործում էր Բրիտանական թանգարանի ընթերցասրահը, գրելու համար Մատերիալիզմ և էմպիրոկրիտիցիզմ աշխատությունը, որում նա Բոգդանովի հարաբերականությունը մեկնաբանում է, որպես «բուրժուական ռեակցիոն կեղծիք»[106]։ Լենինի ծայրահեղականությունը սկսում է կուսակցության շարքերից օտարել մի շարք բոլշևիկների, այդ թվում իր նախկին ընկեր և մոտ աջակից Ալեքսեյ Ռայկովին և Լև Կամենևին[107]։ Օխրանան իր գործունեությունը ավելի արդյունավետ դարձնելու համար, Ռոման Մալինովսկուն, որպես լրտես ուղարկում է կուսակցության շարքերում Լենինի կողքին հանդես գալու։ Շատ բոլշևիկյան գործիչներ իրենց կասկածն էին հայտնում Լենինին՝ Մալինովսկու գործունեության վերաբերյալ, բայց մինչև հիմա էլ պարզ չէ արդյո՞ք Լենինը տեղյակ էր վերջինիս լրտեսական գործունեության մասին, հնարավոր է նաև, որ Լենինը օգտագործում էր Մալինովսկուն Օխրանային կեղծ տեղեկատվություն հասցնելու համար[108] :
1910 թվականի օգոստոսին Լենինը մասնակցում է Երկրորդ ինտերնացիոնալի ութերորդ համաժողովին, սա միջազգային սոցիալիստների ժողով էր, որը տեղի ունեցավ Կոպենհագենում, որտեղ ՌՍԴԱԿ շահեը ներկայացում էր Լենինը, ով համաժողովից հետո մոր հետ միասին տեղափոխվեց Ստոկհոլմ[109]։ Հետո իր կնոջ և քրոջ հետ տեղափոխվում է Ֆրանսիա, առաջինը լինելով Բոմոն ան Բենում, իսկ հետո Փարիզում[110]։ Այստեղ նա սերտ կապեր է հաստատում ֆրանսիացի բոլշևիկ Ինեսա Արմանդի հետ, որոշ կենսագիրներ գտնում են, որ վերջինիս հետ Լենինը 1910-ից 1912 թվականներին եղել է հավելյալ ամուսնական հարաբերությունների մեջ[111]։ Այդ ընթացքում Փարիզում 1911 թվականի հունիսին ՌՍԴԱԿ Կենտրոնական կոմիտեն որոշում է ուշադրությունը կենտրոնացնել Ռուսաստանի վրա՝ հաշվի առնելով Բոլշևիկյան կենտրոնի և «Պրոլետարիատ» թերթի փակման հանգամանքները[112]։ Ցանականալով մեծացնել իր ազդեցությունը կուսակցության շարքերում Լենինը 1912 թվականի հունվարին առաջարկում է կուսակցության կոնֆերանսը անցկացնել Պրահայում, և չնայած 18 մասնակիցներից 16-ը բոլշևիկներ էին, Լենինը ենթարկվեց սուր քննադատության իր կուսակցական գործունեության համար և չկարողացավ բարձրաձայնել կուսակցության ներսում առկա հարցերը[113]։
Տեղափոխվելով Կրակով՝ Գալիցիայի և Լոդոմերիայի թագավորություն, որը մշակութապես Ավստրո-Հունգարիայի լեհական հատվածն էր, նա այցելում է Յագելոնյան համալսարանի գրադարան՝ այնտեղ մի շարք հետազոտություններ կատարելով[114]։ Նա շարունակում է սերտ կապի մեջ մնալ ՌՍԴԱԿ-ի հետ, որը այդ ժամանակ կենտրոնացված էր Ռուսական կայսրությունում գործողությունների իրականացման վրա, նրանք զբաղված էին Պետական Դումայի բոլշևիկ անդամներին համոզելով հրաժարվելու իրենց խորհրդարանական դաշինքից մինշևիկների հետ[115]։ 1913 թվականի հունվարին Ստալինը, ում Լենինը կոչում էր «հրաշալի վրացի» այցելեց իրեն, և վերջիններս քննարկեցին կայսրության կազմում ոչ ռուս էթնիկ խմբերին առնչվող հարցերը[116]։ Պայմանավորված առողջական խնդիրներով և՛ Լենինը, և՛ իր կինը, տեղափոխվում են Բիալի Դունաժեչ[117], որից հետո Բեռն, որտեղ Նադիան խպիպի համար վիրահատվում է[118]։
Առաջին համաշխարհային պատերազմ (1914-1917)
խմբագրելԼենինը Գալիցիայում էր, երբ Առաջին համաշխարհային պատերզմը սկսվեց[119]։ Պատերազմի ընթացքում Ռուսական կայրսությունը պայքարում էր Ավստրո-Հունգարիայի դեմ, և իր ռուսական քաղաքացիության համար Լենինը մի կարճ ժամանակով բանտարկվեց, մինչև իր հակացարական գործունեության բացահայտվելը[120]։ Լենինը և իր կինը վերադառնում են Բեռն, մինչև 1916 թվականին Ցյուրիխ տեղափոխվելը[121]։ Լենինը զայրացած էր,որ գերմանական սոցիալ-դեմոկրատական կուսակցությունը պատերազմում օժանդակում է Գերմանիայի պաշտոնական ներկայացուցիչներին, ինչը ուղղակիորեն հակասում էր Շտուտգարտի Երկրորդ ինտերնացիոնալի որոշումներին, որում նշվում էր, որ սոցիալիստական կուսակցությունները պետք է հակամարտության հակադիր կողմում լինեն, իսկ այս գործողություններով Լենինը ուղղակիորեն տեսավ, որ Երկրորդ ինտերնացիոնալի ժամանակ կայացրած որոշումները անտեսվում են[122]։ 1915 թվականի սեպտեմբերին նա այցելում է Զիմմերվալդի համաժողովին, և 1916 թվականի ապրիլին Կիենթհալյան կոնֆերանսին[123], որոնցում հռչակվում էր, որ սոցիալիստները պետք է մայրցամաքով մեկ տանեն պատերազմ «իմպերիալիստների դեմ» և պետք է ընթանա քաղաքացիական պատերազմ պրոլետարիատի և բուրժուա-արիստոկրատների միջև[124]։ 1916 թվականի հուլիսին մահանում է Լենինի մայրը, բայց վերջինս ի վիճակի չի լինում ներկա գտնվել թաղման արարողությանը[125]։ Նրա մահը խորապես ազդում է Լենինի վրա, վերջինիս դարձնելով ավելի դեպրեսիվ, քանի որ սկսում է վախենալ, որ ինքը նույնպես կարող է մահանալ՝ առանց տեսնելու պրոլետարիատի հեղափոխությունը[126]:
[Առաջին համաշխարհային] պատերազմը հրահրվել է գաղութների բաժանման և այլոց տարածքների կողոպուտի համար. գողերը պարտվել են և գողերից մեկը, որպեսզի ներկայացնի մյուս բոլոր գողերի հետաքրքրությունները խոսում է ազգերի և հայրենիքի մասին, այնինչ դա անտրամաբանական հսկայական սուտ է։
1917 թվականի սեպտեմբերին Լենինը հրապարակում է Իմպերիալիզմ՝ Կապիտալիզմի ամենաբարձր աստիճանը, գործը, որում հերքում է այն տեսակետը, որ իմպերիալիզմը մենաշնորհային կապիտալիզմի արդյունքն է, քանի որ կապիտալիստները նպատակ ունեին մեծացնելու իրենց եկամուտները, ընդարձակելով իրենց տիրույթները այն տարածքներով որոնցում աշխատուժը և արտադրական հումքը ավելի էժան են։ Նա հավատում է, որ մրցակցությունը և հակամարտությունը գնալով մեծանալու են և պատերազմը իմպերիալիստական ուժերի հետ շարունակվելու է այնքան ժամանակ, մինչև պրոլետարիատը նրանց դուրս չշպրտի հեղափոխության միջոցով՝ հաստատելով սոցիալիզմ[128]։ Նա իր ժամանակի մեծ մասը ծախսում էր Գեորգ Վիլհելմ Ֆրիդրիխ Հեգելի, Լյուդվիգ Ֆոյերբախի և Արիստոտելի, ինչպես նաև բոլոր նրանց աշխատությունները կարդալով, ովքեր կենտրոնական ազդեցություն են ունեցել Մարքսի վրա[129]։ Սա փոխում է Լենինի ընկալումը մարքսիզմի վերաբերյալ, նախկինում նա հավատում էր, որ քաղաքականությունը կարող է զարգանալ միայն գիտակարգերի վրա, այնինչ հիմա հասկանում է, որ միակ ճանապարհը փորձնական կիրառությունն է[130]։ Նա իրեն դեռ համարում էր ուղղափառ մարքսիստ, բայց արդեն սկսում է հեռանալ հասարակական զարգացմանը վերաբերող մարքսյան որոշ գաղափարներից, այն դեպքում երբ Մարքսը հավատում է, որ միջին դասի «բուրժուազիա-ժողովրդավարական հեղափոխությունը» պետք է նախորդի պրոլետարիատի« սոցիալական հեղափոխությանը», Լենինը հավատում էր, որ Ռուսաստանում պրոլետարիատը կարող է տապալել ցարական իշխանություններին առանց միջանկյալ հեղափոխության[131]։
Փետրվարյան հեղափոխություն և հուլիսյան օրեր (1917)
խմբագրել1917 թվականի փետրվարին Սանկտ Պետերբուրգում՝ այդ ժամանակ վերանվանված Պետրոգրադում, բռնկվեց Փետրվարյան հեղափոխությունը, սա Առաջին համաշխարհային պատերազմի ամենաթեժ պահն էր, երբ գյուղացիները սննդի պակասի և վատթարացող գործարանային պայմաններից դրդված դուրս էին եկել ցույցի։ Անկարգությունները տարածվեցին Ռուսաստանի ողջ տարածքով մեկ, և վախենալով այն բանից, որ ինքը կարող է բռնի ուժով իշխանությունից հեռացվոլ ցար Նիկոլայ II-ը հրաժարական տվեց։ Պետական Դուման իր վրա վերցրեց երկրի ղեկավարությունը, ստեղծելով Ժամանակավոր կառավարություն, երկիրը Կայսրությունից վերածելով Ռուսաստանի հանրապետության[132]։ Լենինը այս մասին իմանում է Շվեյցարիայում գտնվող իր բազայի միջոցով, ինչը ինքը և այլ դիսիդենտներ(այլախոհ) սկսում են տոնել[133]։ Նա որոշում է վերադառնալ Ռուսաստան, անցնել բոլշևիկների գլուխ, բայց շուտով պարզում է, որ ընթացող հակամարտության պատճառով բոլոր ճանապարհները փակ են։ Նա այլ դիսիդենտների հետ միասին ծրագրում է Գերմանիայի միջոցով անցում կատարել Ռուսաստան, և սա այն պայմաններում, երբ Գերմանիան Ռուսաստանի հետ պատերազմի մեջ էր։ Գիտակցելով որ վերջիններս կարող են վնաս հասցնել ռուսական պետությանը, գերմանական կառավարությունը համաձայնեց Ռուսաստանի 32 քաղաքացու «կնքված գնացքով» ուղարկել իրենց պետության տարածք, այդ 32-ի մեջ էին Լենինը և իր կինը[134]։ Խումբը Ցյուրիխից ուղևորվեց Սասսնից, որտեղից էլ գետանցի միջոցով Տրելլեբորգ, այնուհետ Շվեդիա այնտեղից Հապարանդա-Տորնիո սահմանային անցակետ, որտեղից գնալու էին Հելսինկի իսկ հետո Պետրոգրադ[135]։
Հասնելով Պետրոգրադի Ֆիննական կայարան՝ Լենինը բոլշևիկներ առաջ ելույթով հանդես եկավ՝ դատապարտելով Ժամանակավոր կառավարությանը և նորից համաեվրոպական պրելետարիատի հեղափոխության կոչեր անելով[137]։ Հաջորդող օրերին, նա նորից ելույթ ունեցավ Բոլշևիկյան ցույցերի ժամանակ այս անգամ փնովելով բոլոր նրանց, ովքեր ցանկանում են մենշևիկների հետ վերամիավորում, նրա այս ելույթները պատմության մեջ մտան Ապրիլյան թեզիսներ անունով, ելույթւոմ ներկայացված ողջ նյութը գրվել էր Շվեյցարիա կատարած այցելության ընթացքում[138]։ Նա հրապարակավ դատապարտում է և՛ մենշևիկներին, և՛ սոցիալ հեղափոխականներին (էսէռ), երկրորդը ստեղծել էր նշանավոր Պետրոգրադյան խորհուրդը, որը աջակցում էր Ժամանակավոր կառավարությանը, Լենինը այս երկուսին որակում է որպես դավաճաններ։ Համարելով որ այս կառավարությունը նույն կայսերապաշտականն է լինելու, ինչ ցարիզմի ժամանակ էր, նա առաջարկում էր Գերմանիայի և Ավստրո-Հունգարիայի հետ անհապաղ դաշինքի կնքում, խորհուրդների իշխանություն, արդյունաբերության, բանկերի ազգայնականացում, և հողի սեփականաշնորհում, այս ամենը այն մեկ նպատակով, որ ստեղծվի պրոլետարիատի կառավարություն, որը առաջ է մղելու սոցիալիստական հասարակությունը։ Սրան հակառակ մենշևիկները հավատում էին, որ Ռուսաստանը դեռ պատրաստ չէ սոցիալիզմին անցնել և մեղադրում էին Լենինին նոր Հանրապետությանը քաղաքացիական պատերամզի մեջ ներքաշելու մեջ[139]։ Հաջորդող ամիսներին նա իր քաղաքականությունը իրագործելու համար կազմակերպում է ցույցեր, այցելում է Բոլշևիկների կենտրոնական կոմիտե, որտեղ հրատարակվում է վերջիններիս պաշտոնական օրաթերթը՝ Պրավդան, և հրապարակավ ելույթներ է ունենում աշխատավորներին, զինվորների, նավաստիների և գյուղացիների առաջ[140]։
Զգալով բոլշևիկների կողմից աճող խռովարար տրամադրությունները Լենինը առաջարկում է զինված քաղաքական ցույց իրականացնել Պետրոգրադում, կառավարության պատասխանը ստուգելու համար[141]։ Առողջության վատթարացման պայմաններում նա թողնում է քաղաքը հեռանում Ֆինլանդիայի Նեիվոլա գյուղը՝ վերականգնվելու համար[142]։ Բոլշևիկյան զինված ցույցերը, որոնք հայտնի են հուլիսյան օրեր անունով տեղի ունեցան այն ընթացքոմ, երբ Լենինը քաղաքում չէր, լսելով այդ ցույցերի արյան մեջ խեղդվելու մասին, Լենինը վերադառնալով Պետրոգրադ կոչ արեց դադարեցնել խռովությունը[143]։ Այս դեպքերից հետո կառավարությունը հրաման արձակեց Լնեինին և այլ բոլշևիկների ձերբակալելու մասին, ինչից հետո Լենինին կոչում էին գերմանական կառավարության սադրիչ լրտես[144]: Ձերբակալությունից խուսափելու համար Լենինը Պետրոգրադում մի քանի ապահով տներ էր վարձել[145]։ Վախենալով այն բանից, որ իրեն կարող են շուտով սպանել, Լենինը և երիտասարդ բոլշևիկ Գրիգորի Զինովևը փախչում են Պետրոգրադից, մի որոշ ժամանակ հաստատվելով Ռազլիվում[146]։ Այստեղ Լենինը սկսում է աշխատել մի գործի վրա, որը ստանում է Պետությունը և հեղափոխությունը անունը, այստեղ ներկայացնում էր իր հավատը այն բանի առնչությամբ, որ սոցալիստական պետությունը կզարգանա պրոլետարիատի իրականացրած հեղափոխությունից հետո, որը աստիճանաբար կհանգեցնի մաքուր կոմունիստական հասարակության ստեղծման[147]։ Նա սկսում է վիճարկել կարավարության դեմ բոլշևիկների զինված ապստամբության հարցը, որը ամեն դեպքում մերժվում է կուսակցության կենտրոնական կոմիտեի համագումարի ժամանակ[148]։ Լենինը հետագայում գնացքով, իսկ հետո նաև ոտքով շարժվում է Ֆինլանդիա, օգոստոսի 10-ին հասնելով Հելսինկի, որտեղ նա թաքնվում է բոլշևիկյան համակիրների գաղտնի ապաստարաններում[149]։
Հոկտեմբերյան հեղափոխություն (1917)
խմբագրել
1917 թվականի օգոստոսին, երբ Լենինը Ֆինլանդիայում էր, գեներալ Լավր Կոռնիլովը՝ ռուսական բանակի գլխավոր հրամանատարը, զորքեր ուղարկում է Ժամանակավոր կառավարության դեմ։ Կառավարության ղեկավար Ալեքսանդր Կերենսկին դիմում է Պետրոգրադի խորհուրդներին, այդ թվում նաև բոլշևիկ անդամներին, օգնության խնդրանքով, թույլ տալով աշխատավորներին ստեղծելու Կարմիր գվարդիաները՝ քաղաքը պաշտպանելու համար։ Հեղափոխությունը փաստացի արդեն սկսվել էր, այն ժամանակ եբ Լենինը հասնում է Պետրոգրադ, իրադարձությունների դասավորությունը թույլ է տալիս բոլշևիկներին քաղաքական բաց դաշտ դուրս գալու[150]։ Վախենալով աջ թևի կողմից կոնտր-հեղափոխության հնարավոր դեպքերից՝ մենշևիկները և սոցիալիստ հեղափոխականները, ովքեր կազմում էին Պետրոգրադի Խորհուրդը, պետք է հավասարակշռության բերեին բոլշևիկների և կառավարության հարաբերությունները[151]։ Ե՛վ մենշևիկները, և՛ էսէռները կորցրել էին լայն շրջաններում իրենց ազդեցությունը, Ժամանակավոր կառավարության հետ համագործակցելու, և պատերազմը շարունակելու կոչերի համար։ Բոլշևիկները հենց սրա վրա էլ հենվում են, և շուտով մարքսիստական ուղղվածություն ունեցող բոլշևիկ գործիչներից Լև Տրոցկին ընտրվում է Պետրոգրադի խորհրդի առաջնորդ[152]։ Սեպտեմբերին բոլշևիկները ստանում են Մոսկվայի և Պետրոգրադի խորհուրդների աշխատավորների ձայների մեծամասնությունը[153]։
Գիտացելով որ իրադրությունը դասավորվում է հօգուտ իրեն՝ Լենինը վերադառնում է Պետրոգրադ[154] : Այստեղ նա հոկտեմբերի 10-ին հանդիպում է բոլշևիկյան կենտրոնական կոմիտեի անդամների հետ, և նորից պնդում է, որ կուսակցությունը պետք է զինված պայքար տանի Ժամանակավոր կառավարության դեմ։ Այս անգամ նրա կողմնակիցները ավելի շատ են գտնվում և երկու դեմ ձայնով այս մարտավարությունն ընտրվում է[155]։ Այս ծրագիրը քննադատողները՝ Զինովևը և Կամենևը, նշում էին, որ ռուս աշխատավորները չպետք է մասնակցեն վարչակարգի դեմ բռնի ցույցերի, և որ Լենինի բազմիցս նշած նմանատիպ հեղափոխությունների եվրոպական օրինակների մասին չկան ոչ մի վկայություններ[156]։ Այնուամենյնիվ կուսակցությունը մեծ թափով սկսում է նախապատրաստական աշխատանքները, իրենց վերջնական հանդիպումը անցկացնելով հոկտեմբերի 24-ին Սմոլնիի ինստիտուտում [157]։ Այն դարռնում է Ռազմական հեղափոխության գլխավոր կոմիտեի (ՌՀԿ) բազան, որը բաղկացած էր Կոռնիլովի ռազմական ցույցին մասնակցած Պետրոգրադի խորհրդի անդամներից[158]։
Հոկտեմբերին ՌՀԿ-ն Պետրոգրադի գլխավոր ճանապարհները, հաղորդակցության բոլոր ուղիները, տպագրատները, կոմունալ ծառայությունների կետերը առանց արյունահեղության վերցնում է իր իշխանության տակ[159]։ Բոլշևիկները շրջապատում են կառավարության Ձմեռային պալատը, այն գրավելուց հետո ձերբակալում կառավարության անդամներին, որից հետո էլ Ավրորա հածանավում բոլշևիկ նավաստիները իրենց ձեռքն են վերցնում իշխանությունը[160]։ Խռովության ընթացքում Լենինը ճառով հանդես է գալիս Պետրոգրադի խորհրդի առաջ՝ հայտարարելով որ Ժամանակավոր կառավարության իշխանությունը արդեն տապալվել է[161]։ Բոլշևիկները ձևավորում են նոր կառավարությունը՝ Ժողովրդական կոմիսարների խորհուրդ՝ Ժողկոմխորհ։ Լենինը սկզբնապես առաջնորդի դերը ցանկանում էր հանձնել Լև Տրոցկուն՝ հաշվի առնելով այն աշխատանքը, որ վերջինս կատարել էր հեղափոխության սկզբում, սակայն բոլշևիկների մեծամասնությունը մերժում է և առաջարկում հենց Լենինի տարբերակը[162]։ Այնուհետ Լենինը և այլ բոլշևիկներ հոկտեմբերի 26-27-ը մասնակցում են Խորհուրդների երկրորդ համագումարին, այնտեղ հայտարարելով նոր կառավարության ստեղծման մասին։ Մենշևիկները այս քայլը որակում են իշխանության ոչ օրինական բռնագրավում և սրա մեջ քաղաքացիական պատերազմի մեծ ռիսկ են տեսնում[163]։ Հեղափոխության սկզբնական շրջանում Լենինը վախենում էր խոսել մարքսիզմի և սոցիալիզմի տերմիններով, ռուս բնակչությանը չվանելու համար, ուստի միայն նշում է այն մասին, որ երկիրը պետք է անցնի պրոլետարիատի իշխանության տակ[164]։ Լենինը և շատ այլ բոլշևիկներ սպասում էին, որ պրոլետարիատի հողափոխությունը կտարածվի շուտով ողջ Եվրոպայում և դա ընդամենը մի քանի ամսի հարց է[165]։
Լենինի կառավարություն
խմբագրելԽորհրդային կառավարության ձևավորում (1917-1918)
խմբագրելԺամանակավոր կառավարությունը նախագծել էր Սահմանադրական ժողով, որը պետք է անցկացվեր 1917 թվականի նոյեմբերին, Ժողկոմխորհը որոշել էր, որ այն այնուամենայնիվ կկայանա նշված ժամկետներում[166]։ Սակայն Սահմանադրական ընտրությունների ժամանակ բոլշևիկները ստանում են ձայների քառորդ մասը՝ պարտվելով էսէռներին[167]։ Լենինը վիճարկում է ընտրությունների արդյունքները, հայտարարելով, որ դրանք ամբողջապես չեն արտահայտում ժողովրդի կամքը, և որ ընտրողները բավարար ժամանակ չեն ունեցել բոլշևիկների քաղաքական ծրագրին ծանոթանալու համար, բացի դա նրանք նշում էին,որ թեկնածուների ցուցակը հրապարակվել է մինչև այն բանը, երբ ձախ սոցիալիստական հեղափոխականները(մենշևիկները) կհեռանային սոցիալիստական հեղափոխությունից[168]։ Այնուամենայնիվ Ռուսաստանի Սահմանադրական ժողովի նոր ընտրությունները որոշվեցին իրականացնել 1918 թվականին Պետրոգրադում[169]։ Ժողկոմխորհը հայտարարեց, որ դա հակահեղափոխական է, քանի որ և այդ քայլը նպատակ ունի խլելու իշխանությունը խորհուրդների ձեռքից, բայց էսէռները,մենշևիկները չընդունեցին այս փաստարկները[170]։ Բոլշևիկները ներկայանում են ժողովին այն հարցադրմամաբ, որ պետք է օրինական իշխանությունները հաստատվեն, բայց երբ ժողովը մերժում է նրանց այս հայտարարությունը, Ժողկոմխորհը սա հռչակում է հեղափոխության դեմ ուղղված քայլ և ցրում է Սահմանադրական ժողովը[171]։
Լենինը մերժում էր բոլոր՝ նույնիսկ բոլշևիկների կողմից ներկայացվող առաջարկները՝ այլ սոցիալիստական կուսակցությունների հետ կոալիցիոն կառավարություն ստեղծելու վերաբերյալ[172]։ Ժողկոմխորհը մասամբ էր դեմ, չնայած այն բանին որ հայտարարեցին, որ կոալիցիա չի լինելու ամեն դեպքում 1917 թվականի դեկտեմբերին նրանք թույլ են տալիս ձախ սոցիալիստական հեղափոխականներին հինգ պաշտոն զբաղեցնել կառավարության մեջ։ Բայց այս կոալիցիան տևում է ընդամենը չորս ամիս՝ մինչև 1918 թվականի մարտը, որբ ձախ սոցիալիստների և բոլշևիկների տեսակետները Առաջին համաշխարհային պատերազմի ավարտի հետ կապված սկսում են չհամընկնել[173]։ Իրենց 7-րդ համագումարի ժամանակ, որը տեղի ունեցավ 1918 թվականի մարտին, բոլշևիկները պաշտոնապես «Ռուսաստանի սոցիալ դեմոկրատական աշխատավորական կուսակցություն»-ից վերանվանվեցին «Ռուսաստանի կոմունիստական կուսակցության», քանի որ Լենինը ցանկանում էր հեռանալ գերմանական սոցիալ-դեմոկրատական կուսակցությունից, և ավելի ընդգծել իրենց նպատակը՝ ստեղծել կոմունիստական հասարակությունը[174]:.
Չնայած վերջնական իշխանությունը մնացել էր երկրի կառավարությանը, որը Ժողկոմխորհի տեսքով էր հանդես գալիս, իսկ Գործադիր կոմիտեն ընտրվել էր Համառուսաստանյան խորհուրդների համագումարի ժամանակ, Կումունիստական կուսակցությունը դե ֆակտո հաստատել էր իր իշխանությունը Ռուսաստանում և իր անդամները մեծ ճանաչում էին ձեռք բերել[175]։ Մինչև 1918 թվականը, Ժողկոմխորհը սկսում է գործել միակողմանիորեն՝ պահանջելով ավելի լայն իրավասություններ, Համառուսաստանյան խորհուրդների համագումարիև Գործադիր կոմիտեի հետ միասին դառնալով մարգինալ կազմակերպություններ[176], այսպիսով խորհուրդները դադարում են Ռուսաստանի կառավարման մեջ դեր ունենալուց[177]։ 1918-1919 թվականների ընթացքում կառավարությունը խորհուրդներից հեռացնում է մենշևիկներին և սոցիալիստ հեղափոխականներին [178]։ Ռուսաստանը, այսպիսով վերածվում է միակուսակցական պետության[179]։
Կուսակցության ներսում ստեղծվում են Քաղաքական բյուրո (Պալիտբյուրո) և Կազմակերպական բյուրո (կազմբյուրո), որոնք համալրացնում էին Կենտրոնական կոմիտեի աշխատանքները, այս կառույցների կայացրած որոշումները ընդունվում էին Ժողկոմխորհի և բանվորների և զինվորների խորհրդի կողմից[180]։ Լենինը կառավարման կառույցի մեջ ամենաազդեցիկ գործիչն էր․ նա Ժողկոմխորհի նախագահն էր, իմ մասնակությունն ուներ բանվորների և զինվորների խորհրդի մեջ, բացի դա նա իր ազդեցությունը ուներ Կենտրոնական Կոմիտեում և Կոմունիստական կուսակցության քաղբյուրոյում[181]։ Միակ անհատը, ով իր ազդեցիկությամբ գոնե մի փոքր մոտ էր Լնեինին, Յակով Սվերդլովն էր, ով, սակայն, մահացավ 1919 թվականի մարտին՝ գրիպի համաճարակից[182]։ 1917 թվականի նոյեմբերին Լենինը և իր կինը տեղափոխվում են Սմոլինիի ինստիտուտի մոտ գտնվող երկսենյականոց բնակարան, որտեղից էլ անցնում են Ֆինլանդիայի Հալիա քաղաք[183]։ 1918 թվականի հունվարին Լենինը փրկվում է Պետրոգրադում իր դեմ կատարված մահափորձից, Ֆրից Պլատտենը, ով այդ ժամանակ մեքենայի մեջ ուղեկցում էր Լենինին վիրավորվում է արձակված գնդակից[184]։
1918 թվականի մարտին գիտակցելով, որ գերմանական կողմը կարող է վտանգ ներկայացնել Պետրոգրադի համար, Ժողկոմխորհը տեղափոխվում է Մոսկվա, որը այդ ժամանակ դարձել էր ժամանակավոր մայրաքաղաքը[185]։ Այստեղ Լենինը, Տրոցկին և այլ բոլշևիկներ հաստատվում են Կրեմլում, որտեղ Լենինը բնակվում է իր կնոջ և քրոջ՝ Մարիայի հետ, իսկ առաջին հարկի սենյակներից մեկը հատկացնում են Ժողկոմխորհին՝ հանդիպումների անցկացման համար[186]։ Լենինը միանգամից էլ չի սիրում Մոսկվան[187], բայց քաղաքը իր կյանքի հետագա տարիներին շատ հազվադեպ էր լքում[188]։ Նա կարողանում է ողջ մնալ նաև իր նկատմամբ իրականացված երկրորդ մահափորձից հետո։ 1918 թվականի օգոստոսին Մոսկվայում նա հարնության առջև ելույթ ունենալիս ծանր վիրավորվում է[189]։ Սոցիալիստ հեղափոխական Ֆաննի Կապլանը ձերբակալվում է, որպես հիմնական կասկածյալ[190]։ Այս միջադեպը երկար ժամանակ քննարկվում էր ռուսական թերթերում՝ ավելի մեծացնելով Լենինի նկատմամաբ ժողովրդի համակրանքը[191]։ Որպես հետևանք 1918 թվականի սեպտեմբերին Լենինը տեղափոխվում է Գորկիի իր առանձնատունը, որը կառավարության կողմից հատկացվել էր հատուկ իրեն[192]։
Սոցիալական, իրավական և տնտեսական ռեֆորմներ (1917-1918)
խմբագրելԲոլոր աշխատավորներին, գյուղացիներին և զինվորներին։ Խորհրդային իշխանությունը միանգամից առաջարկելու է ժողովրդավարական խաղաղություն բոլոր ազգերի և անհապաղ զինադադար բոլոր ճակատների համար։ Խորհրդային Միությունը կապահովի առանց փոխհատուցումների թե՛ կալվածատիրական, թե՛ կայսերական, թե՛ վանքապատկան հողերի փոխանցումը գյուղացիական հանձնախմբերին, այն կպաշտպանի զինվորների իրավունքները, ներկայացնելով ամբողջապես ժողովրդավարացված բանակ, այն կհաստատի աշխատավորների վերահսկողությունը արտադրության վրա, կապահովի Հիմնադիր ժողովի գումարումը արդեն նշանակված ժամկետում, քաղաքներին կապահովի հացով, գյուղերին կհասցնի առաջին անհրաժեշտության իրեր, ինչպես նաև կերաշխավորի Ռուսաստանի տարածքում գտնվող ժողովուրդների ազգային ինքնորոշումը ... Կեցցե՛ հեղափոխությունը։
Իշխանությունը վերցնելուց հետո Լենինի վարչակարգը անցկացրեց մի քանի հրամանագրեր։ Դիանցից առաջինը Հողի մասին հրամանագիրն էր, որում հաստատվում էր, որ արիստոկրատներին և ուղղափառ եկեղեցուն պատկանող հողերը ու կալվածնքերը պետք է ազգայնացվեն և վերաբաշխվեն գյուղացիության և տեղական կառավարությունների մեջ։ Սա հակասում էր Լենինի գյուղատնտեսական կոլեկտիվացման գաղափարին, բայց ճանաչում էր արդեն հող ձեռք բերած գյուղացիների իրավունքները[194]։ 1917 թվականի նոյեմբերին կառավարությունը հրապարակում է այս հրամանագիրը, որը մի շարք ընդդիմությունների հակահեղափոխական ելույթների ալիք բարձրացնում։ Նրանք հայտարարում էին, որ ամեն ինչ չափ պետք է ունենա և լայնորեն քննադատում էին այս քաղաքականությունը, սրան գումարվում է նաև մի շարք բոլշևիկների կողմից մամուլի ազատության սահմանափակումները[195]։
1917 թվականի նոյեմբերին Լենինը հրապարակում է Ռուս ժողովրդի իրավունքների հռչակագիր, որը ենթադրում էր, որ բոլոր էթնիկ խմբերը, որոնք ապրում են Ռուսաստանի տարածքում իրավունք ունեն դուրս գալ Ռուսաստանի իշխանությունից և հիմնել իրենց անկախ ազգ-պետությունները[196]։ Շատ ազգեր անկախություն հռչակեցին։ 1917 թվականի դեկտեմբերին իրենց անկախությունը հռչակեցին Ֆինլանդիան և Լիտվան, 1918 թվականին՝ Լատվիան և Ուկրաինան, 1918 թվականի փետրվարին՝ Էստոնիան, 1918 թվականի ապրիլին Անդրկովկասը, իսկ 1918 թվականի նոյեմբերին Լեհաստանը անկախացան[197]։ Շուտով բոլշևիկները ակտիվորեն սկսեցին տարածել կոմունիստական գաղափարները այս ազգ-պետություններում[198], 1918 թվականի հուլիսին խորհուրդների համառուսաստանյան հինգերորդ համաժողովի ժամանակ, սահմանադրությունը հաստատեց Ռուսաստանի հանրապետության վերանվանումը Ռուսաստանի Խորհրդային Ֆեդերատիվ Սոցիալիստական հանրապետության[199]։ Ցանկանալով երկրը արդիականացնել՝ կառավարությունը պաշտոնապես Ռուսաստանը Հուլյան օրացույցից հանում է, սկսելով օգտագործել Գրիգորյան օրացույցը, որը ընդունված էր Եվրոպայում[200]։
1917 թվականի նոյեմբերին Ժողկոմխորհը հրապարակում է հրամանագիր, որում վերացնում է է Ռուսաստանի իրավական համակարգը, նախկինների փոխարեն ստեղծելով, իրենց բառերով ասված «հեղափոխական խիղճը»[201]։ Դատարանները փոխարինվում են երկաստիճան համակարգով․ Հեղափոխական տրիբունալներ, որոնք քննարկում են հակահեղափոխական հանցանքները[202], և ժողովրդական դատարաններ, որոնք քննության են ենթարկում քաղաքացիական հարցերը։ Նրանց հանձնարարված էր անտեսել նախկինում գոյություն ունեցող օրենքները, դրանց փոխարեն հենվել Ժողկոմխորհի հրամանագրերի և «արդարության սոցիալիստական ընկալման» վրա[203]։ Ժողկոմխորհը հսկայական ջանքեր է գործադրում նախկին զինվորական շքանշանները վերացնելու, զինվորական կոչումներից մի շարք սպաների զրկելու ուղղությամբ, որը հաջողությամբ ավարտելուց հետո կոչ է անում զինվորներին հիմնելու իրենց կոմիտեները՝ նոր հրամանատարներ ընտրելու համար[204]։
1917 թվականի հոկտեմբերին Լենինը հրամանագիր է հրապարակում, որով Ռուսաստանում սահմանվում էր ութժամյա աշխատանքային օր[205]։ Նա նաև հրամանագիր է ստորագրում Հանրային կրթության վերաբերյալ, որով պետությունը երաշխավորում է Ռուսաստանում գտնվող յուրաքանչյուր երեխայի անվճար ուսումը[205], և մեկ հրամանագիր էլ հրապարակում է պետական որբանոցների բացման վերաբերյալ[206]։ Զանգվածային լրատվական միջոցների դեմ պայքար տանելու համար նա սկսում է գրաքննություն, և մոտ 5 միլիոն մարդ սկսում է հատուկ դասընթացների մասնակցել1920-1926 թվականների ընթացքում՝ գրաքննության չափանիշների ուսումնասիրության համար[207]։ Օրենքներ ընդունվեցին գենդերային հավասարություն ապահովելու համար, որոնք կանանց ազատում էին իրենց ամուսինների հարկերից, վերացվում էին ամուսնալուծության սահմանափակումները[208]։ Բոլշևիկյան կանանց կազմակերպությունը՝ Կանանց բաժինը (Ժենոտդել), ստեղծվում է այս ամենը կյանքի կոչելու համար[209]։ Լինելով աթեիստ՝ Լենինը և Կոմունիստական կուսակցությունը, ցանկություն ունեին ոչնչացնելու արդեն ձևավորված կրոնը[210], ինչի համար 1918 թվականի հունվարին կառավարությունը հրապարակում է որոշում, որում հայրատարվում էր, որ պետությունը և եկեղեցին այլևս անջատ են, և դպրոցներում արգելվում է կրոնների ուսուցումը[211]։0
1917 թվականի նոյեմբերին Լենինը ընդունում է Աշխատավորների վերահսկման հրամանագիր, որտեղ նշվում էր, որ յուրաքաքանչյուր ձեռնարկություն իր համար ձևավորում է ընտրված կոմիտե, որն էլ իրականացնելու է ձեռնարկության կառավարրումը[212]։ Նույն տարում նրանք ընդունում են նաև երկրի ոսկու բռնագրավումը[213], բանկերի ազգայնացումը հաստատող օրենքներ, ինչը ըստ Լենինի մեծագույն քայլ էր դեպի սոցիալիզմ[214]։ Դեկտեմբերին Ժողկոմխորհը հաստատում է Ազգային տնտեսության գերագույն խորհուրդ (ԱՏԳԽ), որը վերահսկողություն էր իրականացնում արդյունաբերության, բանկերի, գյուղատնտեսության և առևտրի ոլորտների վրա[215]։ Գործարաններում ձևավորված կոմիտեները պետք է միավորվեին արհեստակցական միությունների հետ, որոնք հսկվում էին ԱՏԳԽ-ի կողմից, այսպիսով պետության կենտրոնական տնտեսական ծրագիրը գերակա էր դառնում աշխատավորների տեղական տնտեսական հետաքրքրությունների նկատմամբ[216]։ 1918 թվականի սկզբին Ժողկոմխորհը չեղարկում է բոլոր օտարերկրյա պարտքերը, և դադարեցնում այդպիսի պարտքերին ուշադրություն դարձնելը[217]։ 1918 թվականի ապրիլին պետությունը ազգայնացնում է օտարերկրյա առևտուրը՝ հաստատելով պետական մենաշնորհ արտահանումների և ներկրումների նկատմամբ[218]։ 1918 թվականի հունիսին ազգայնացվում են նաև կոմունալ ծառայությունները, երկաթգծերը, ինժեներական, տեքստիլ, ծանր արդյունաբերությունները, և հանքերը, չնայած որոշ դեպքերում դրանք ընդամենը «անունով» էին պետականացված[219]։ Համատարած ազգայնականացում տեղի չունեցավ մինչև 1920 թվականի նոյեմբեր, այդ ժամանակ էր, որ նաև միջին տնտեսությունները ազգայնացվեցին[220]։
Բոլշևիկյան կուսակցության մի ֆրակցիան, որ նաև հայտնի է «Ձախ կոմունիստներ» անունով, քննադատում էր Ժողկոմխորհի տնտեսական քաղաքականությունը, այն համարելով շատ չափավոր․ նրանք ցանկանում էին արդյունաբերության, գյուղատնտեսության, առևտրի, ֆինանսկան համակարգի, տրանսպորտի և հաղորդակցության ամբողջական ազգայնականացում[221]։ Լենինը գտնում էր, որ այդ մակարդակում անհնար է նման բան գործնականում կիրառել և պետք է ազգայնականացնել Ռուսաստանի միայն խոշոր կապիտալիստական ընկերությունները մասնավորապես բանկերը, երկաթգծերը, ընդարձակ կալվածքները, մեծ գործարանները և հանքերը, իսկ փոքրերին թույլ տալ աճելու մինչև այդ մակարդակը՝ դրանք էլ ազգայանականացնելու համար[221]։ Լենինը նաև անհամաձայնություն էր հայտնում Ձախ կոմունիստների տնտեսական ծրագրի հետ․ 1918 թվականի հունիսին նա հայտարարում է, որ արդյունաբերության կենտրոնացված վերահսկումը այնքան էլ անհրաժեշտ չէ, մինչդեռ Ձախ կոմունիստները ցանկանում էին, որ ամեն մի գործարան կառավարվի իր աշխատավորների կողմից, Լենինի համար սոցիալիզմի համար որոշարկիչ պետք է լիներ սինդիկալիստական սկզբունքը[222]։
Ձախ ազատականության հաստատումը քննադատվեց թե՛ Ձախ կոմունիստների, թե՛ կոմունիստական կուսակցության այլ ֆրակցիաների կողմից, նրանք անթույլատրելի էին համարում դեմոկրատական համակարգի տապալումը Ռուսաստանում[223]։ Միջազգային մակարդակում շատերը չէին ընդունում լենինյան վարչակարգը և մերժում էին սոցիալիզմի հաստատման գործում Լենինի ունեցած դերը, իրենց խոսքերը հաստատելու համար նրանք նշում էին քաղաքական կուսակցությունների, բազմակարծության, համաժողովրդական քննարկումների և արդյունաբերական ժողովրդավարության պակասը[224]։ 1918 թվականի վերջին, չեխ-ավստրիացի մարքսիստ Կարլ Կաուցկին հեղինակում է Հակալենինիստ պամֆլետը, այնտեղ ներկայացնելով Խորհրդային Ռուսաստանի հակադեմոկրատական բնույթը, ինչին Լենինը աղմկահարույց պատասխան տվեց[225]։ Գերմանացի մարքսիստ Ռոզա Լյուքսեմբուրգը կրկնում է Կաուցկու տեսակետները[226], իսկ ռուս անարխիստ Պյոտր Կրոպոտկինը բոլշևիկների կողմից իշխանության բռնազավթումը նկարագրում է որպես․ «Ռուսական հեղափոխության թաղում»[227]։
Բրեստ-Լիտովսկի հաշտության պայմանագիր (1917-1918)
խմբագրել[Պատերազմը երկարեցնելով] մենք տարօրինակ կերպով ուժեղացնում ենք գերմանական իմպերիալիզմը, խաղաղությունը ամեն դեպքում կկայանա, բայց այդ դեպքում այն կլինի վատագույն խաղաղությունը, քանի որ կհաստատվի ուրիշների, բայց ոչ մեր միջև։ Կասկած չկա, որ խաղաղությունը, որը մենք ստիպված ենք ստորագրել չարյաց փոքրագույնն է, քանի որ եթե պատերազմը շարունակվի, մեր կառավարությունը կփլուզվի և հաջորդ կառավարությունը կստորագրի այն
Իշխանությունը վերցնելուց անմիջապես հետո, Լենինը մտածում էր, որ իր կառավարության գլխավոր խնդիրը պետք է լինի Առաջին համաշխարհային պատերազմից դուրս գալը, Կենտրոնական ուժերի՝ Գերմանիայի և Ավստրո-Հունգարիայի հետ դաշինք կնքելը[229]։ Նա այն կարծիքին էր, որ ընթացող պատերազմը կարող է խռովություններ առաջ բերել ռուսական այն զորքերի շրջանում, որոնց ինքը խաղաղություն է խոստացել, և այդ զորքերը գերմանականի հետ միասին սպառնում էին իր կառավարությանը և միջազգային սոցիալիզմին[230]։ Ի հակադրություն Լենինի, այլ բոլշևիկներ՝ մասնավորապես Նիկոլայ Բուխարինը և Ձախ Կոմունիստները, համարում էին, որ Կենտրոնական ուժերի հետ դաշինքը դավաճանություն կլինի միջազգային սոցիալիզմին, և դրա փոխարեն Ռուսաստանը պետք է վարի «պատերազմ ի պաշտպանություն հեղափոխության», որը կհանգեցնի Գերմանիայի տարածքում կենտրոնական իշխանությունների դեմ պրոլետարիատի ապստամբության[231]։
1917 թվականի նոյեմբերին իր Խաղաղության մասին հրամանագրում Լենինը առաջարկում է եռամսյա զինադադար, որը ընդունվում է Խորհուրդների երկրորդ համագումարի ժամանակ և ներկայացվում է գերմանական ու ավստրո-հունգարական կառավարություններին[232]։ Գերմանական կողմը դրական է արձագանքում, սա ընկալելով որպես հնարավորություն Արևմտյան ճակատի վրա կենտրոնանալու և մոտալուտ պարտությունից խուսափելու համար[233]։ Նոյեմբերին զինադադարի մասին բանակցությունները սկսվում են Բրեստ-Լիտովսկում, որը գերմանական ուժերի գլխավոր կենտրոնն էր Արևելյան ճակատում, ռուսական կողմից բանակցություններին ներկայացել էին Լև Տրոցկին և Ադոլֆ Իոֆֆեն[234]։ Միևնույն ժամանակ հրադադարի մասին որոշումը մինչև հունվար ընդունվեց[235]։ Բանակցույթունների ընթացքում գերմանացիները պնդում էին, որ իրենց պետք է մնան պատերազմի հետևանքով գրավված տարածքները, այն է Լեհաստանը, Լիտվան, և Կուռլանդիան, միճդեռ ռուսական կոմղը հայտարարում էր, որ այդ հարցը պետք է լուծվի այդ ազգերի ինքնորոշման ճանապարհով[236]։ Որոշ բոլշևիկներ հույս ունեին բանակցությունների արդյունքում պրոլետարիատի հեղափոխությունը տարածել ողջ Եվրոպայում[237]։ 1918 թվականի հունվարի 7-ին Տրոցկին վերադառնում է Բրեստ-Լիտովսկից դեպի Սանկտ Պետերբուրգ կենտրոնական ուժերի կողմից ներկայացված վերջնագիր բերելով․ կամ Ռուսաստանը համաձայնում է Գերմանիայի տարածքային պահանջներին, կամ պատերզմը շարունակվում է[238]։
Հունվարին, և ևս մեկ անգամ փետրվարին Լենինը համոզում է բոլշևիկներին ընդունելու Գերմանիայի պահանջները։ Նա նշում էր, որ տարածքային կորուստները ընդունելի են, եթե դրանք ապահովելու են բոլշևիկյան պետության գոյությունը։ Բոլշևիկների մեծամասնությունը չի ընդունում այս դիրքորոշումը, նրանք հույս ունեին երկարաձգելու Գերմանիայի հետ զինադադարը և վերջիննեիս կեղծ սպառնալիքներ ներկայացնել[239]։ Փետրվարի 18-ին գերմանական բանակը իրականացնում է Ֆաուցշլագ գործողությունը՝ ավելի խորանալով Ռուսաստանի տարածքում և գրավելով Դվինսկ քաղաքը[240]։ Նման պայմաններում Լենինը կարողանում է ստանալ բոլշևիկների կենտրոնական կոմիտեի անդամների չնչին մեծամասնությունը՝ կենտրոնական ուժերի հետ պայմանագիր կնքելու համար[241]։ Փետրվարի 23-ին Կենտրոնական ուժերը ներկայացրին նոր վերջնագիր, համաձայն որի Ռուսաստանը պետք է ընդունի Գերմանիայի հսկողությունը ոչ միայն Լեհաստանի և Բալթիկի շրջանների նկատմամբ, այլ նաև Ուկրաինայի, այլապես նրանք կենթարկվեն լայնամասշտաբ հարձակման[242]։
Մարտի 3-ին ստորագրվում է Բրեստ-Լիտովսկի պայմանագիրը[243]։ Այն Ռուսաստանին պատճառում է տարածքային հսկայական կորուստներ․ նախկին կայսրության բնակչության 26%, գյուղատնտեսապես բերքատու շրջանների 37%, արդյունաբերության 28%, երկաթգծերի 26% և երկաթի ու ածխի հանքավայրերի երեք քառորդը անցնում են Գերմանիայի իշխանության տակ[244]։ Տրամաբանական էր, որ պայմանագիրը չի ողջունվում ռուսական քաղաքական շրջանակներում[245], և մի շարք բոլշևիկներ և Ձախ սոցիալիստ հեղափոխականներ որպես բողոքի նշան հրաժարական են տալիս Ժողկոմխորհի իրենց պաշտոններից[246]։ Պայմանագրի ստորագրումից հետո Ժողկոմխորհը կենտրոնանում է Գերմանիայի տարածքում պրոլետարիրատի հեղափոխություն բարձրացնելու վրա, ողջ երկրում հակապատերազմական և հակակառավարական հրատարակություններ տարածելով, ինչին գերմանական կառավարությունը պատասխանում է ռուսական դիվանագետներին հետ ուղարկելով[247]։ Պայմանագիրը այնուամենայնիվ չի կանգնեցնում կանգնեցնել Կենտրոնական ուժերի պարտությունը․ 1918 թվականի նոյեմբերին Գերմանիայի կայսր Վիլհելմ II-ը հրաժարական է տալիս և պետության նոր կառավարությունը դաշնակիցների հետ զինադադար է կնքում։ Ինչին ի պատասխան Ժողկոմխորհը Բրեստ-Լիտովսկի հաշտության պայմանագիրը չեղյալ է հայտարարում[248]։
Կուլակաթափություն, Չեկա և Կարմիր տեռոր (1918-1922)
խմբագրել[Բուրժուազիան] կիրառում է տերոր աշխատողների, զինվորների և գյուղացիների նկատմամբ կալվածատերերի և բանկիրների փոքր խմբի շահերը պաշտպանելու համար, մինչդեռ Խորհրդային վարչակարգը վճռորոշ քայլեր է ձեռնարկում գյուղացիների աշխատավորների և զինվորների շահերի նկատմամբ կալվածատերերի, թալանչիների և նրանց իրականացրած գողությունների դեմ
Մինչև 1918 թվականի սկիզբը արևմտյան Ռուսաստանը կանգնած էր սննդի պակասի շարունակական գործընթացի առաջ[250]։ Նա սրանում մեղադրում էր կուլակներին՝ հարուստ գյուղացիներին, ովքեր ենթադրաբար յուրացրել էին այն հացահատիկը, վերջինիս արժեքը բարձրացնելու նպատակով։ 1918 թվականի մայիսին նա հրամայում է կազմել զինված ջոկատներ կուլակներից հացահատիկը հավաքելու համար, իսկ հունիսին ստեղծում է Աղքատ գյուղացիների կոմիտեներ, որոնք օգնելու էին հավաքագրման գործընթացին[251]։ Այս քաղաքականությունը հանգեցրեց ուժեղ սոցիալական անկարգությունների և բռնությունների, քանի որ զինված ջոկատները հաճախ միավորված գյուղացիների հետ սկսում էին թալանի գործընթաց, ինչն էլ շուտով հանգեցնում է քաղաքացիական պատերազմի[252]։ Այս հարցում Լենինի բռնած դիրքորոշման վառ օրինակ է 1918 թվականի օգոստոսին Պենզայի բոլշևիկներին ուղղված հեռագիրը, որը կոչ էր անում գյուղացիներին հրապարակավ կախելու գոնե 100 «հայտնի կուլակների՝ հարուստ մարդկանց, արնախումների» [253]։
Այս հափշտակումներ հետևանքով գյուղացիները ավելի շատ հացահատիկ էին ձեռք բերում, քան իրենք կարող էին իրացնել, ինչի արդյունքում արտադրությունը խիստ անկում է ապրում[254]։ Պայթող սև շուկան գերազանցում էր պետական շուկայի պահանջարկին[255], ուստի Լենինը հրաման է տալիս կրակել նրանց, ովքեր սպեկուլյացիաներով են զբաղված կամ սև շուկայի կողոպտիչներից են[256]։ Ե՛վ սոցիալիստ հեղափոխականները, և՛ ձախ սոցիալիստ հեղափոխականները 1918 թվականի Համառուսաստանյան հինգերորդ համագումարի ժամանակ դատապարտեցին հացահատիկի հափշտակման այս գործընթացը[257]։ Գիտակցելով որ Աղքատ գյուղացիների կոմպիտեները հետապնդում են ոչ միայն կուլակներին, այլ նաև հասարակ գյուղացիների, այսպիսով առաջացնելով հակակառավարական պատկերացումների գյուղացիության մեջ, 1918 թվականի դեկտեմբերին Լենինը վերացրեց այդ կոմիտեները[258]։
Լենինը բավական հաճախ էր նշում տերորի և բռնության կիրառման անհրաժեշտությունը հին վարչակարգը տապալելու և հեղափոխության հաղթանակը ապահովելու համար[259]։ 1917 թվականի նոյեմբերին Խորհուրդների Համառուսաստանյան կենտրոնական գործադիր կոմիտեում ելույթ ունենալիս Լենինը հռչակեց․ «պետությունը մի համակարգ է՝ ստեղծված բռնության գոյության համար»[260]։ Նա կտրականապես դեմ էր մահապատժի վերացմանը[261]։ Վախենալով, որ հակաբոլշևիկ տարրերը կարող են տապալել իր իշխանությունը, 1917 թվականի դեկտեմբերին Լենինը հրամայում է հաստատել Հակահեղափոխության, սաբորտաժի և սպեկուլյացիայի դեմ պայքարելու արտակարգ հանձնաժողով կամ Չեկա, որը քաղաքական ոստիկանական ուժ էր՝ Ֆելիքս Դերժինսկու ղեկավարությամբ[262]։
1918 թվականի սեպտեմբերին ընդունվեց Կարմիր տերորի մասին հրամանագիրը, հայտարարված բռնաճնշումները պետք է իրականացվեին Չեկայի կողմից[263]։ Չնայած այս գործընթացը երբեմն նկարագրում են, որպես բուրժուազիայի վերացմանն ուղղված պայքար[264], այնուամենայնիվ Լենինը չէր ցանկանում այս դասի բոլոր ներկայացուցիչներին վերացնել, հարվածը հիմնականում ուղղված էր նրանց դեմ, ովքեր իր իշխանության դեմ ապստամբություն էին բարձրացրել[265]։ Կարմիր տերորի զոհերի մեծամասնությունը հարուստ քաղաքացիներ էին, նախկին ցարական վարչակարգի ներկայացուցիչներ[266], մյուսները բուրժուազիայի ներկայացուցիչներ չէին, այլ հակաբոլշևիկներ և հասարակության լուսանցքից դուրս հայտնված դեմքեր, ինչպիսիք են մարմնավաճառները[267]։ Չեկան իրավունք ուներ առանց հեղափոխական տրիբունալին տեղյակ պահելու դատապարտելու նաև կառավարության դեմ թշնամաբար տրամադրված անձանց[268]։ Շուտով ողջ Խորհրդային Ռուսաստանի տարածքում Չեկան սկսեց սպանությունների շարք[269]։ Մասնավորապես Պետրոգրադում Չեկան մի քանի օրվա ընթացքում մահապատժի ենթարկեց 512 մարդու[270]։ Չկան պահպանված արձանագրություններ այն մասին, թե որքան մարդ է զոհ գնացել Կարմիր տերորին[271], հետագայում պատմաբանները թիվը հասցրել են 10-15 հազարից[272], մինչև 50-140 հազարի[273]։
Լենինը երբեք անձնապես չի մասնակցել կամ ներկա չի գտնվել նման բռնությունների[274], և հրապարակայնորեն լքում էր նման վայրերը[275]։ Նա շատ հազվադեպ էր հոդվածներ հրապարակում, կամ ելույթներ ունենում որտեղ մահապատժի կոչ էր անում, բայց նա բավական հաճախ էր նման հայտարարություններ անում իր կոդավորված հեռագրերում և գաղտնի գրառումներում[276]։ Շատ բոլշևիկներ իրենց անհանգստությունը արտահայտեցին Չեկայի մասսայական սպանությունների վերաբերյալ, վախենալով որ այն շուտով անկառավարելի կդառնա[277]։ Կուսակցությունը որոշում է 1919 թվականի փետրվարին դադարեցնել դրանց գործունեությունը, գոնե տրիբունալային դատարաններից և ռազմական օրենքին վերաբերող դատերից հեռու պահելու համար, բայց Չեկան շարունակում է իր գործունեությունը, նախկինի նման, մինչև պետության թուլացման ժամանակաշրջանը[278]։ Մինչև 1920 թվականը Չեկան դառնում է Խորհրդային Ռուսաստանի ամենահզոր կազմակերոպւթյունը, որն ուներ իր ազդեցությունը պետական բոլոր օրգանների վրա[279]։
1919 թվականի ապրիլի հրամանագիրը հանգեցրեց համակենտրոնացման ճամբարիների ստեղծման, որոնք սկզբում վստահվում են Չեկային[280], իսկ հետագայում ձևավորվում է հատուկ կառավարական կազմակերպություն՝ Գուլագ[281]։ Մինչև 1920 թվականի ավարտը, ողջ Խորհրդային Ռուսաստանում 84 այդպիսի համակենտրոնացման ճամբար է կառուցվում, որոնցում 50 հազար բանտարկյալներ էին պահվում, մինչև 1923 թվականի հոկտեմբեր ճամբարների թիվը հասնում է 315-ի՝ 70 հազար բանտարկյալներով[282]։ Նրանք ընդգրկված էին ճամբարներում որպես ստրուկ աշխատավորներ[283]։ Մինչև 1922 թվականի հուլիսը բոլշևիկյան կառավարության դեմ էին մտավորականները, ովքեր կամ աքսորվել էին անբնակելի շրջաններ կամ էլ արտագաղթել էին Ռուսաստանից․ Լենինը անձամբ էր ուսումնասիրում նման մարդկանց անձնական գործերը[284]։ 1922 թվականի մայիսին Լենինը հրամանագիր է արձակում հակաբոլշևիկ տարրերի մահապատժի վերաբերյալ, ինչը դառնում է 14,000-ից 20,000 հազար մարդու մահվան պատճառ[285]։ Այս ճնշումներից ամենաշատը տուժում է Ռուսաստանի Ուղղափառ եկեղեցին, կառավարության հակակրոնական քաղաքականությունը ազդում է նաև Հռոմի կաթոլիկ և բողոքական եկեղեցիների, հրեական սինագոգների և իսլամական մզկիթների վրա[286]։
Քաղաքացիական պատերազմ և լեհ-խորհրդային պատերազմ (1918–1920)
խմբագրելԱնտրամաբանական է պատկերացնել Խորհրդային Միության երկարաժամկետ գոյությունը․ բոլոր կողմերից իմպերիալիստներով շրջապատված լինելու պարագայում։ Ի վերջո կամ մեկը, կամ մյուսը պետք է հաղթի։ Եվ մինչև այդ վերջը չի եկել Խորհրդային Միության և բուրժուազիայի միջև մի շարք սարսափելի բախումները անխուսափելի են։ Սա նշանակում է, որ ղեկավարող դասը՝ պրոլետարիատը, եթե այն իհարկե ուզում է ղեկավարել, իր այդ ցանկությունը պետք է ցույց տա նաև իր զինված կազմակերոպությունների միջոցով։
Լենինը սպասում էր, որ ռուսական արիստոկրատիան և բուրժուազիան կընդդիմանա իրեն, բայց նա նաև հավատում էր, որ ցածր դասի ուժերը, բոլշևիկների՝ նրանց կառավարելու կարողության հետ միասին կերաշխավորեն ցանկացած հակամարտության մեջ իրենց հաղթանակը[288]։ Այս հարցում նա սխալվեց, քանի որ չի կարողանում կանխատեսել բոլշևիկյան իշխանության դեմ բարձրացած բռնի ընդդիմության ինտենսիվությունը[288]։ Ռուսական քաղաքացիական պատերազմը հանգեցրեց պրոբոլշևիկյան՝ կարմիրների և հակաբոլշևիկյան՝ սպիտակների ուժերի միջև հակամարտության, ինչպես նաև ազգային հակամարտությունների Ռուսաստանի սահմանին, և նախկին կայսրության ողջ շրջանում տեղական գյուղացիական խմբերի ՝ Կանաչ բանակների միջև բախումների[289]։ Մի շարք պատմաբաններ քաղաքացիական պատերազմը ընկալում են որպես ուղիղ հակամարտություն․ մի կողմից հեղափոխականներ և հակահեղափոխականների, մյուս կողմից տարբեր հեղափոխական ֆրակցիաների միջև[290]։
Սպիտակ բանակները ձևավրովել էին նախկին ցարական ռազմական սպաներից[291], ներառյալ Անտոն Դենիկինի Կամավորական ջոկատը Հարավային Ռուսաստանում, Ալեքսանդր Կոլչակի ուժերը Սիբիրում[292] և Նիկոլայ Յուդենիչի զորքերը նոր անկախություն ստացած Բալթյան երկներում[293]։ Սպիտակները համալրված էին նաև պատերազմի ժամանակ բանտարկված 35,000 չեխական լեգիոնի անդամներով, որոնց պայքարը Կենտրոնական ուժերի դեմ փոխակերպվեց Ժողկոմխորհի դեմ ուղղված պայքարի, որը համագործակցում էր Հիմնադիր կոմիտեի համաժողովի հետ, ինչը Սամարայում ձևավորված հակաբոլշևիկյան կառավարություն էր[294]։ Սպիտակ բանակը համագործակցում էր նա Արևմտյան տերությունների հետ, որոնք Բրեստ-Լիտովսկի հաշտությունը համարում էին դավաճանության, բացի այդ վախենում էին բոլշևիկյան տարածվող հեղափոխական ալիքից[295]։ 1918 թվականին Միացյալ Թագավորությունը, Ֆրանսիան, Միացյալ Նահանգները, Կանադան, Իտալիան և Սերբիան 10,000-ոց զորք իջեցրին Մուրմանսկում, բռնագրավելով Կանդալակշան, իսկ ավելի ուշ բրիտանական, ամերիկյան և ճապոնական հավելյալ ուժեր իջեցվեցին Վլադիվոստոկում[296]։ Արևմտյան ուժերը միայն տեխնիկապես և ռազմապես Սպիտակ բանակին օգնելուց հետո շուտով դուրս եկան քաղաքացիական պատերազմից, և միայն Ճապոնիան էր, որ մնաց, քանի որ այս հակամարտությունը ցանակնում էր օգտագործել տարածքային ձեռքբերումներ ունենալու համար[297]։
Լենինի առաջարկով Տրոցկին շուտով նախաձեռնում է Աշխատավորների և գյուղացիների Կարմիր բանակի ստեղծման գործընթացը, բացի դա Տրոցկին 1918 թվականին կազմակերպում է Ռազմական հեղափոխության խորհուրդը, դրա ղեկավարը մնալով մինչև 1925 թվականը[298]։ Գնահատելով մի շարք ցարական սպաների ունեցած փորձառությունը՝ Լենինը դեմ չէր նաև, որ նախկին ցարական սպաներ ծառայեն Կարմիր բանակում, բայց Տրոցկին սավելի կասկածամիտ էր, և շուտով ստեղծում է ռազմական խորհուրդ, որտեղ վերահսկում էին այդ սպաների գործողությունները[299]։ Կարմիրների իշխանության տակ էին անցել Ռուսաստանի երկու կարևորագույն քաղաքները՝ Մոսկվան և Պետրոգրադը, ինչպես նաև Մեծ Ռուսաստանի մեծ մասը, մինչդեռ սպիտակները հաստատվել էին նախկին կայսրության ծայրամասերում[300]։ Այդ փաստը խոչընդոտում էր սպիտակների գործողություններին նրանք ցրված էին և աշխարհագրորեն միմյանցից կտրված[301], բացի այդ նրանք ունեին ռուսական ազգային գերակայության գիտակցում, ինչը օտարում էր նրանց տարածաշրջանի այլազգի փոքրամասնություններից[302]։ Հակաբոլշևիկյան տարրերն էլ իրենց հերթին իրականացնում էին Սպիտակ տերոր, նրանց իրականացրած բռնությունները ուղղված էին բոլշևիկյան կուսակցության համակիրների դեմ, բայց ավելի ինքնաբուխ բնույթ ունեին, քան պետականորեն հովանավորվող Կարմիր տերորը[303]։ Այս ամենով հանդերջ և՛ Կարմիր, և՛ Սպիտակ բանակները պատասխանատու են հրեական համայնքների դեմ իրականացրած հարձակումների համար, կարմիրները հենվում էին Լենինի այն բնորոշման վրա, որ հրեաները իրականացնում են կապիտալիստական քարոզչություն[304]։
1918 թվականի հուլիսին, Յակով Սվերդլովը տեղեկացնում է Ժողկոմխորհին, որ Ուրալի տեղական խորհուրդը կանխատեսելով Ցարի և նրա ընտանիքի հնարավոր սպանությունը Սպիտակ բանակների կողմից, իրականացրել է վերջինիս և իր ընտանիքի տեղափոխությունը Եկատիրինբուրգ՝ նրանց պաշտպանելու նպատակով[305]։ Չնայած սրան, մի շարք պատմաբաններ, ինչպես օրինալ Ռիչարդ Փայփսն է և Դմիտրի Վոլկոգոնովը, կարծում են, որ ցարի սպանությունը ամենայն հավանականությամբ հրամայվել է հենց Լենինի կողմից[306], դրան հակառակ Ջեյմս Ռայանը նշում է, որ «ոչ մի պատճառ չի տեսնում» այս հայտարարությանը հավատալու համար[307]։ Անկախ նրանից, արդյո՞ք Լենինն է իրականացրել, թե ոչ, նա ամեն դեպքում նշում է, որ սա անհրաժեշտություն էր այնպես, ինչպես Լուի XVI մահապատիժը Ֆրանսիական հեղափոխության ժամանակ[308]
Բրեստ-Լիտովսկի հաշտության պայմանագրից հետո, Ձախ սոցիալիստ հեղափոխականները լքեցին կոալիցիան և ժամանակի հետ բոլշևիկներին սկսել ընկալել, որպես հեղափոխությանը դավաճանածների[309]։ 1918 թվականի հուլիսին Ձախ սոցիալիստ հեղափոխական Յակով Գրիգորևիչ Բլումկինը սպանեց Ռուսաստանում Գերմանիայի դեսպան, Վիլհելմ ֆոն Միրբախին, հույս ունենալով, որ այս իրադարձությունը կհանգեցնի Գերմանիայի դեմ հեղափոխական պատերազմի նորացման[310]։ Ձախ սոցիալիստ հեղափոխականները հետո հասան Մոսկվայում հեղաշրջում իրականացնելուն՝ Կրեմլը ռմբակոծելով և մինչ Տրոցկու ուժերի ժամանումը, քաղաքի կենտրոնական փոստը իրենց իշխանության տակ վերցնելով[311]։ Կուսակցության ղեկավարները և շատ անդամներ ձերբակալվում և բանտարկվում են, բայց նրանց հետ ավելի մեղմ են վարվում քան բոլշևիկյան մյուս ընդդիմադիրների նկատմամբ[312]։
Մինչև 1919 թվականը Սպիտակ բանակները նահանջի մեջ էին և մինչ 1920 թվականի սկիզբը հաջորդաբար պարտություն էին կրում բոլոր ճակատներում[313]։ Չնայած Ժողկոմխորհը հաղթանակներ էր տանում, բայց Ռուսական պետության տարածքը գնալով փոքրանում էր, քանի որ մի շարք ոչ ռուսական էթնիկություն ունեցող ազգեր հայտարարում էին իրենց ազգային անկախության մասին[314]։ Որոշ դեպքերում, ինչպես օրինակ հյուսիսեվրոպական ժողովուրդների պարագայում էր, Խորհրդային Ռուսաստանը ճանաչեց Էստոնիայի, Լատվիայի, Լիտվայի, Ֆինլանդիայի անկախությունը և նրանց հետ հաշտության պայմանագրեր ստորագրեց[315]։ Այլ դեպքերում, ինչպես օրինակ Ուկրաինայի պարագայում, Խորհրդային միությունը սկսեց ճնշել անջատողական շարժումները և մինչև 1921 թվականը նրանք ամբողջապես կարողանում են հաղթել Ուկրաինայի ազգային շարժմանը և օկուպացնում են Կովկասը, միաժամանակ մինչև 1920-ականների վերջերը Կենտրոնական Ասիայում կռիվներ տանելով[316]։
Այն բանից հետո, երբ գերմանական Օբեր Օստի զորքերը դուրս բերվեցին Արևելյան ճակատից՝ համաձայն զինադադարի, և՛ Խորհրդային Ռուսաստանի, և՛ Լեհաստանի զորքերը շտապեցին այս տարածքներ՝ առաջացած վակուումը փակելու համար[317]։ Նոր անկախություն ձեռք բերած Լեհաստանը և Խորհրդային իշխանությունները ցանկանում էին տարածքային էքսպանսիա իրականացնել այդ տարածքում[318]։ Լեհական և խորհրդային բանակները առաջին անգամ բախվեցին 1919 թվականի փետրվարին[319], իսկ հակամարտությունը շուտով վերաճեց լեհ-խորհրդային պատերազմի։ Ի տարբերություն Խորհրդային Ռուսաստանի մյուս հակամարտությունների, այս մեկը մեծ դեր ունեցավ հեղափոխության տարածման և Եվրոպայի ապագայի համար[320]։ Լեհական զորքերը ներխուժեցին Ուկրաինա և մինչև 1920 թվականի մայիսը Խորհրդային իշխանություններից գրավեցին Կիևը[321]։ Այն բանից հետո, որբ խորհրդային ուժերը կարողացան հակահարված հասցնել լեհական ուժերին Լենինը առաջարկեց հարձակվել հենց Լեհաստանի վրա, հավատալով, որ լեհական պրոլետարիատը կկանգնի ռուսական ուժերի կողքին՝ այսպիսով Եվրոպայում հեղափոխություն հրահրելով։ Տրոցկին և այլ բոլշևիկներ կասկածով էին մոտենում այս ներխուժմանը, բայց ամեն դեպքում համաձայնեցին։ Լեհական պրոլետարիատը ոտքի չկանգնեց և Կարմիր բանակը Վարշավայի ճակատամարտում պարտություն կրեց[322]։ Լեհական զորքերը Կարմիր բանակին հետ շպրտեցին դեպի Ռուսաստան, ստիպելով Ժողկոմխորհին խաղաղության գնալ․ պատերազմի ավարտը հայտարարող պայմանագիրը հայտնի է Ռիգայի խաղաղություն անունով, որտեղ Ռուսաստան Լեհաստանին տարածքներ զիջեց[323]։
Կոմունիստական ինտերնացիոնալ և համաշխարհային հեղափոխություն (1919–1920)
խմբագրել
Արևմտյան ճակատում զինադադարի հայտարարումից հետո Լենինը հավատում էր, որ Եվրոպայում հեղափոխության առաջացումը անխուսափելի է[324]։ Հենց այս նպատակով էլ Ժողկոմպորհը մեծ աջակցություն է ցույց տալիս 1919 թվականի մարտին Հունգարիայում Բելա Կունի գլխավորությամբ կոմունիստական իշխանության հաստատմանը, որին հաջորդում է Բավարիայում կոմունիստական իշխանության հաստատումը, և Գերմանիայի տարբեր շրջաններում սոցիալիստական ելույթները, այդ թվում Սպարտակի լիգայի խռովությունը[325]։ Ռուսաստանի քաղաքացիական պատերազմի ընթացքում Կարմիր բանակը ուղարկվում է Ռուսաստանին հարակից նոր անկախացած երկրներ, այնտեղ մարքսիստներին աջակցելու և խորհրդային համակարգ հաստատելու համար[326]։ Եվրոպայում դա հանգեցնում է նոր կոմունիստական կուսակցության կողմից առաջնորդվող Էստոնիա, Լատվիա, Լիտվա, Բելառուս և Ուկրաինա պետությունների ստեղծմանը, որոնք բոլորն էլ պաշտոնապես Ռուսաստանից անկախ էին[326], իսկ արևելքում դա հանգեցրեց Վրաստանում և հետո Արտաքին Մոնղոլիայում կոմունիստական կառավարությունների ձևավորմանը[327]։ Մի շարք բոլշևիկներ ցանկանում էին այս տարածքները տեսնել Ռուսական պետության կազմում․ Լենինը նշեց, որ այս երկրների ժողովուրդների ազգային ինքնությունը պետք է պահպանվի, բայց այս նոր Կոմունիստական կուսակցության համակարգ ունեցող երկրները դե ֆակտո արդեն Ժողկոմխորհի իշխանության տակ են[328]։
1918 թվականի վերջին Բրիտանական աշխատավորական կուսակցությունը կոչ է անում միջազգային սոցիալիստական կուսակցությունների ընդհանուր կոնֆերանս հրավիրել, որը կկոչվեր Աշխատավորների և Սոցիալիստների ինտերնացիոնալ[329]։ Լենինի համար սա կարծես Երկրորդ ինտերնացիոնալի վերածնունդն էր, որը ինքը արհարամրում էր, և ստեղծում է իր սեփական միջազգային սոցիալիստական համաժողովը, նախորդի չհրավիրելը փոխհատուցելու համար[330]։ Զինովևի, Տրոցկու, Քրիստիան Ռակովսկու և Անգելինա Բալաբանոֆֆի ջանքերով կազմակերպված[330] կոմունիստական ինտերնացիոնալի այս Առաջին համաժողովը (Կոմինտերն) բացվում է Մոսկվայում 1919 թվականի մարտին[331]։ Այն համեստ ծավալներ ուներ․ ներկայացված 34 պատվիրակություններից 30-ը ներկայացնում էին նախկին Ռուսական կայսրության կազմում եղած ազգերին, և նրանցից շատերն էլ չէին ճանաչվել ոչ միջազգային կոմունիստական կուսակցությունների, ոչ էլ իրենց ժողովուրդների կողմից[332]։ Տրամաբանական էր, որ բոլշևիկները գերակա դիրք ունեին համագումարում[333], հետագայում Լենինը հեղինակում է մի քանի կանոններ, որոնք հայտարարում էին, որ Կոմինտերնի անդամ կարող են դառնալ միայն այն կուսակցությունները, որոնք ընդունել են Բոլշևիկյան կուսակցության տեսակետները[334]։ Առաջին համագումարի ժամանակ Լենինը պատվիրակությունների համար ելույթում, քննադատելով սոցիալիզմի հասնելու պառլամենտական ճանապարհը, հիշատակելով այնպիսի մարքսիստների, ինչպիսին Կաուցկին է, ևս մեկ անգամ կոչ է արնում զինված ճանապարհով տապալել Եվրոպայի բուրժուական կառավարությունները[335]։ Ճիշտ է, Կոմինտերնի նախագահ դարձավ Զինովևը, բայց հիմնական ազդեցություն այդ կառույցի վրա ուներ Լենինը[336]։
Կոմունիստական ինտերնացիոնալի երկրորդ համագումարը բացվում է 1920 թվականի հուլիսին Պետրոգրադի Սմոլնիի ինստիտուտում, սա վերջին դեպքն էր, երբ Լենինը այցելեց Մոսկվայից բացի ուրիշ քաղաք[337]։ Այստեղ նա օտարրեկրյա պատվիրակներին խրախուսում էր բոլշևիկների օրինակով գրավել իշխանությունը, այս ժամանակ է, որ հրաժարվում է իր այն տեսակետից, որ կապիտալիզմը պարտադիր աստիճան է, և կոչ է անում նոր գաղութացումից ազատված նախակապիտալիստական վիճակում գտնվող ազգերին միանգամից անցնելու սոցիալիզմի[338]։ Այս կոնֆերանսի համար նա հեղինակում է Ձախ թև Կոմունիզմ.Մանկական խանգարում, այստեղ նա ներկայացնում էր իր քննադատությունը բրիտանական և գերմանական կոմունիստական կուսակցությունների նկատմամբ, որոնք հրաժարվել էին մուտք գործել իրենց երկրների պառլամենտական համակարգ և արհմիություններ, նա առաջարկում է նրանց տեղափոխվելու Մոսկվա, որտեղ նիստերը շարունակվելու էին մինչև օգոստոս[339]։ Լենինի կանխատեսած համաշխարհային հեղափոխությունը տեղի չունեցավ, քանի որ շուտով Հունգարիայի կոմունիստական կառավարությունը տապալվում է, իսկ գերմանական մարքսիստների ելույթները ճնշվում են[340]։
Սով և Նոր տնտեսական քաղաքականություն (1920-1922)
խմբագրելԿոմունիստական կուսակցության ներսում ձևավորվել էին երկու ֆրակցիաներ․ Ժողովրդավարական կենտրոնամետության խումբը, մյուսը Աշխատավորների ընդդիմությունը, երկուսն էլ մեղադրում էին ռուսական պետությանը չափազանց կենտրոնամետ և բյուրոկրատ լինելու մեջ[341]։ Աշխատավորների ընդդիմությունը, որը կապ ուներ պետական արհմիությունների հետ, անհանգստություն է հայտնում, որ կառավարությունը կորցրել է ռուս աշխատավոր դասի նկատմամաբ վստահությունը[342]։ Նրանք չէին ընդունում Տրոցկու առաջարկը արհմիությունները վերացնելուն ուղղված։ Վերջինս համարում էր, որ միությունները ավելորդ են «աշխատավորների երկրում», բայց Լենինը չէր կիսում նրա կարծիքը, համարելով, որ լավագույն որոշումը դրանք պահելն է, բոլշևիկների մեծամասնությունը ընդունում է Լենինի տեսակետը «արհմիությունների հարցի քննարկման ժամանակ»[343]։ Անհամաձայնությունը վերացնելու համար 1921 թվականի փետրվարին Տասներորդ կուսակցական համագումարի ժամանակ, Լենինը ներկայացրեց կուսակցության ներսում ֆրակցիոն գործունեության մասին արգելքը, արտաքսման վտանգի պայմաններում[344]։
Երաշտի հետևանքով 1921 թվականին սկսված Ռուսական սովը 1891 թվականից հետո պատահած ամենաուժեղն էր ռուսական պատմության մեջ [345], ինչը պատճառ դարձավ հինգ միլիոն մարդու մահվան[346]։ Սովը սաստկացավ կառավարության ներկայացրած բարձր պահանջարկի և հացահատիկի արտահանման մեծ քանակի հետևանքով[347]։ Սովից տուժածներին օգնելու համար Ամերիկայի Միացյալ Նահանգները ստեղծում է Ամերիկայն նպաստամատույց վարչություն, սնունդ հասցնելու համար[348], Լենինը շատ կասկածով էր մոտենում այս սննդին և այն մանրակրկիտ ուսումնասիրության էր տալիս[349]։ Սովի ժամանակ Պատրիարք Տիխոնովը կոչ է անում Ուղղափառ եկեղեցուն վաճառելու անպետք իրերը՝ սովյալներին օգնելու համար, այս քայլը հաստատվում է կառավարության կողմից[350]։ 1922 թվականի փետրվարին Ժողկոմխորհը հասնում է նրան, որ հրամայում է բռնի կերպով վաճառել եկեղեցուն պատկանող թանկարժեք իրերը[351]։ Տիխոնը ընդդիմացում է և հրաժարվում վաճառել Սրբազան մասունքների հետ օգտագործված իրերը, նրա այս բողոքին միանում եննաև այլ հոգևորականներ, ինչն էլ հանգեցնում է բռնությունների[352]։
1920 և 1921 թվականներին տեղական ընդդիմությունը փորձում է բարձրացնել հակաբոլշևիկյան ապստամբություն ողջ Ռուսաստանով մեկ, բայց այդ քայլերը ճնշվում են[353]։ Ամենաուժեղ ապստամբություններից մեկը Տամբովի ապստամբությունն էր, որը ճնշվում է Կարմիր բանակի կողմից[354]։ 1921 թվականի փետրվարին աշխատողները գործադուլ են հայտարարում Պետրոգրադում, որը առաջ է բերում կառավարության կողմից ռազմական օրենքի ընդունման, որից հետո Կարմիր բանակը ուղարկվում է քաղաք ցույցերը ճնշելու համար[355]։ Մարտին սկսվում է Կրոնշտադտի նավաստիները ոտքի ելան բոլշևիկյան կառավարության դեմ՝ պահանջելով հրապարակումների ազտություն, անկախ արհմիություններին ազատության տրամադրում, գյուղացիները շուկայում ազատ առևտուր անելու հնարավորություն ոչ թե նրանց ապրանքի բռնագրավում։ Լենինը հայտարարում է, որ նավաստիները սոցիալիստ հեղափոխականների և օտարերկրյա իմպերիալիստական ուժերի կողմից են ուղարկված և կոչ է անում նրանց գործողությունները ճնշել[356]։ Տրոցկու հրամանատարությամբ, Կարմիր բանակը մարտի 17-ին ցրում է ապստամբությունը՝ պատճառելով հազարավոր զոհեր, փրկվածներին էլ ուղարկում են աշխատանքային ճամբարներ[357]։
1921 թվականի փետրվարին Լենինը քաղբյուրոյին ներկայացնում է Նոր տնտեսական քաղաքականությունը (նէպ), նա այն ներկայացնում է մի քանի նշանավոր բոլշևիկների և ապրիլին նրա այս ծրագիրը օրենքի ուժ է ստանում[358]։ Լենինը այս քաղաքականությունը բացատրում էր Սննդի հարկի մասին գրքույկի միջոցով, որտեղ նա նշում էր, որ նէպը վերադարձն է սկզբնական բոլշևիկյան տնտեսական պլանի, նա նշում էր, որ այդ քաղաքականությունը ընդհատվել է քաղաքացիական պատերազմի հետևանքվ, որի ընթացքում Ժողկոմխորհը ստիպված է եղել վերակազմակերպվել «պատերազմական կոմունիզմին»[359]։ Նէպը թույլ է տալիս մի քանի անհատ ձեռներեցների Ռուսաստանի ներսում վերադառնալ նախկին աշխատավարձերի համակարգին, իսկ գյուղացիներին թույլ է տալիս վաճառել իրենց ապրանքը բաց շուկայում, և հարկվել իրենց եկամուտների չափով[360]։ Այս քաղաքականությունը նաև թույլատրում է վերադառնալ մանր անհատ ձեռնարկությունների, իսկ հիմնական արդյունաբերությունը՝ տրանսպորտը և արտաքին առևտուրը դեռ մնում են պետության իշխանության ներքո[361]։ Լենինը այս քաղաքականությունը կոչում էր «պետական կապիտալիզմ»[362], բայց շատ բոլշևիկներ սա համարում են դավաճանություն սոցիալիստական սկզբունքներին[363]։ Լենինի կենսագիրները երբեմն նէպը բնութագրում են, որպես ամենաուժեղ ձեռքբերումներից մեկը, և եթե դա չկիրառվեր, Ժողկոմխորհը արագորեն կտապալվեր ժողովրդական ելույթների արդյունքում[364]։
[Դու] սկզբում պետք է սովորես փոքր կամուրջներ կառուցել, որոնք քեզ կտանեն դեպի փոքրիկ գյուղացիական երկիր, որը Պետական կապիտալիզմից անցում է կատարել Սոցիալիզմին։ Այլապես դու երբեք չես կարողանա տասնյակ միլիոնավոր մարդկանց տանել դեպի կոմունիզմը։ Ահա սա են մտածում հեղափոխության զարգացման օբյեկտիվ ուժերը։
1920 թվականի հունվարին կառավարությունը ընդունում է նոր աշխատանքային պարտավորություն․ 16-50 տարեկան յուրաքանչյուր ոք պետք է աշխատի[366]։ Լենինը նաև կոչ է անում մասսայական էլեկտրաֆիկացման ծրագրի՝ ԳՕԷՌԼՈ ծրագրի, որը սկսվում է 1920 թվականի փետրվարին Լենինի՝ «Կոմունիզմ և սովետական իշխանություն գումարած համաերկրային էլեկտրաֆիկացում» հռչակագրով, որին հետագա տարիներին շատ էին հղում տալիս[367]։ Ցանկանալով ռուսական տնտեսությունը զարգացնել օտարերկրյա առևտրի միջոցով՝ Ժողկոմխորհը պատվիրակներ է ուղարկում Ջենովայի կոնֆերանսին․ Լենինը հույս ուներ անձամբ մեկնել, բայց առողջական խնդիրներով պայմանավորված չկարողացավ[368]։ Կոնֆերանսի արդյունքում Ռուսաստանը պայմանագիր է կնքում Գերմանիայի հետ[369]։ Լենինը հույս ուներ, որ արտասահամանյան ընկերություններին Ռուսաստանի տարածքում ներդրումներ անել թույլատրելով, Ժողկոմխորհը կապիտալիստական ժողովուրդներին իրար դեմ կտրամադրի, ինչը կարագացնի վերջիններիս անկումը․ նա նույնիսկ փորձում է Կամչատկայի նավթային շրջանները վարձով տալ ամերիկայն կազմակերոպթյուններին․ ԱՄՆ-ի և Ճապոնիայի միջև հարաբերությունները փչացնելու համար, քանի որ Ճապոնիան այդ տարածքը համարում էր իրենը[370]։
Առողջության վատթարացում և Ստալինի հետ հարաբերությունների սրում (1920–1923)
խմբագրել.jpg)
1920 թվականի ապրիլին բոլշևիկները ի զարմանս Լենինի մեծ տոնախմբությամբ նշում են վերջինիս հիսունամյակը, որը ողջ Ռուսաստանում անցնում է լայնամասշտաբ տոնախմբություններով․ նրան նվիրվում են մի շարք պոեմներ, գրվում են ինքնակենսագրականներ[371]։ 1920-ից 1926 թվականներին հրատարակվում է Լենինի աշխատանքների քսանհատրոյակը որոշ նյութեր հանված էին, այս հրատարակության միջից[372]։ 1920-ականների ընթացքում մի շարք արևմտյան հայտնի գործիչներ այցելում են Լենինին Ռուսաստանում, այդ թվում և Հերբերտ Ուելսը, փիլիսոփա Բերտրան Ռասելը, անարխիստ Էմմա Գոլդմանը և Ալեքսանդր Բերկմանը[373]։ Լենինին Կրեմլում այցելության է գալիս նաև Արմանդը, ով այդ ժամանակ վատառողջ էր[374]։ Լենինը վերջինիս ուղարկում է Կիսլովոդսկ՝ Հյուսիսային Կովկաս, վերականգնվելու համար, բայց Արմանդը մահանում է 1920 թվականի սեպտեմբերին՝ խոլերայի էպիդեմիայի ժամանակ[375]։ Նրա մարմինը տեղափոխվում է Մոսկվա, որտեղ վշտահար Լենինը ուղեկցում է նրա թաղման թափորին ընդհուպ մինչև Կրեմլի պատի գերեզմանատուն[376]։
1921 թվականի վերջերին Լենինը լուրջ հիվանդ էր[377], տառապում էր հիպերակուսիզից (նույնիսկ շշուկները, նրա ականջին բարձր ձայներ էին լսվում), անքնությունից և կրկնվող գլխացավերից[378]։ Քաղբյուրոյի պահանջով նա հուլիսին մի քանի ամսով լքում է Մոսկվան, գնալով Գորկիի իր առանձնատունը, որտեղ նրան խնամում էին կինը և քույրը[379]։ Լենինը սկսում է մտածել ինքնասպանության մասին՝ խնդրելով Կռուպսկայային և Ստալինին իր համար ցիանիդ ձեռք բերել[380]։ 26 ֆիզիկոսներ հավաքվել էին օգնելու Լենինին իր կյանքի վերջին տարիներին, նրանցից շատերը արտասահմանից էին և իրենց աշխատանքի համար հսկայական աշխատավարձ էին ստանում[381]։ Որոշ գիտնականներ կարծում էին, որ հիվանդությունը կարող է առաջանալ 1918 թվականի մահափորձից հետո իր մարմնում հայտնված մետաղի օքսիդացումից․ 1922 թվականի ապրիլին նա վիրահատվում է դրանք հեռացնելու համար[382]։ Ախտանիշները շարունակվում են դրսևորվել նույնիսկ վիրահատությունից հետո, որոշ բժիշկներ սկսում են մտածել, որ նա տառապում է նևրոստենիայից կամ զարկերակային սկլերոզից, մյուսներն էլ մտածում էին, որ նա տառապում է սիֆիլիսով[383], այս տեսակետը հաստատվում է 2004 թվականին մի խումբ նևրոգիտնականների կողմից, ովքեր կարծում էին, որ այդ տեսակետը հատուկ կերպով թաքցվել է կառավարության կողմից[384]։ 1922 թվականի մայիսին Լենինը տանում է իր առաջին կաթվածը, ժամանակավորապես կորցնելով խոսելու կարողությունը, ինչպես նաև անզգայանում է նրա աջ կողմը[385]։ Այդ ամբողջ ժամանակը նա անցկացնում է Գորկիում և վերականգնվում միայն հուլիսին[386]։ Հոկտեմբերին նա վերադառնում է Մոսկվա, դեկտեմբերին տանելով իր երկրորդ կաթվածը և վերադառնալով Գորկի[387]։
Չնայած հիվանդությանը՝ Լենինը շարունակում էր մեծապես հետաքրքրվել քաղաքական զարգացումներով։ Երբ Սոցիալիստ հեղափոխականները մեղավոր ճանաչվեցին կառավարության դեմ իրականացրած գործողությունների համար և 1922 թվականի հունիսից- օգոստոսը անցկացվում են դատավարություններ․ Լենինը այս ժամանակ պահանջում է նրանց մահապատժի ենթարկել, բայց վերջիններս ընդամենը դատապարվում են բանտարկության, նրանց նկատմամբ մահապատիժ իրականացվում է միայն Ստալինի կառավարման ժամանակ տեղի ունեցած «Մեծ զտումների» ժամանակ[388]։ Լենինի օգնությամբ իրականացվում է նաև Ռուսաստանի տարածքից մենշևիկների վերացումը․ նրանք հեռացվում են իրենց պաշտոններից, մի մասը ձերբակալվում է, իսկ մյուսները ուղարկվում են համակենտրոնացման ճամբարներ[389]։ Լենինը անհանգիստ էր, որ միգուցե ցարական բյուրոկրատիան դեռևս պահպանվել է Խորհրդային Ռուսաստանում[390], այս անհնագստությունը պահպանվեց մինչև իր կյանքի վերջին տարիները[391]։ Չընդունելով բյուրոկրատական վարվելակերպը՝ նա առաջարկում է համընդհանուր վերակառուցում, այս խնդիրները լուծելու համար[392], իր նամակներից մեկում, այդ մասին գրելով․ «մենք ներքաշվել ենք կեղտոտ բյուրոկրատական ճահճի մեջ»[393]։
Հետագայում Կռուպսկայան ներկայացնում է մի փաստաթուղթ, որը հայտնի է դառնում Լենինի կտակ անունով, Կռուպսկայան պնդում էր, որ այս աշխատանքը գրվել է 1922 թվականի դեկտեմբերից մինչև 1923 թվականի հունվարը ընկած ժամանակահատվածում։ Փաստաթղթում Լենինը քննարկում էր իր գործընկերների՝ մասնավորապես Ստալինի և Տրոցկու անձնային որակները[394]։ Նա առաջարկում էր Ստալինին հեռացնել Կոմունիստական կուսակցության Գլխավոր քարտուղարարի պաշտոնից՝ նրան այդ պաշտոնի համար անհամապատասխան համարելով[395]։ Նրա փոխարեն այդ պաշտոնում առաջարկելով Տրոցկուն, «ով ամենահարմարն է Կենտկոմը ներկայացնելու համար», նա ընդգծում էր Տրոցկու բարձր ինտելեկտը, բայց միևնույն ժամանակ քննադատում էր նրա չափազանց ինքնավստահությունը և վարչարարական խիստ հակումները[396]։ Որոշ պատմաբաններ կասկածի տակ են դնում այն հանգամանքը, թե արդյո՞ք Լենինը երբևէ գրել է նման աշխատություն, համարելով որ այն կարող է գրված լինել Կռուպսկայայի կողմից, ով անձնական խնդիրներ ուներ Ստալինի հետ[397]․ ամեն դեպքում հետագայում Ստալինը երբեք բարձրաձայն այս փաստաթղթի մասին իր մտահոգությունը չի հայտնում[398]։ Այս ժամանակաշրջանում, Լենինը մեղադրելով Աշխատավորների և գյուղացիների տեսչությանը բյուրոկրատական լինելու մեջ, առաջարկում է դրանք վերափոխել, նոր աշխատավոր դասի ներկայացուցիչներով, այս խնդիրը լուծելու համար[399], նույն ժամանակ մեկ այլ հոդվածում նա կոչ է անում պետությանը պայքարել անգրագիտության դեմ, զարգացնել ճշտապահությունը, բարեխղճությունը և գյուղացիությանը խրախուսել միանալ կոոպերատիվներին[400]։
Լենինի բացակայության ժամանակ Ստալինը սկսում է իշխանության կենտրոնացումը իր կողմնակիցներին իրեն համապատասխան պաշտոններ տալով[401], ինչպես նաև Լենինի հետ առանձնահատուկ մտերմության պատկեր ստեղծելով[402]։ 1922 թվականի դեկտեմբերին Ստալինը իր վրա է վերցնում Լենինյան վարչակարգի պատասխանատվությունը[403], ինչը հանգեցնում է նրան, որ Լենինը ավելի քննադատաբար է սկսում մոտենալ Ստալինին, այն պարագայում երբ 1922 թվականի կեսերին Լենինը գտնում էր, որ պետությունը պետք է հրաժարվի միջազգային առևտրի նկատմամաբ մենաշնորհից, Ստալինը իր կողմնակիցներին համոզում էր ըննդիմանալ այս տեսակետին, ինչը, ամեն դեպքում, նրան չհաջողնեց[404]։ Կար նաև անձնական վեճ այս երկուսի միջև․ Ստալինը վիրավորել էր Կռուպսկայային հեռախոսային խոսակցության ժամանակ, նրա վրա գոռալով, ինչը մեծապես զայրացրել էր Լնեինին, ով Ստալինին իր վրդովմունքը արտահայտող նամակ էր ուղարկել[405]։
Ստալինը չափազանց կոպիտ է, այս թերությունը լիովին ընդունելի է մեր՝ կոմունիստ անդամների հետ հարաբորւթյուններում, բայց դա դառնում է անտանելի Գլխավոր Քարտուղարի պաշտոնի համար։ Ուստի ես առաջարկում եմ կուսակցական ընկերներին մշակելու մի եղանակ վերջինիս այդ պաշտոնից հեռացնելու, և նրա փոխարեն ընտրելու մեկին, ով կտարբերվի ընկեր Ստալինից միայն մեկ հատկանիշով․ նա պետք է ավելի հանդուրժող, ավելի քաղաքավարի, կուսակիցների նկատմամաբ ավելի ուշադիր և պակաս քմահաճ լինի ևն։
Այս երկուսի միջև ամենուժեղ քաղաքական պայքարը սկսվում է վրացական գործի ընթացքում։ Ստալինը մտածում էր, որ և՛ Վրաստանը, և՛ նրա հարակից երկրները՝ Ադրբեջանն ու Հայաստանը, պետք է մտնեն Ռուսական պետության կազմի մեջ՝ անկախ նրանից այդ երկրների կառավարությունները կողմ են դրան թե դեմ[406]։ Լենինի կարծիքով դա Ստալինի և իր համակիրների Մեծռուսական ազգային շովինիզմի դրսևորում է, դրա փոխարեն այդ ազգ-պետություններին պետք է կոչ անել միանալ Խորհրդային Ռուսաստանին, որպես մեծ միության կիսանկախ մասնիկներ, որը նա կոչում էր Եվրոպայի և Ասիայի հանրապետությունների Խորհրդային միություն[407]։ Այս ծրագրին մի քանի անգամ ընդդիմանալուց հետո Ստալինը վերջապես համաձայնում է, բայց Լենինի համաձայանությամբ անունը փոխում է Խորհրդային սոցիալիստական հանրապետությունների միություն (ԽՍՀՄ)[408]։ Լենինը ուղարակում է Տրոցկուն՝ Կենտկոմի դեկտեմբերյան պլենումի ժամանակ խոսելու սրա առավելությունների մասին, այստեղ էլ ԽՍՀՄ կազմելու նախագծերը անցկացվում են, այս ծրագրերը հետագայում վավերականացվեցում են Խորհուդների համագումարում դեկտեմբերի 30-ին՝ Խորհրդային միության ստեղծումով[409]։ Չնայած իր թույլ առողջությանը Լենինը ընտրվեց այս նոր Խորհրդային միության առաջնորդ[410]։
Մահ և թաղում (1923–1924)
խմբագրել1923 թվականի մարտին Լենինը ստանում է իր երրորդ կաթվածը, որը նրան զրկում է խոսելու կարողությունից[411], այդ ամսի ընթացքում նրա աջ կողմը մասնակի անզգայանում է և սկսում ցուցաբերել զգայական աֆազիա (խոսելու ունակության կորուստ)[412]։ Մինչև մայիս նա քիչ-քիչ վերականգնվում է հետ բերելով իր խոսելու, շարժվելու, գրելու կարողությունները[413]։ Հոկտեմբերին նա կատարում է իր վերջին այցելությունը Կրեմլ[414]։ Վերջին շաբաթների ընթացքում նրան այցելության են գալիս Զինովևը, Կամենևը և Բուխարինը․ վերջինս հետ Գորկիի առանձնատանը հանդիպում էր ունեցել իր մահվան օրը[415]։ 1924 թվականի հունվարի 21-ին Լենինը ընկնում է կոմայի մեջ և նույն օրն էլ մահանում է[416]։ Պաշտոնապես մահվան պատճառ հայտարարվում է արյունատար անոթների անբուժելի հիվանդությունը[417]։
Կառավարությունը Լենինի մահվան լուրը պաշտոնապես հայտարարում է հաջորդ օրը[418]։ Հունվարի 23-ին Կոմունիստական կուսակցությունից, արհմիություններից և բոլոր խորհուրդներից սգացողները շարժվեում են դեպի Գորկիում գտնվող նրա տունը՝ ստուգելու համար նրա մարմինը և ուղեկցելու բոլշևիկ առաջնորդների կողմից տարվող նրա կարմիր դագաղը[419]։ Գնացքով դագաղը Մոսկվա տանելուց հետո այն տանում են Արհմիությունների տուն, որտեղ էլ մարմինը դնում են սկզբնական շրջանում[420]։ Հաջորդող երեք օրերի ընթացքում միլիոնավոր սգացողներ գալիս են մարմինը տեսնելու, նրանցից շատերը ժամերով հերթեր էին կանգնում՝ ահավոր ցրտի պայմաններում[421]։ Հունվարի 26-ին Խորհուրդների յոթերորդ համագումարը հանդիպում է հրվիրում իրենց առաջնորդի նկատմամաբ հարգանքի տուրք մատուցելու համար, ելույթով հանդես են գալիս Կալինինը, Զինովևը և Ստալինը, հատկանշական է, որ Տրոցկին այդ ժամանակ ելույթ չի ունենում, վերջինս ժամանակ գտնվում էր Կովկասում[421]։ Լենինի թաղման արարաողությունը տեղի է ունենում հաջորդ օրը, երբ նրա մարմինը տաղափոխում են Կարմիր հրապարակ, ողջ այս գործընթացը ուղեկցվում էր մարտական երգերի նվագակցությամբ, մինչև դիակը կդնեին հատուկ կառուցված դամբարանում ամբոխի առջև ելույթ ունեցան մի շարք գրծիչներ[422]։ Չնայած չափազանց ցուրտ եղանակային պայմաններին՝ հազարավորներ էին եկել ներկա գտնվելու թաղման արարողությանը[423]։
Ի հեճուկս Կռուպսկայայի բողոքների մարմինը դնում են երկարաժամկետ հանրային ցուցադրության Կարմիր Հրապարակի դամբարանում[424]։ Այս գործողությունների ընթացքում Լենինի ուղեղը հեռացվում է և 1925 թվականին հատուկ ինստիտուտ է ստեղծվում, որը ուսումնասիրում էր այն, վերջում եզրակացնելով, որ նա տառապում էր սուր սկլերոզից[425]։ 1929 թվականի հուլիսին Քաղբյուրոն համաձայում է այս ժամանակավոր դամբարանը փոխարինել մշտական գրանիտե այլընտրանքային տարբերակով, որի կառուցումը ավարտվում է 1933 թվականին[426]։ Այս սարկոֆագը, որի մեջ դրված է Լոնինի դիակը փոխվել է 1940և 1970 թվականներին[427]։ 1941-1945 թվականներին նրա մարմինը Մոսկվայից տեղափոխվում է Տյումեն Երկրորդ համաշխարհային պատերազմի ժամանակ ապահով պահելու համար[428]։ Առ այսօր նրա մարմինը մնում է հանրային ցուցադրության Կարմիր հրապարակի Լենինի դամբարանում։
Ըստ Խորհրդային հատուկ ծառայությունների՝ Հայաստանում գյուղացիների զգալի խմբեր Լենինին անվանել են իրենց միակ պաշտպանը ու ենթադրություններ են հնչել, որ իրավիճակը վատթարանալու է։ Դեռևս թաղումից առաջ տարբեր շրջաններում իրականացրել են եկեղեցական հոգեհանգստի արարողություններ, իսկ այնուհետև երթեր փողոցներում՝ Լենինի պատկերով։ Թաղման օրը Երևան է ժամանել տարբեր ազգության բազմաթիվ մարդիկ շրջակա բնակավայրերից[429]։
Քաղաքական գաղափարաբանություն
խմբագրելՄարքսիզմ-Լենինիզմ
խմբագրելՄենք չենք հավակնում այն բանին, որ Մարքսը և Մարքսիզմը գիտեն սոցիալիզմին հասնելու բոլոր ճանապարհները իրենց մանրամասնությամբ։Դա անհեթեթություն կլիներ։ Մենք գիտենք ճանապարհը, մենք գիտենք, որ դասային ուժերը կհանգեցնեն դրան, բայց ճշգրտորեն և գործնականում դա ցույց կտա «միլիոնների փորձը» միայն, երբ նրանք կիրականացնեն այդ գործողությունը։
Լենինը երդվյալ մարքսիստ էր[431] և հավատում էր, որ մարքսիզմի իր պատկերացումը, որը առաջին անգամ 1904 թվականին Մարտովի կողմից կոչվեց Լենինիզմ, միակ ընդունելի և ուղղափառ տարբերակն է[432]։ Համաձայն մարքսիստական հեռանկարների՝ մարդկությունը վերջապես կհասնի մաքուր կոմունիսզմի, դառնալով պետականազուրկ, դասազուրկ, աշխատողների համահավասար հասարակությունը, որտեղ վերջիններս ազատ կլինեն ուրիշների կողմից օգտագործվելուց և հասարակությունից օտարվելուց, կղեկավարեն սեփական ճակատագիրը և կառաջնորդվեն «յուրաքանչյուրին իր կարողությունների և յուրաքանչյուրին իր անհրաժեշտությունների համապատասխան»[433]։ Ըստ Վոլկոգոնովի Լենինը «խորապես և անկեղծորեն»հավատում էր, որ այն ճանապարհը, որով նա տանում է Ռուսաստանին, հասցնելու է կումունիստական հասարակության ստեղծմանը[434]։
Մարքսիստական գաղափարների լենինյան ընկալումը հանգեցրեց նրան, որ ըստ իրեն հասարակությունը չի կարող իր ուղիղ վիճակից միանգամից անցում կատարել կումունիզմի, այն սկզբում պետք է անցում կատարի սոցիալիզմի, ուստի նրա հիմնական անհնագստությունն էր՝ ինչպես ապահովել Ռուսաստանում սոցիալիստական հասարակության հաստատումը։ Սա անելու համար նա կարծում էր, որ պրոլետարիատի դիկտատուրան անհրաժեշտ է բուրժուազիային ճնշելու և սոցիալիստական տնտեսությունը զարգացնելու համար[435]։ Նա սոցիալիզմը մեկնաբանում էր, որպես «քաղաքակիրթ կոոպերացիաների միություն, որում արտադրության միջոցները պատկանում են հասարակությանը»[436], նա հավատում էր, որ տնտեսական համակարգը պետք է ընդլայնվի այնքան ժամանակ, մինչև ստեղծի առատության հասարակություն[433]։ Դրան հասնելու ճանապարհը նա տեսնում էր Ռուսաստանի տնտեսությունը պետական վերահսկողության տակ բերելով, երբ իր բառերով ասած «բոլոր քաղաքացիները» դառնալու էին «պետության վարձու աշխատողները»[437]։ Լենինի պատկերացումները սոցիալիզմի մասին կենտրոնացված էին, նախագծված և կայուն․ և՛ արտադրությունը, և՛ բաշխումը խիստ կազմակերպված էր[433]։ Նա կարծում էր, որ բոլոր աշխատողները պետք է ողջ երկրով մեկ կամավոր միավորվեն պետական տնտեսությունը և քաղաքական կայունությունը ապահովելու համար[438]։ Այս ուղղությամբ նրա կոչերը արտադրության միջոցների նկատմամաբ «աշխատողների կանտրոնացմանն» ուղղված, վերաբերում էին ոչ թե կոնկրետ գործատուների կողմից աշխատողների վերահսկողությանը, այլ «աշխատողների պետության» մեջ բոլոր ձեռնարկությունների ընդհանուր վերահսկողությանը[439]։ Սա հանգեցնում է նրան, որ որոշները նշում էին, թե Լենինի մտքում կան երկու հակամարտող կողմեր․ աշխատողների կենտրոնացում և մյուս կողմից կենտրոնացված, աստիճանակարգային (հիերարխիկ) պետական ապարատ[440]։
Մինչև 1914 թվականը Լենինի մտքերը հիմնականում համապատասխանում էին Եվրոպական ուղղափառ մարքսիզմին [431]։ Չնայած նա ծաղրում էր այն մարքսիստներին, ովքեր իրենց գաղափարները վերցնում էին ժամանակակից, ոչ մարքսիստ փիլիսոփաներից և հասարակագետներից[441], իր սեփական գաղափարները ներկայացնելիս նա ազդվել էր ոչ միայն ռուս մարքսիստների տեսություններից, այլ նաև ռուսական հեղափոխական շարժման գաղափարներից, ներառյալ նարոդնիկ գյուղատնտեսական-սոցիալիստական գաղափարները[442]։ Նա ընդունում էր այս գաղափարները կախված իրադրության փոփոխություններից[443], ներառյալ պատերազմի, սովի և տնտեսական անկման ժամանակ կառավարության կիրառած պրագմատիկ քաղաքականությունը[444]։ Այսպիսով Լենինիզմը զարգանում էր, Լենինը վերանայում է մարքսիստական ուղղափառությունը և ներկայացնում մարքսիզմը նորարարկան մտքերով[431]։.
Իր տեսական աշխատություններում, մասնավորապես Իմպերիալիզմում, նա նշում է, որ Մարքսի մահից հետո կապիտալիզմը նոր զարգացումներ է ունեցել, և հասել է նոր աստիճանի՝ պետական մենաշնորհային կապիտալիզմի[445]։ Նա նաև հավատում էր, որ չնայած ռուսական տնտեսությունը կենտրոնացված է գյուղացիության վրա, բայց մենաշնորհային կապիտալիզմ նույնպես գոյություն ունի Ռուսաստանում և երկիրը տնտեսապես բավական զարգացած է սոցիալիզմին անցնելու համար[446]։ Լենինիզմը ընդունում է ավելի բացարձականացված և վերացական հեռանկարներ, քան մարքսիզմի այլ տարբերակներ[431], և առանձնանում էր իր ազատականացման տեսլականի զգայական առատությամբ[447]։ Այն նաև ընդգծում էր առաջնորդի դերը պրոլետարիատին հեղափոխության ուղղելու[447] և բռնությունը հեղափոխության գործիք դարձնելու մեջ[448]։
Ժողովրդավարություն և ազգային հարց
խմբագրել[Լենինը] ընդունում էր այն ճշմարտությունը, որը առաջարկվել էր Մարքսի կողմից, և ընտրում էր փաստարկներ ու տվյալներ այդ ճշմարտությունը հաստատելու համար։ Նա հարցականի տակ չէր դնում մարքսիստական սուրբ գրությունները, այլ միայն մեկնաբանում էր այն, և իր մեկնաբանությւոններն էլ դառնում էին նոր սուրբ գրություններ։
Լենինը հավատում էր, որ կապիտալիստական երկրների ներկայացուցչական ժողովրդավարությունըտալիս է ժողովրդավարության պատրանք, այնինչ այն իրականում «բուրժուազիայի դիկտատուրա է», նկարագրելով ԱՄՆ-ի ներկայացուցչական ժողովրդավարության համակարգը նա հիշատակում է «բուրժուական երկու կուսակցությունների միջև անիմաստ մենամարտերը», որոնք երկուսն էլ ղեկավարվում են «անիմաստ մուլտի միլիոնատերների» կողմից, ովքեր թալանել են Ամերիկայի պրոլետարիատին[450]։ Նա դեմ էր ազատականացմանը, ցուցաբերելով ընդհանուր հակակրանք ազատության՝ որպես արժեքի նկատմամբ[451], և հավատում էր, որ այն չի ազատում աշխատավորներին կապիտալիստական շահագործումներից[452]։
Նա հայտարարում է, որ «Խորհրդային Միությունը մի քանի միլիոն անգամ ավելի ժողովրդավար է, քան ժողովրդավար-բուրժուական հանրապետությունների մեծամասնությունը», որոնցից շատերը «հարուստների ժողովրդավարություն են»[453]։ Նա իր պրոլետարիատի բռնակալությունը համարում էր ժողովրդավար, քանի որ պնդում էր, որ այն իր մեջ ընդգրկում է նաև խորհուրդների ներկայացուցիչներ, աշխատողների ովքեր իրենք էին ընտրում իրենց ղեկավարներին, և պետական վարչակարգում տեղի են ունենում աշխատողների պարբերական փոփոխություններ և ներգրավվում են աշխատողները նաև պետական կառավարմանը[454]։ Լենինի համոզմունքը այն մասին, թե ինչ տեսք պետք է ունենա պրոլետարիստական պետությունը տարբերվում էր մարքսիստական ընդունված տարբերակից․ եվրոպական մարքսիզմը, ինչպես օրինակ Կաուցկունն էր, ենթադրում էր ժողովրդավար-ընտրյալ պառլամենտական կառավարություն, որում պրոլետարիատը ունենալու է մեծամասնություն, մինչդեռ Լենինը ընդունում էր ուժեղ, կենտրոնական ապարատով տարբերակը, որը բացառում էր որևէ բուրժուազիայի ներկայություն[447]։
Լենինը միջազգայնացման կողմնակից էր(ինտերնացիոնալիստ) և խորապես հավատում էր համաշխարհային հեղափոխությանը, ազգային սահմանները համարում էր հնացած հայեցակարգ, իսկ ազգայնականացումը՝ շեղում դասակարգային պայքարից[455]։ Նա հավատում էր, որ սոցիալիստական հասարակության մեջ, աշխարհի ազգերը պետք է անխուսափելիորեն միավորվեն և որպես արդյունք ստեղծվի միասնական աշխարհի կառավարություն[456]։ Նրա կարծիքով սոցիալիստական պետությունը պետք է կենտրոնացվի, մեկ միասնական իշխանությամբ, իսկ դաշնությունը համարում էր բուրժուազիայի հայեցակարգ[457]։ Իր աշխատանքներում Լենինը զարգացնում է հակաիմպերիալիստական գաղափարներ և հայտարարում, որ ազգերը ունեն «ինքնորոշման իրավունք»[458]։ Այսպիսով նա օրինականացնում է ազգային ազատագրական պատերազմները, ընդունելով որ նմանատիպ հակամարտությունները կարող են անհրաժեշտ լինել փոքր խմբակների ձևավորման համար, որոնք կարող են սոցիալիստական պետությունից հեռանալու համար, քանի որ սոցիալիստական պետությունն էլ «սուրբ չէ, և զերծ չէ սխալներից ու ունի իր թուլությունները»[459]։
1917 թվականին իշխանությունը վերցնելուց հետո, մտածում էր, որ էթնիկ և ազգային փորամասնությունները Խորհրդային երկիրը անկառավարելի կդարձնեն, քանի որ անընդհատ կբարձրացնեն իրենց անկախության համար կոչեր, ըստ պատմաբան Սիմոն Սեբագ Մոնտեֆիորի, Լենինին միություն ստեղծելու միտքը տվել է Ստալինը, որից հետո Լենինը զարգացնում է «Ավտոնոմիայի և ցանկացած պահի առանց պարտադրանքի պետության կազմից դուրս գալու տեսությունը»[460]։ Իշխանությունը վերցնելու հետո Լենինը կոչ արեց քանդել այն պատկերացումները, թե փոքր էթնիկ խմբերը, որոնք նախկինում Ռուսական կայսրության կազմում էին պետք է մնան կայսրության ներսում, նրանք ազատ հնարավորություն ունեին դուրս գալու, բայց նա նաև սպասում էր, որ միջազգային պրոլետարիատը կմիանա և սոցիլիզմի համընդհանուր ոգու համար կմիավորվի[461]։ Նա պատրաստ էր նույնիսկ զինված ուժեր օգտագործել այդ միասնությունը ապահովելու համար, ինչի արդյունքը եղավ անկախ Ուկրաինա, Վրաստան, Լեհաստան, Ֆինլանդիա խորհրդային զինված ուժերի մուտքը[462]։ Միայն այն ժամանակ, երբ Ֆինլանդիան, Բալթյան երկրները և Լեհաստանը թույլ չտվեցին իրենց տարածքում հաստատվել, Լենինյան վարչակարգը պաշտոնապես ճանաչեց նրանց անկախությունը[463]։
Անձնական կյանք և բնավորություն
խմբագրելԼենինը իրեն համարում էր բախտավոր մարդ, և խորապես հավատում էր, որպես հեղափոխության առաջնորդի՝ իր արարքների ճշմարտացիության մեջ[464]։ Լուի Ֆիշերը նրան նկարագրել է որպես «արմատական փոփոխությունների սիրահար և առավելագույնս անկանխատեսելի», մարդ, ում համար «երբեք միջին ոչինչ չկար։ Ամեն ինչ կամ սև էր, կամ ալ կարմիր»[465]։ Ընդգծելով Լենինի «կարգապահ աշխատանքի արտակարգ ընդունակությունը» և «հեղափոխության գործին նվիրվածությունը», Փայփսը նշում է, որ նա ցուցաբերում էր մեծագույն հմայք[466]։ Նույն կերպ էլ Վոլկոգոնովը հավատում էր, որ «իր անձնական ուժի միջոցով Լենինը կարողանում էր ազդեցություն ունենալ մարդկանց վրա»[467]։ Ի հակադրություն այս խոսքերի Լենինի ընկեր Գորկին նշում է, որ վերջինս իր անձնական տեսքով «ճաղատ, կարճահասակ բայց ամրակազմ, ուժեղ մարդ էր», բայց կոմունիստ հեղափոխականը «ավելի քան հասարակ տեսք ուներ», որ նույնիսկ «հեղափոխության առաջնորդի տպավորություն չէր թողնում»[468]։
[Լենինի հավաքական գործերը] մանրամասն ցույց են տալիս երկաթե կամքով, ինքնակառավարվող, ինքնավստահ մարդու, ով անհանդուրժող է իր հակառակորդների և խոչընդոտների նկատմամբ, ցուցաբերում է սառը դատողություն, ունի ֆանատիկի արագությունը, կարողանում է իր նպատակների մաքրությամբ զրպարտել ավելի թույլ անհատներին, ունի ազդեցիկ ուժ, անանձնական մոտեցում, անձնական զոհաբերություն, քաղաքական հավասարակշռություն և բացարձակ ճշմարտության ամբողջական տիրապետում։ Նրա կյանքը դարձել է Բոլշևիկյան կուսակցության պատմությունը։
Պատմաբան և կենսագիր Ռոբերտ Սերվիսը նշում է, որ Լենինը չափազանց զգայուն մարդ էր[470], ով մեծագույն ատելություն էր զգում ցարական իշխանությունների նկատմամաբ[471]։ Համաձայն Սերվիսի Լենինը իր մեջ «զգայական նվիրվածություն» էր ձևավորել իր գաղափարական հերոսների՝ Մարքսի, Էնգելսի և Չեռնիշևսկու նկատմամբ, նա ուներ վերջիններիս դիմանկարները[472], և իրեն բնութագրում էր մարդ, ով «սիրահարված է» Մարքսին և Էնգելսին[473]։ Համաձայն Լենինի կենսագիր Ջեյմս Դ․ Վայթի Լենինը իր աշխատություններին վերաբերվում էր որպես «սուրբ գրերի», «կրոնական կարծրատիպերի», որոնք «հարցականի տակ չպետք է դրվեն, այլ միայն դրանց պետք է հավատալ»[474]։ Վոլկոգոնովի կարծիքով Լենինը մարքսիզմը ընդունում էր, որպես «բացարձակ ճշմարտություն» և հետևաբար իրեն պահում էր ինչպես «կրոնական մոլեռանդ հավատացյալը»[475]։ Նույն կերպ և Բերտրան Ռասելն է նկարտել, որ Լենինը ցուցաբերում է «անսասան հավատ՝ կրոնական հավատ, մարքսիստական ավետարանի նկատմամաբ»[476]։ Կենսագիր Քրիստոֆեր Ռիդը կարծում է, որ Լենինը «աստվածային առաջնորդների աշխարհիկ տարբերակն է, ովքեր իրենց լեգիտիմությունը ստանում են իրենց ուսմունքներից և ոչ հայտնի լիազորագրերից»[477]։ Լենինը այնուամենայնիվ աթեիստ էր և կրոնի քննադատ, ով հավատում էր, որ սոցիալիզմը իր ուղով աթիստական է, այսպիսով պնդելով, որ քրիստոնեական սոցիալիզմը հակադիր է իր պատկերացումներին[478]։
Սերվիսը համարում է, որ Լենինը կարող էր «մռայլ ու անկայուն լինել»[479], Փայփն էլ բնորոշել է որպես «ոչնչի առաջ կանգ չառնող մարդատյաց»[480], այս տեսակետը հերքվել է Ռիդի կողմից, ով ներկայացրել է մի շարք դեպքեր, որոնցում Լենինը ցուցաբերում է բարություն, հատկապես երեխաների նկատմամաբ[481]։ Համաձայն մի շարք կենսագիրների, Լենինը ընդդիմության նկատմամաբ շատ անհանդուրժող էր և հաճախ պարզապես չէր լսում այն կարծիքները, որոնք տարբերվում էին իր տեսակետից[482]։ Նա կարող էր լինել «չափազանց քննադատ այլոց նկատմամբ», ցուցադրելով բացահայտ արհամարհանք և ծաղրանք և մարդուն բնորոշ (ad hominem) հարձակումներ նրանց նկատմամաբ, ովքեր իր հետ չէին համաձայնել[483]։ Նա անտեսում էր այն բոլոր փաստերը, որոնք չէին համապատասխանում իր փաստարկներին[484], նա շատ հազվադեպ էր գնում փոխզիջումների[485], ավելի հազվադեպ էլ ընդունում էր սեփական սխալները[486]։ Նա հրաժարվում էր իր կարծիքը փոխելուց, մինչև նրանից վերջնականապես չհրաժարվելը, որից հետո նոր ձևավորված կարծիքը նրա համար նորից դառնում էր անփոփոխելի[487]։ Լենինը անձնապես չէր ցուցաբերում սադիզմ կամ անձամբ բռնություն իրականացնելու ցանկություն, սակայն մյուսներին էր ուղղորդում կատարելու նման քայլեր՝ հանուն հեղափոխության[488]։ Երբ ընդունում էր ինչ-որ հակաբարոյական որոշում, դա բնորոշում էր Մաքիավելու հայտնի խոսքերով․ Նպատակը արդարացնում է միջոցները[489], համաձայն Սերվիսի Լենինի բարոյականության չափանիշները պարզ են․ անել ցանկացած բան և այն արդարացնել Հեղափոխությանը նվիրված լինելով[490]։
Լենինը, ով թվում է չափազանց նուրբ և բարեսիրտ, ով ծիծաղում է, սիրում կենդանիներին և հակված է զգացմունքային վերապրումների, միանգամից փոխվում է, երբ խոսքը քաղաքական հարցերի մասին է։ Նա միանգամից դառնում է սարսափելի կտրուկ, անզիջում, անխիղճ և վրեժխնդիր։ Բայց նույնիսկ նման իրավիճակներում նա կարողանում է սև հումոր անել։
Բացի ռուսերենից Լենինը կարդում և խոսում էր ֆրանսերեն, գերմաներեն, անգլերեն[492]։ Նա պարբերաբար հաճախում էր ֆիթնեսի[493], հեծանիվ էր քշում, լողում էր, գնում էր որսորդության[494], նա նաև մեծ սեր ուներ շվեյցարական լեռներում լեռնագնացության գնալու նկատմամբ[495]։ Սիրում էր տնային կենդանիների՝[496] հատկապես կատուների[497]։ Ճոխությունից խուսափելու համար նա ապրում էր մարզիկի կյանքով[498], Փայփսը նշում է, որ Լենինը «շատ համեստ էր իր ցանկությունների մեջ», վարելով «խիստ, գրեթե ճգնավորի կենսաձև» [499]։ Լենինը ատում էր թափթփվածությունը, նրա աշխատասեղանը միշտ դասավորված էր, մատիտները սրված-պատրաստ, և նա պահանջում էր կատարյալ լռություն իր աշխատելու ընթացքում[500]։ Համաձայն Ֆիշերի Լենինի «փառասիրությունը նվազագույն էր»[501], դրա համար էլ նա չէր սիրում անհատի պաշտամունքը, որ խորհրդային վարչակազմը ձևավորել էր իր շուրջը, այնուամենայնիվ համարելով, որ այն կարող է ունենալ որոշ առավելություններ կոմունիստական շարժման միավորման համար[502]
Բացի հեղափոխական քաղաքականությունից, Լենինը չէր սիրում հեղափոխական փորձերը գրականության և արվեստի մեջ, նա մասնավորապես բացահայտ իր հակակրանքն էր արտահայտում էքսպրեսիոնիզմի, ֆուտուրիզմի և կուբիզմի նկատմամաբ, ի հակադրություն դրա շատ սիրելով ռեալիզմը և ռուսական դասական գրականությունը[503]։ Լենինը նաև պահպանողական հայացքներ ուներ ամուսնության և սեռական հարաբերությունների հարցերում[504]։ Իր չափահաս տարիքում նա հարաբերությունների մեջ էր երիտասարդ մարքսիստ Կռուպսկայայի հետ, ում հետ էլ հետագայում ամուսնանում է, երկուսն էլ ընդունում են, որ երբևէ երեխաներ չեն ունենալու[505], և մեծ սիրով զբաղվում էին իրենց ընկերների երեխաների հետ[506]։ Կան գրություններ, որ Լենինը ուներ «շատ մոտ, ջերմ, մինչև կյանքի վերջը ձգվող հարաբերություններ» իր ընտանիքի անդամների հետ[507], բայց չուներ այդպիսի ընկերներ, և Արմանդը իր միակ մտերիմն էր[508]։
Լենինն իր ազգային ինքնությամբ ռուս էր[509]։ Սերվիսը Լենինին բնութագրելիս գրում է, որ նա «ազգային, սոցիալական և մշակութային բնագավառներում մի փոքր սնոբ էր»[510]։ Բոլշևիկյան առաջնորդը համարում էր, որ այլ եվրոպական երկրներ՝ հատկապես Գերմանիան, մշակութապես գերազանցում է Ռուսաստանին[511], վերջինիս բնութագրելով, որպես «ամենահետամնաց, միջնադարյան ամոթալի երկրներից մեկը»[450]։ Նա զայրացած էր այն փաստից, որ ռուս ժողովուրդը կարգապահության և գիտակցականության պակաս ուներ, և ցանկանում էր իր նոր Ռուսաստանը դարձնել մշակութայնորեն ավելի եվրոպական և արևմտյան[512]։
Ժառանգություն
խմբագրելՎոլկոգոնովը նշում էր, որ «դժվար թե պատմության մեջ լինի ևս մեկը, ով կարողանա հասնել հասարակական այսքան լայն շերտերի դասակարգային փոփոխության, ինչքան Լենինը կարողացավ»[513]։ Լենինի վարչակարգը եկավ հաստատելու մի կառավարման համակարգ, որը ղեկավարվեց շուրջ 70 տասնամյակի ընթացքում և հաստատեց կոմունիստների կողմից ղեկավարվող պետություններ, որոնք կազմում էին 20-րդ դարի աշխարհի բնակչության մեկ երրորդը[514]։ Ստացվում է, որ Լենինի աղդեցությունը համատարած էր[515]։ Լինելով հակասական գործիչ՝ նրան և՛ հայհոյում էին, և՛ հարգում[448], նա և՛ կատարելացված էր, և՛ արհամարհված[516]։ Նույնիսկ իր կյանքի ընթացքում, ռուս ժողովուրդը Լենինին «և՛ սիրում էր և՛ ատում, և՛ հմայվում և՛ վախենում»[517]։ Սա նաև տարածվում է Լնեինի և Լենինիզմի ակադեմիական աշխատությունների վրա, որոնք հաճախ կենտրոնացված էին քաղաքական ուղղվածության վրա[518]։
Պատմաբան Ալբերտ Ռեզիսը համարում է, որ եթե Հոկտեմբերյան հեղափոխությունը համարվում է 20-րդ դարի ամենանշանակալի իրադարձությունը, ապա Լենինը «լավ թե վատ, պետք է համարվի ամենանշանավոր քաղաքական առաջնորդը»[519]։ Վայթը Լենինին «անժխտելիորեն համարում է, ժամանակակից պատմության ամենանշանավոր կերպարներից մեկը»[520], մինչ Սերվիսը նշում է, որ ռուսական առաջնորդը լայնորեն ընկալվում էր, որպես 20-րդ դարի «հիմնական դերասանը»[521]։ Ռիդը նրան համարում է «20-րդ դարի ամենատարածված, միջազգայնորեն ճանաչված սրբացված կերպարը»[522], Ռայանը նրան համարում է «արդի պատմության ամենանշանավոր և ամենաազդեցիկ կերպարներից մեկը»[523]։ Թայմ ամսագիրը նշել էր Լենինի անունը 20-րդ դարի ամենահայտնի 100 կարևորագույն մարդկանց ցանկում[524], ինչպես նաև համարել էր ողջ ժամանակների 25 նշանավոր քաղաքական գործիչներից մեկը[525]։
Արևմուտքում կենսագիրները սկսում են Լենինի մասին գրել, վերջինիս մահից հետո, որոշները՝ ինչպես օրինակ Քրիստոֆեր Հիլսը, համակրանքով էին լցված նրա նկատմամաբ, մյուսները՝ ինչպես Ռիչարդ Փայփսը և Ռոբերտ Գելլաթելին ատելությամբ էին լցված։ Ավելի ուշ ժամանակների կենսագիրներ ինչպես օրինակ Ռիդը և Լարս Լիհն են, խուսափում են որևէ դրական կամ բացասական բնորոշումներից, դրանով իսկ խուսափելով քաղաքական կարծրատիպերից[526]։ Իր նկատմամաբ համակրանք ունեցողների շրջանում նա ներկայացվում է, որպես մարքսիստական տեսության ճշմարիտ հետևորդ, ով կարողացավ այն համապատասխանեցնել Ռուսաստանի սոցիալ-տնտեսական պայմաններին[527]։ Խորհրդային տեսակետի համաձայն, նա բնութագրվում էր, որպես մարդ, ով կարողանում էր պատմականորեն անիրագործելին դարձնել իրականանալի[528]։ Ի հակադրություն այս տեսակետի արևմտյան պատմաբանները նրան համարում էին անհատ, ով մանիպուլյացիայի էր ենթարկում միջադեպերը իշխանություն ձեռք բերելու և այն պահելու համար, ավելին իր գաղափարները որպես փորձեր որակելով գաղափարապես իր գործնական քաղաքականությունը արդարացնելու համար[528]։ Վերջերս և՛ ռուսաստանյան, և՛ արևմտյան ռևիզիոնիստները ընդգծում են այն մեծ ազդեցություները, որ Լենինի և նրա քաղաքականության վրա ունեցել են նախապես գոյություն ունեցող գաղափարները[529]։
Տարբեր պատմաբաններ և կենսագիրներ Լենինի վարչակարգը բնութագրել են տոտալիտար[530] և որպես ոստիկանապետություն[531], շատերն էլ բնորոշել են որպես միակուսակցական բռնապետություն[532]։ Բավական մեծ թվով ուսումնասիրողներ Լենինին բնութագրել են որպես բռնապետ[533], մինչդեռ Ռայանը նշում է, որ «նա բռնապետ չէ, այն իմաստով, որ նրա բոլոր առաջարկությունները ընդունվում և կատարվում էին»,բայց նրա որոշ գործընկերներ չէին համաձայնում նրա հետ տարբեր թեմաների շուրջ[534]։ Ֆիշերը նշում է, որ ճիշտ է,« Լնեինը բռնապես էր, բայց ոչ այնպիսին, ինչպիսին հետագայում դարձավ Ստալինը»[535], իսկ Վոլկոգոնովը նշում է, որ Լենինի ժամանակ հաստատվում է «կուսակցական բռնապետություն», բայց այդ Ստալինի կառավարման ժամանակ է, որ Խորհրդային Միությունը դառնում է «մեկ անձի բռնապետություն»[536]։
Ի հակադրություն այս տեսակետների մի շարք մարքսիստ հետազոտողներ ներառյալ արևմտյան այնպիսի պատմաբանների, ինչպիսին Հիլլը և Ջոն Ռիսն են, վիճարկում են Լենինի կառավարչաձևի՝ բռնապետական լինելու տեսակետները, այն համարելով ժողովրդավարության տարրերի պահպանման լավագույն տարբերակը, որին նույնիսկ ազատ ժողովրդավարական երկրները չեն հասել[537]։ Ռայանը պնդում է, որ ձախ կողմնորոշում ունեցող պատմաբան Փոլ լե Բլանկը «Լենինի մեջ եղած անձնական կոպտության որոշ հատկանիշներ, որոնք հանգեցնում էին նաև կոպիտ քաղաքականության, ավելի ուժեղ չեն եղել քան, քսաներորոդ դարի մի շարք այլ եվրոպական երկների առաջնորդներինը»[538]։ Ռայանը նաև պնդում է, որ Լենինի համար «հեղափոխական» բռնությունը միջոց է, իր նպատակին հասնելու համար, իսկ իր նպատակն էր սոցիալիզմի հաստատումը և բացարձակ կոմունիստական աշխարհի ստեղծումը, որը զերծ կլինի բռնությունից[539]։ Պատմաբան Ջ․ Արչ Գեթթին նշում է․ «Լենինին է պատկանում այն միտքը, որ համեստ մեկը կարող է ժառանգել երկիրը, և որ կարող է լինել քաղաքական շարժում, որը հենվում է սոցիալական արդարության և հավասարության վրա»[540]։ Մի շարք ձախական ինտելեկտուալներ նրանց թվում Սլավոչ Ժիժեկը, Ալեն Բադիուն, Լարս Թի Լիհը և Ֆրեդերիկ Ջեյմսոնը, Լենինի անզիջում հեղափոխական ոգին են նշում, ժամանակակից գլոբալ խնդիրների դիմաց[541]։
Խորհրդային Միության տարածքում
խմբագրել
Խորհրդային Միության տարածքում, Լենինի անհատի պաշտամունքը սկսվել է դեռևս նրա կենդանության շրջանում, բայց ամբողջական տեսք է ստացել միայն նրա մահից հետո[542]։ Համաձայն պատմաբան Նինա Թումարկի, նա իրենից ներկայացնում էր «հեղափոխական առաջնորդներից ամենաուժեղ անհատականությունը», սկսած ԱՄՆ-ում Ջորջ Վաշինգտոնի ժամանակներից[543], և նրա անհատի պաշտամունքը հաճախակի իր բնույթով բնորոշվել է, որպես «գրեթե-կրոնական»[544]։ Լենինի կիսանդրիները և արձանները տեղադրված էին գրեթե բոլոր գյուղերում[545], նրա պատկերով թողարկվում էին պաստառներ, սպասք, նամականիշներ, այն հայտնվում էր Պրավդա և Իզվեստիա թերթերի առաջին էջերին[546]։ Այն վայրերը, որտեղ նա ապրել է կամ մի որոշ ժամանակով կանգ է առել վերածվում էին նրան նվիրված թանգարանների[545]։ Գրադարաններ, փողոցներ, գործարաններ, թանգարաններ, քաղաքներ և ամբողջական շրջաններ են անվանակոչվել նրա պատվին, որոնցից ամենանշանավոր Պետրոգրադ քաղաքն էր, որ 1924 թվականին անվանակոչվեց Լենինգրադ[547], իսկ նրա ծննդավայր Սիմբիրսը՝ Ուլյանովսկ[548]։ Լենինի անվան շքանշանը դարձավ պետության ամենաբարձր շքանշաններից մեկը[546]։ Այս ամենը ուղիղ հակառակն էր նրա, ինչ ուզում էր Լենինը, և քննադատվում էր նրա այրու կողմից[423]։
Մի շարք պատմաբաններ համարում են, որ Լնեինի գործերը Խորհրդային Միությունում արժանանում էին այն վերաբերմունքին, ինչ սուրբ գրությունները[549], ինչին Փայփսը ավելացնում է, որ «նրա ամեն մի կարծիք կամ արդարացնում էր կամ դառնում էր որևէ քաղաքականության հղումը, և դրան վերաբերվում էին, ինչպես ավետարանի»[550]։ Ստալինը կանոնակարգեց Լենինիզմը Սվերդլովի համալսարանի մի շարք դասախոսությունների միջոցով, որոնք հետագայում հրատարակվեցին «Լենինիզմի հարցերը» վերնագրով[551]։ Ստալինը նաև ուներ առաջնորդի մի շարք անհայտ գրություններից, որոնք տեղակայնված էին Մարքս-Էնգելս-Լենին ինստիտուտի գաղտնի ախիվում[552]։ Բացի Կրակովում Լենինի գրքերի հավաքածուից, աշխարհի տարբեր հավաքածուներում կան Լենինի գրքերի տեսականիներ, երբեմն մեծ քանակությամբ[553]։ Խորհրդային ժամանակաշրջանում նրա աշխատանքները խստորեն վերահսկվում էին, և շատ քչերը կարող էին դրանք տեսնել[554]։ Լենինի բոլոր աշխատանքները, որոնք ըստ Ստալինի օգտակար կարող էին լինել իրեն, հրատարակվում էին, իսկ մյուսները մնում էին անհայտ[555], թաքուն էր պահվում նաև Լենինի ոչ ռուսական արմատների և նրա ազնվականական ծագման մասին տեղեկությունը[546]։ Մասնավորապես մինչև 1980-ականները չէին խոսում նրա հրեական նախնիների մասին[556], միգուցե Խորհրդային Միության հակասեմիտիզմից դուրս[557], և այն էլ այնպես, որ չխանգարեն Ստալինի՝ ռուսականացնելու ջանքերին[558], ինչպես նաև ինտերնացիոնալի հակասեմիտների մոտ հակասովետական զգացումներ չարթնացնեն[557]։ Այն բանից հետո, երբ բացահայտվեց Լնեինի հրեական նախնիների մասին պատմությունը, այս տեղեկությունը սկսեց օգտագործվել ծայրահեղ աջականների կողմից, ցույց տալու Լենինի ձգտումները՝ ավանդական ռուսական հասարակությունը խեղաթյուրելու ուղղությամբ[559]։ Ստալինյան վարչակարգի ժամանակ, Լենինը ակտիվորեն ներկայացվել է որպես Ստալինի մոտ ընկեր, ով աջակցում էր Ստալինի թեկնածությունը հաջորդ Խորհրդային առաջնորդը լինելու հարցում[560]։ Խորհրդային ժամանակաշրջանում Լենինի գործերը մեծ քանակով հրատարակվում էին Ռուսաստանում, առաջինը 1920 իսկ վերջինը 1958-1965 թվականներով է թվագրվում, հինգերորդ հրատարակությունը համարվում է ամենաամբողջականը, բայց իրականում մի շարք հատվածներ բաց են թողնված՝ քաղաքական հարմարավետության համար[561]։
Ստալինի մահից հետո Նիկիտա Խրուշչովը դարձավ Խորհրդային Միության առաջնորդ և սկսեց հակաստալինականացումը, իր գործողությունները օրինականացնելու համար՝ հղումներ տալով Լենինի մի շարք գրություններից ՝ ուղղված Ստալինի դեմ[562]։ Երբ 1985 թվականին Միխայիլ Գորբաչովը եկավ իշխանության և ներկայացրեց իր քաղաքաակնությունը ՝ ազատականացում և վերակառուցում, նա նույնպես իր արարքները օրինականցնելու համար դարձավ Լենինի սկզբունքներին[563]։ 1991 թվականի վերջին Խորհրդային Միության փլուզումով, Ռուսաստանի նախագահ Բորիս Ելցինը հրամայեց Լենինի արխիվը հանել Կումունիստական կուսակցության իշխանությունից և այն հանձնել պետական վերահսկողության, մասնավորապես Նորագույն պատմության պահպանման և ուսումնասիրության Ռուսական կենտրոնին, որտեղ պարզ դարձավ, որ Լենինի շուրջ 6000 գործ մնացել է անտիպ։ Դրանք համակարգվեցին և գիտական ուսումնասիրության համար հասանելի դարձվեցին[564]։ Ելցինը չապամոնտաժեց Լենինի դամբարանը, հաշվի առնելով այն հանգամանքը, որ վերջինս ռուս բնակչության շրջանում չափազանց հայտնի և սիրված էր[565]։
2012 թվականին Ռուսաստանի լիբերալ ժողովրդավարական կուսակցությունը, կառավարության մի շարք ներկայացուցիչների աջակցությամբ առաջարկեց Լենինի հուշարձանների ապամոնտաժում, ինչը առաջացրեց Ռուսաստանի Դաշնության Կոմունիստական կուսակցության ուժեղ հակազդեցությունը[566]։ Ուկրաինայում 2013-2014 թվականի Եվրոմայդանի ցույցերից հետո Լենինի հազարավոր արձաններ վնասվեցին և ջարդվեցին, որպես բողոքի նշան ռուսական կայսերապաշտական ձգտումների դեմ[567][568], իսկ 2015 թվականի ապրիլին Ուկրաինայի կառավարությունը հակակոմունիզացիայի օրենքի շրջանականերում հրամայեց այդ ապամոնտաժումը ավարտին հասցնել[569]։
Միջազգային կոմունիստական շարժման մասին
խմբագրելՀամաձայն Լենինի կենսագիր Դեյվիդ Շուբի, 1965 թվականին գրված աշխատության, Լենինի մտքերը և օրինակներն են, որ կազմում են «ներկա կոմունիստական շարժման հիմքը»[570], Կոմունիստական վարչակարգը հենվելով Լենինի գաղափարների վրա աշխարհի տարբեր ծայրում ունեցավ իր օրինակները XX դարի ընթացքում[523]։ Պատմաբան Մարսել Լիեբմանը, իր 1972 թվականին գրված աշխատության մեջ հիմք է դնում այն բանին, որ «Լատինական Ամերիկայից մինչև Անգոլա ընկած տարածքում դժվար է գտնել մի երկիր, որի ժառանգության հիմքում Լենինիզմը ընկած չլինի»[571]։
Լենինի մահից հետո Ստալինը հիմնեց մի գաղափարախոսություն, որը հայտնի դարձավ մարքսիզմ-լենինիզմ անունով, մի շարժում որը տարբեր կերպ է մեկնաբանվում կոմունիստական տարբեր շրջանների կողմից[572]։ Այն բանից հետո, երբ ստալինյան վարչակարգի կողմից Տրոցկին արտաքսվեց, վերջինս նշում էր, որ Ստալինի քաղաքականությունը ամենևին հենված չէ լենինիզմի վրա, և որ այն բյուրոկրատական է և հենված է Ստալինի անձնական բռնապետության վրա[573]։ Մարքսիզմ-Լենինիզմը շատերի կողմից համարվում է 20-րդ դարի ամենանշանավոր հեղափոխական շարժումը, որը ձևավորում է իր տարբերակները․ ինչպես օրինակ Ստալինիզմը, Մաոիզմը, Ջուչե, Հո Շի Մինի մտածումները և Կաստրոիզմը[522]։ Ի հակադրության այս մտքի ավելի ուշ շրջանի կոմունիստներ, ինչպիսիք են Մանուել Ազչարատեն և Ջին Էլենշտեյնն են, ովքեր ներգրավված են Եվրոկոմունիստ շարժման մեջ, նշում են որ Լենինի գաղափարները անհամապատասխան էին իրենց իրագործման օբյեկտների համար, ուստի դրանք ավելի շատ մարքսիստական, քան մարքսիստ-լենինիստական հեռանկարներ ունեին[574]։
Հղումներ
խմբագրելԾանոթագրություններ
խմբագրել- ↑ 1,0 1,1 https://lenin.shm.ru/2410-2/
- ↑ Ленин В. И. Соціализмъ и религія (ռուս.) // Novaya Zhizn — 1905. — вып. 28.
- ↑ http://philosophy.lengu.ru/wp-content/uploads/2015/10/Religiya-i-Bibliya-v-trudah-V.-I.-Lenina.pdf
- ↑ 4,0 4,1 Bibliothèque nationale de France data.bnf.fr (ֆր.): տվյալների բաց շտեմարան — 2011.
- ↑ 5,0 5,1 5,2 5,3 5,4 Eesti biograafiline andmebaas ISIK (эст.)
- ↑ 6,0 6,1 Բրոքհաուզի հանրագիտարան (գերմ.)
- ↑ 7,0 7,1 7,2 Ленин Владимир Ильич // Большая советская энциклопедия (ռուս.): [в 30 т.] / под ред. А. М. Прохорова — 3-е изд. — М.: Советская энциклопедия, 1973. — Т. 14 : Куна — Ломами. — С. 294—300.
- ↑ 8,0 8,1 8,2 Resis A. Encyclopædia Britannica
- ↑ 9,0 9,1 P. Vi. Lenin, Vladimir Ilich // The Enciclopædia Britannica — 12 — London, NYC: 1922. — Vol. XXXI English History to Oyama, Iwao.
- ↑ Fischer 1964, pp. 1–2; Rice 1990, pp. 12–13; Volkogonov 1994, p. 7; Service 2000, pp. 21–23; White 2001, pp. 13–15; Read 2005, p. 6.
- ↑ Fischer 1964, pp. 1–2; Rice 1990, pp. 12–13; Service 2000, pp. 21–23; White 2001, pp. 13–15; Read 2005, p. 6.
- ↑ Fischer 1964, p. 5; Rice 1990, p. 13; Service 2000, p. 23.
- ↑ Fischer 1964, pp. 2–3; Rice 1990, p. 12; Service 2000, pp. 16–19, 23; White 2001, pp. 15–18; Read 2005, p. 5; Lih 2011, p. 20.
- ↑ Petrovsky-Shtern, 2010, էջեր 66–67
- ↑ Fischer 1964, p. 6; Rice 1990, pp. 13–14, 18; Service 2000, pp. 25, 27; White 2001, pp. 18–19; Read 2005, pp. 4, 8; Lih 2011, p. 21.
- ↑ According to the new style calendar (modern Gregorian), Lenin was born on 22 April 1870. According to the old style (Old Julian) calendar used in the Russian Empire at the time, it was 10 April 1870. Russia converted from the old to the new style calendar in 1918, under Lenin's administration.
- ↑ Sebestyen 2017, p. 33.
- ↑ Fischer 1964, p. 6; Rice 1990, p. 12; Service 2000, p. 13.
- ↑ Fischer 1964, p. 6; Rice 1990, pp. 12, 14; Service 2000, p. 25; White 2001, pp. 19–20; Read 2005, p. 4; Lih 2011, pp. 21, 22.
- ↑ Fischer 1964, pp. 3, 8; Rice 1990, pp. 14–15; Service 2000, p. 29.
- ↑ Fischer 1964, p. 8; Service 2000, p. 27; White 2001, p. 19.
- ↑ Rice 1990, p. 18; Service 2000, p. 26; White 2001, p. 20; Read 2005, p. 7; Petrovsky-Shtern 2010, p. 64.
- ↑ Fischer 1964, p. 7; Rice 1990, p. 16; Service 2000, pp. 32–36.
- ↑ Fischer 1964, p. 7; Rice 1990, p. 17; Service 2000, pp. 36–46; White 2001, p. 20; Read 2005, p. 9.
- ↑ Fischer 1964, pp. 6, 9; Rice 1990, p. 19; Service 2000, pp. 48–49; Read 2005, p. 10.
- ↑ Fischer 1964, p. 9; Service 2000, pp. 50–51, 64; Read 2005, p. 16; Petrovsky-Shtern 2010, p. 69.
- ↑ Fischer 1964, pp. 10–17; Rice 1990, pp. 20, 22–24; Service 2000, pp. 52–58; White 2001, pp. 21–28; Read 2005, p. 10; Lih 2011, pp. 23–25.
- ↑ Fischer 1964, p. 18; Rice 1990, p. 25; Service 2000, p. 61; White 2001, p. 29; Read 2005, p. 16; Theen 2004, p. 33.
- ↑ Fischer 1964, p. 18; Rice 1990, p. 26; Service 2000, pp. 61–63.
- ↑ Rice 1990, pp. 26–27; Service 2000, pp. 64–68, 70; White 2001, p. 29.
- ↑ Fischer 1964, p. 18; Rice 1990, p. 27; Service 2000, pp. 68–69; White 2001, p. 29; Read 2005, p. 15; Lih 2011, p. 32.
- ↑ Fischer 1964, p. 18; Rice 1990, p. 28; White 2001, p. 30; Read 2005, p. 12; Lih 2011, pp. 32–33.
- ↑ Fischer 1964, p. 18; Rice 1990, p. 310; Service 2000, p. 71.
- ↑ Fischer 1964, p. 19; Rice 1990, pp. 32–33; Service 2000, p. 72; White 2001, pp. 30–31; Read 2005, p. 18; Lih 2011, p. 33.
- ↑ Rice 1990, p. 33; Service 2000, pp. 74–76; White 2001, p. 31; Read 2005, p. 17.
- ↑ Rice 1990, p. 34; Service 2000, p. 78; White 2001, p. 31.
- ↑ Rice 1990, p. 34; Service 2000, p. 77; Read 2005, p. 18.
- ↑ Rice 1990, pp. 34, 36–37; Service 2000, pp. 55–55, 80, 88–89; White 2001, p. 31; Read 2005, pp. 37–38; Lih 2011, pp. 34–35.
- ↑ Fischer 1964, pp. 23–25, 26; Service 2000, p. 55; Read 2005, pp. 11, 24.
- ↑ Service, 2000, էջեր 79, 98
- ↑ Rice 1990, pp. 34–36; Service 2000, pp. 82–86; White 2001, p. 31; Read 2005, pp. 18, 19; Lih 2011, p. 40.
- ↑ Fischer 1964, p. 21; Rice 1990, p. 36; Service 2000, p. 86; White 2001, p. 31; Read 2005, p. 18; Lih 2011, p. 40.
- ↑ Fischer 1964, p. 21; Rice 1990, pp. 36, 37.
- ↑ Fischer 1964, p. 21; Rice 1990, p. 38; Service 2000, pp. 93–94.
- ↑ Pipes 1990, p. 354; Rice 1990, pp. 39–40; Lih 2011, p. 53.
- ↑ Rice 1990, pp. 40, 43; Service 2000, p. 96.
- ↑ Pipes 1990, p. 355; Rice 1990, pp. 41–42; Service 2000, p. 105; Read 2005, pp. 22–23.
- ↑ Fischer 1964, p. 22; Rice 1990, p. 41; Read 2005, pp. 20–21.
- ↑ Fischer 1964, p. 27; Rice 1990, pp. 42–43; White 2001, pp. 34, 36; Read 2005, p. 25; Lih 2011, pp. 45–46.
- ↑ Fischer 1964, p. 30; Pipes 1990, p. 354; Rice 1990, pp. 44–46; Service 2000, p. 103; White 2001, p. 37; Read 2005, p. 26; Lih 2011, p. 55.
- ↑ Rice 1990, p. 46; Service 2000, p. 103; White 2001, p. 37; Read 2005, p. 26.
- ↑ Fischer 1964, p. 30; Rice 1990, p. 46; Service 2000, p. 103; White 2001, p. 37; Read 2005, p. 26.
- ↑ Rice 1990, pp. 47–48; Read 2005, p. 26.
- ↑ Fischer 1964, p. 31; Pipes 1990, p. 355; Rice 1990, p. 48; White 2001, p. 38; Read 2005, p. 26.
- ↑ Fischer 1964, p. 31; Rice 1990, pp. 48–51; Service 2000, pp. 107–108; Read 2005, p. 31; Lih 2011, p. 61.
- ↑ Fischer 1964, p. 31; Rice 1990, pp. 48–51; Service 2000, pp. 107–108.
- ↑ Fischer 1964, p. 31; Rice 1990, pp. 52–55; Service 2000, pp. 109–110; White 2001, pp. 38, 45, 47; Read 2005, p. 31.
- ↑ Fischer 1964, pp. 31–32; Rice 1990, pp. 53, 55–56; Service 2000, pp. 110–113; White 2001, p. 40; Read 2005, pp. 30, 31.
- ↑ Fischer 1964, p. 33; Pipes 1990, p. 356; Service 2000, pp. 114, 140; White 2001, p. 40; Read 2005, p. 30; Lih 2011, p. 63.
- ↑ Fischer 1964, pp. 33–34; Rice 1990, pp. 53, 55–56; Service 2000, p. 117; Read 2005, p. 33.
- ↑ Rice 1990, pp. 61–63; Service 2000, p. 124; Rappaport 2010, p. 31.
- ↑ Rice 1990, pp. 57–58; Service 2000, pp. 121–124, 137; White 2001, pp. 40–45; Read 2005, pp. 34, 39; Lih 2011, pp. 62–63.
- ↑ Fischer 1964, pp. 34–35; Rice 1990, p. 64; Service 2000, pp. 124–125; White 2001, p. 54; Read 2005, p. 43; Rappaport 2010, pp. 27–28.
- ↑ Fischer 1964, p. 35; Pipes 1990, p. 357; Rice 1990, pp. 66–65; White 2001, pp. 55–56; Read 2005, p. 43; Rappaport 2010, p. 28.
- ↑ Fischer 1964, p. 35; Pipes 1990, p. 357; Rice 1990, pp. 64–69; Service 2000, pp. 130–135; Rappaport 2010, pp. 32–33.
- ↑ Rice 1990, pp. 69–70; Read 2005, p. 51; Rappaport 2010, pp. 41–42, 53–55.
- ↑ Rice, 1990, էջեր 69–70
- ↑ Fischer 1964, pp. 4–5; Service 2000, p. 137; Read 2005, p. 44; Rappaport 2010, p. 66.
- ↑ Rappaport 2010, p. 66; Lih 2011, pp. 8–9.
- ↑ Fischer 1964, p. 39; Pipes 1990, p. 359; Rice 1990, pp. 73–75; Service 2000, pp. 137–142; White 2001, pp. 56–62; Read 2005, pp. 52–54; Rappaport 2010, p. 62; Lih 2011, pp. 69, 78–80.
- ↑ Fischer 1964, p. 37; Rice 1990, p. 70; Service 2000, p. 136; Read 2005, p. 44; Rappaport 2010, pp. 36–37.
- ↑ Fischer 1964, p. 37; Rice 1990, pp. 78–79; Service 2000, pp. 143–144; Rappaport 2010, pp. 81, 84.
- ↑ Read, 2005, էջ 60
- ↑ Fischer 1964, p. 38; Lih 2011, p. 80.
- ↑ Fischer 1964, pp. 38–39; Rice 1990, pp. 75–76; Service 2000, p. 147; Rappaport 2010, p. 69.
- ↑ Fischer 1964, pp. 40, 50–51; Rice 1990, p. 76; Service 2000, pp. 148–150; Read 2005, p. 48; Rappaport 2010, pp. 82–84.
- ↑ Rice 1990, pp. 77–78; Service 2000, p. 150; Rappaport 2010, pp. 85–87.
- ↑ Pipes 1990, p. 360; Rice 1990, pp. 79–80; Service 2000, pp. 151–152; White 2001, p. 62; Read 2005, p. 60; Rappaport 2010, p. 92; Lih 2011, p. 81.
- ↑ Rice 1990, pp. 81–82; Service 2000, pp. 154–155; White 2001, p. 63; Read 2005, pp. 60–61; Rappaport 2010, p. 93.
- ↑ Fischer 1964, p. 39; Rice 1990, p. 82; Service 2000, pp. 155–156; Read 2005, p. 61; White 2001, p. 64; Rappaport 2010, p. 95.
- ↑ Rice 1990, p. 83; Rappaport 2010, p. 107.
- ↑ Rice 1990, pp. 83–84; Service 2000, p. 157; White 2001, p. 65; Rappaport 2010, pp. 97–98.
- ↑ Service 2000, pp. 158–159, 163–164; Rappaport 2010, pp. 97, 99, 108–109.
- ↑ Rice 1990, p. 85; Service 2000, p. 163.
- ↑ Fischer 1964, p. 41; Rice 1990, p. 85; Service 2000, p. 165; White 2001, p. 70; Read 2005, p. 64; Rappaport 2010, p. 114.
- ↑ Fischer 1964, p. 44; Rice 1990, pp. 86–88; Service 2000, p. 167; Read 2005, p. 75; Rappaport 2010, pp. 117–120; Lih 2011, p. 87.
- ↑ Fischer 1964, pp. 44–45; Pipes 1990, pp. 362–363; Rice 1990, pp. 88–89.
- ↑ Service, 2000, էջեր 170–171
- ↑ Pipes 1990, pp. 363–364; Rice 1990, pp. 89–90; Service 2000, pp. 168–170; Read 2005, p. 78; Rappaport 2010, p. 124.
- ↑ Fischer 1964, p. 60; Pipes 1990, p. 367; Rice 1990, pp. 90–91; Service 2000, p. 179; Read 2005, p. 79; Rappaport 2010, p. 131.
- ↑ Rice, 1990, էջեր 88–89
- ↑ Fischer 1964, p. 51; Rice 1990, p. 94; Service 2000, pp. 175–176; Read 2005, p. 81; Read 2005, pp. 77, 81; Rappaport 2010, pp. 132, 134–135.
- ↑ Rice 1990, pp. 94–95; White 2001, pp. 73–74; Read 2005, pp. 81–82; Rappaport 2010, p. 138.
- ↑ Rice 1990, pp. 96–97; Service 2000, pp. 176–178.
- ↑ Fischer 1964, pp. 70–71; Pipes 1990, pp. 369–370; Rice 1990, p. 104.
- ↑ Rice 1990, p. 95; Service 2000, pp. 178–179.
- ↑ Fischer 1964, p. 53; Pipes 1990, p. 364; Rice 1990, pp. 99–100; Service 2000, pp. 179–180; White 2001, p. 76.
- ↑ Rice 1990, pp. 103–105; Service 2000, pp. 180–182; White 2001, pp. 77–79.
- ↑ Rice 1990, pp. 105–106; Service 2000, pp. 184–186; Rappaport 2010, p. 144.
- ↑ Brackman, 2000, էջեր 59, 62
- ↑ Service, 2000, էջեր 186–187
- ↑ Fischer 1964, pp. 67–68; Rice 1990, p. 111; Service 2000, pp. 188–189.
- ↑ Fischer 1964, p. 64; Rice 1990, p. 109; Service 2000, pp. 189–190; Read 2005, pp. 89–90.
- ↑ Fischer 1964, pp. 63–64; Rice 1990, p. 110; Service 2000, pp. 190–191; White 2001, pp. 83, 84.
- ↑ Rice 1990, pp. 110–111; Service 2000, pp. 191–192; Read 2005, p. 91.
- ↑ Fischer 1964, pp. 64–67; Rice 1990, p. 110; Service 2000, pp. 192–193; White 2001, pp. 84, 87–88; Read 2005, p. 90.
- ↑ Fischer 1964, p. 69; Rice 1990, p. 111; Service 2000, p. 195.
- ↑ Fischer 1964, pp. 81–82; Pipes 1990, pp. 372–375; Rice 1990, pp. 120–121; Service 2000, p. 206; White 2001, p. 102; Read 2005, pp. 96–97.
- ↑ Fischer 1964, p. 70; Rice 1990, pp. 114–116.
- ↑ Fischer 1964, pp. 68–69; Rice 1990, p. 112; Service 2000, pp. 195–196.
- ↑ Fischer 1964, pp. 75–80; Rice 1990, p. 112; Pipes 1990, p. 384; Service 2000, pp. 197–199; Read 2005, p. 103.
- ↑ Rice 1990, p. 115; Service 2000, p. 196; White 2001, pp. 93–94.
- ↑ Fischer 1964, pp. 71–72; Rice 1990, pp. 116–117; Service 2000, pp. 204–206; White 2001, pp. 96–97; Read 2005, p. 95.
- ↑ Fischer 1964, p. 72; Rice 1990, pp. 118–119; Service 2000, pp. 209–211; White 2001, p. 100; Read 2005, p. 104.
- ↑ Fischer 1964, pp. 93–94; Pipes 1990, p. 376; Rice 1990, p. 121; Service 2000, pp. 214–215; White 2001, pp. 98–99.
- ↑ Rice 1990, p. 122; White 2001, p. 100.
- ↑ Service 2000, p. 216; White 2001, p. 103; Read 2005, p. 105.
- ↑ Fischer 1964, pp. 73–74; Rice 1990, pp. 122–123; Service 2000, pp. 217–218; Read 2005, p. 105.
- ↑ Rice 1990, p. 127; Service 2000, pp. 222–223.
- ↑ Fischer 1964, p. 94; Pipes 1990, pp. 377–378; Rice 1990, pp. 127–128; Service 2000, pp. 223–225; White 2001, p. 104; Read 2005, p. 105.
- ↑ Fischer 1964, p. 107; Service 2000, p. 236.
- ↑ Fischer 1964, p. 85; Pipes 1990, pp. 378–379; Rice 1990, p. 127; Service 2000, p. 225; White 2001, pp. 103–104.
- ↑ Fischer 1964, p. 94; Rice 1990, pp. 130–131; Pipes 1990, pp. 382–383; Service 2000, p. 245; White 2001, pp. 113–114, 122–113; Read 2005, pp. 132–134.
- ↑ Fischer 1964, p. 85; Rice 1990, p. 129; Service 2000, pp. 227–228; Read 2005, p. 111.
- ↑ Pipes 1990, p. 380; Service 2000, pp. 230–231; Read 2005, p. 130.
- ↑ Rice 1990, p. 135; Service 2000, p. 235.
- ↑ Fischer, 1964, էջ 85
- ↑ Fischer 1964, pp. 95–100, 107; Rice 1990, pp. 132–134; Service 2000, pp. 245–246; White 2001, pp. 118–121; Read 2005, pp. 116–126.
- ↑ Service, 2000, էջեր 241–242
- ↑ Service, 2000, էջ 243
- ↑ Service, 2000, էջեր 238–239
- ↑ Rice 1990, pp. 136–138; Service 2000, p. 253.
- ↑ Service, 2000, էջեր 254–255
- ↑ Fischer 1964, pp. 109–110; Rice 1990, p. 139; Pipes 1990, pp. 386, 389–391; Service 2000, pp. 255–256; White 2001, pp. 127–128.
- ↑ Fischer 1964, p. 110–113; Rice 1990, pp. 140–144; Pipes 1990, pp. 391–392; Service 2000, pp. 257–260.
- ↑ Merridale, 2017, էջ ix
- ↑ Fischer 1964, pp. 113, 124; Rice 1990, p. 144; Pipes 1990, p. 392; Service 2000, p. 261; White 2001, pp. 131–132.
- ↑ Pipes 1990, pp. 393–394; Service 2000, p. 266; White 2001, pp. 132–135; Read 2005, pp. 143, 146–147.
- ↑ Service 2000, pp. 266–268, 279; White 2001, pp. 134–136; Read 2005, pp. 147, 148.
- ↑ Service 2000, pp. 267, 271–272; Read 2005, pp. 152, 154.
- ↑ Service 2000, p. 282; Read 2005, p. 157.
- ↑ Pipes 1990, p. 421; Rice 1990, p. 147; Service 2000, pp. 276, 283; White 2001, p. 140; Read 2005, p. 157.
- ↑ Pipes 1990, pp. 422–425; Rice 1990, pp. 147–148; Service 2000, pp. 283–284; Read 2005, pp. 158–61; White 2001, pp. 140–141; Read 2005, pp. 157–159.
- ↑ Pipes 1990, pp. 431–434; Rice 1990, p. 148; Service 2000, pp. 284–285; White 2001, p. 141; Read 2005, p. 161.
- ↑ Fischer 1964, p. 125; Rice 1990, pp. 148–149; Service 2000, p. 285.
- ↑ Pipes 1990, pp. 436, 467; Service 2000, p. 287; White 2001, p. 141; Read 2005, p. 165.
- ↑ Pipes 1990, pp. 468–469; Rice 1990, p. 149; Service 2000, p. 289; White 2001, pp. 142–143; Read 2005, pp. 166–172.
- ↑ Service, 2000, էջ 288
- ↑ Pipes 1990, p. 468; Rice 1990, p. 150; Service 2000, pp. 289–292; Read 2005, p. 165.
- ↑ Pipes 1990, pp. 439–465; Rice 1990, pp. 150–151; Service 2000, p. 299; White 2001, pp. 143–144; Read 2005, p. 173.
- ↑ Pipes, 1990, էջ 465
- ↑ Pipes 1990, pp. 465–467; White 2001, p. 144; Lee 2003, p. 17; Read 2005, p. 174.
- ↑ Pipes 1990, p. 471; Rice 1990, pp. 151–152; Read 2005, p. 180.
- ↑ Pipes 1990, pp. 473, 482; Rice 1990, p. 152; Service 2000, pp. 302–303; Read 2005, p. 179.
- ↑ Pipes 1990, pp. 482–484; Rice 1990, pp. 153–154; Service 2000, pp. 303–304; White 2001, pp. 146–147.
- ↑ Pipes 1990, pp. 471–472; Service 2000, p. 304; White 2001, p. 147.
- ↑ Service, 2000, էջեր 306–307
- ↑ Rigby 1979, pp. 14–15; Leggett 1981, pp. 1–3; Pipes 1990, p. 466; Rice 1990, p. 155.
- ↑ Pipes 1990, pp. 485–486, 491; Rice 1990, pp. 157, 159; Service 2000, p. 308.
- ↑ Pipes 1990, pp. 492–493, 496; Service 2000, p. 311; Read 2005, p. 182.
- ↑ Pipes 1990, p. 491; Service 2000, p. 309.
- ↑ Pipes 1990, p. 499; Service 2000, pp. 314–315.
- ↑ Pipes 1990, pp. 496–497; Rice 1990, pp. 159–161; Service 2000, pp. 314–315; Read 2005, p. 183.
- ↑ Pipes 1990, p. 504; Service 2000, p. 315.
- ↑ Service, 2000, էջ 316
- ↑ Shub 1966, p. 314; Service 2000, p. 317.
- ↑ Shub 1966, p. 315; Pipes 1990, pp. 540–541; Rice 1990, p. 164; Volkogonov 1994, p. 173; Service 2000, p. 331; Read 2005, p. 192.
- ↑ Volkogonov 1994, p. 176; Service 2000, pp. 331–332; White 2001, p. 156; Read 2005, p. 192.
- ↑ Rice, 1990, էջ 164
- ↑ Pipes, 1990, էջեր 546–547
- ↑ Pipes 1990, pp. 552–553; Rice 1990, p. 165; Volkogonov 1994, pp. 176–177; Service 2000, pp. 332, 336–337; Read 2005, p. 192.
- ↑ Fischer 1964, p. 158; Shub 1966, pp. 301–302; Rigby 1979, p. 26; Leggett 1981, p. 5; Pipes 1990, pp. 508, 519; Service 2000, pp. 318–319; Read 2005, pp. 189–190.
- ↑ Rigby 1979, pp. 166–167; Leggett 1981, pp. 20–21; Pipes 1990, pp. 533–534, 537; Volkogonov 1994, p. 171; Service 2000, pp. 322–323; White 2001, p. 159; Read 2005, p. 191.
- ↑ Fischer 1964, pp. 219, 256, 379; Shub 1966, p. 374; Service 2000, p. 355; White 2001, p. 159; Read 2005, p. 219.
- ↑ Rigby 1979, pp. 160–164; Volkogonov 1994, pp. 374–375; Service 2000, p. 377.
- ↑ Sandle 1999, p. 74; Rigby 1979, pp. 168–169.
- ↑ Fischer, 1964, էջ 432
- ↑ Leggett 1981, p. 316; Lee 2003, pp. 98–99.
- ↑ Rigby 1979, pp. 160–161; Leggett 1981, p. 21; Lee 2003, p. 99.
- ↑ Service 2000, p. 388; Lee 2003, p. 98.
- ↑ Service, 2000, էջ 388
- ↑ Rigby 1979, pp. 168, 170; Service 2000, p. 388.
- ↑ Service 2000, p. 325–326, 333; Read 2005, p. 211–212.
- ↑ Shub 1966, p. 361; Pipes 1990, p. 548; Volkogonov 1994, p. 229; Service 2000, pp. 335–336; Read 2005, p. 198.
- ↑ Fischer 1964, p. 156; Shub 1966, p. 350; Pipes 1990, p. 594; Volkogonov 1994, p. 185; Service 2000, p. 344; Read 2005, p. 212.
- ↑ Fischer 1964, pp. 320–321; Shub 1966, p. 377; Pipes 1990, pp. 94–595; Volkogonov 1994, pp. 187–188; Service 2000, pp. 346–347; Read 2005, p. 212.
- ↑ Service, 2000, էջ 345
- ↑ Fischer 1964, p. 466; Service 2000, p. 348.
- ↑ Fischer 1964, p. 280; Shub 1966, pp. 361–362; Pipes 1990, pp. 806–807; Volkogonov 1994, pp. 219–221; Service 2000, pp. 367–368; White 2001, p. 155.
- ↑ Fischer 1964, pp. 282–283; Shub 1966, pp. 362–363; Pipes 1990, pp. 807, 809; Volkogonov 1994, pp. 222–228; White 2001, p. 155.
- ↑ Volkogonov, 1994, էջեր 222, 231
- ↑ 192,0 192,1 Service, 2000, էջ 369
- ↑ Rice, 1990, էջ 161
- ↑ Fischer 1964, pp. 252–253; Pipes 1990, p. 499; Volkogonov 1994, p. 341; Service 2000, pp. 316–317; White 2001, p. 149; Read 2005, pp. 194–195.
- ↑ Shub 1966, p. 310; Leggett 1981, pp. 5–6, 8, 306; Pipes 1990, pp. 521–522; Service 2000, pp. 317–318; White 2001, p. 153; Read 2005, pp. 235–236.
- ↑ Fischer 1964, p. 249; Pipes 1990, p. 514; Service 2000, p. 321.
- ↑ Fischer 1964, p. 249; Pipes 1990, p. 514; Read 2005, p. 219.
- ↑ White, 2001, էջեր 159–160
- ↑ Fischer, 1964, էջ 249
- ↑ Sandle 1999, p. 84; Read 2005, p. 211.
- ↑ Leggett 1981, pp. 172–173; Pipes 1990, pp. 796–797; Read 2005, p. 242.
- ↑ Leggett 1981, p. 172; Pipes 1990, pp. 798–799; Ryan 2012, p. 121.
- ↑ Hazard 1965, p. 270; Leggett 1981, p. 172; Pipes 1990, pp. 796–797.
- ↑ Volkogonov, 1994, էջ 170
- ↑ 205,0 205,1 Service, 2000, էջ 321
- ↑ Fischer, 1964, էջեր 260–261
- ↑ Sandle, 1999, էջ 174
- ↑ Fischer 1964, pp. 554–555; Sandle 1999, p. 83.
- ↑ Sandle, 1999, էջեր 122–123
- ↑ Fischer 1964, p. 552; Leggett 1981, p. 308; Sandle 1999, p. 126; Read 2005, pp. 238–239; Ryan 2012, pp. 176, 182.
- ↑ Volkogonov 1994, p. 373; Leggett 1981, p. 308; Ryan 2012, p. 177.
- ↑ Pipes 1990, p. 709; Service 2000, p. 321.
- ↑ Volkogonov, 1994, էջ 171
- ↑ Rigby 1979, pp. 45–46; Pipes 1990, pp. 682, 683; Service 2000, p. 321; White 2001, p. 153.
- ↑ Rigby 1979, p. 50; Pipes 1990, p. 689; Sandle 1999, p. 64; Service 2000, p. 321; Read 2005, p. 231.
- ↑ Fischer 1964, pp. 437–438; Pipes 1990, p. 709; Sandle 1999, pp. 64, 68.
- ↑ Fischer 1964, pp. 263–264; Pipes 1990, p. 672.
- ↑ Fischer, 1964, էջ 264
- ↑ Pipes 1990, pp. 681, 692–693; Sandle 1999, pp. 96–97.
- ↑ Pipes 1990, pp. 692–693; Sandle 1999, p. 97.
- ↑ 221,0 221,1 Fischer 1964, p. 236; Service 2000, pp. 351–352.
- ↑ Fischer, 1964, էջեր 259, 444–445
- ↑ Sandle, 1999, էջ 120
- ↑ Service, 2000, էջեր 354–355
- ↑ Fischer 1964, pp. 307–308; Volkogonov 1994, pp. 178–179; White 2001, p. 156; Read 2005, pp. 252–253; Ryan 2012, pp. 123–124.
- ↑ Shub 1966, pp. 329–330; Service 2000, p. 385; White 2001, p. 156; Read 2005, pp. 253–254; Ryan 2012, p. 125.
- ↑ Shub, 1966, էջ 383
- ↑ Fischer, 1964, էջեր 193–194
- ↑ Shub 1966, p. 331; Pipes 1990, p. 567.
- ↑ Fischer 1964, p. 151; Pipes 1990, p. 567; Service 2000, p. 338.
- ↑ Fischer 1964, pp. 190–191; Shub 1966, p. 337; Pipes 1990, p. 567; Rice 1990, p. 166.
- ↑ Fischer 1964, pp. 151–152; Pipes 1990, pp. 571–572.
- ↑ Fischer 1964, p. 154; Pipes 1990, p. 572; Rice 1990, p. 166.
- ↑ Fischer 1964, p. 161; Shub 1966, p. 331; Pipes 1990, p. 576.
- ↑ Fischer 1964, pp. 162–163; Pipes 1990, p. 576.
- ↑ Fischer 1964, pp. 171–172, 200–202; Pipes 1990, p. 578.
- ↑ Rice 1990, p. 166; Service 2000, p. 338.
- ↑ Service, 2000, էջ 338
- ↑ Fischer 1964, p. 195; Shub 1966, pp. 334, 337; Service 2000, pp. 338–339, 340; Read 2005, p. 199.
- ↑ Fischer 1964, pp. 206, 209; Shub 1966, p. 337; Pipes 1990, pp. 586–587; Service 2000, pp. 340–341.
- ↑ Pipes 1990, p. 587; Rice 1990, pp. 166–167; Service 2000, p. 341; Read 2005, p. 199.
- ↑ Shub 1966, p. 338; Pipes 1990, pp. 592–593; Service 2000, p. 341.
- ↑ Fischer 1964, pp. 211–212; Shub 1966, p. 339; Pipes 1990, p. 595; Rice 1990, p. 167; Service 2000, p. 342; White 2001, pp. 158–159.
- ↑ Pipes 1990, p. 595; Service 2000, p. 342.
- ↑ Fischer 1964, pp. 213–214; Pipes 1990, pp. 596–597.
- ↑ Service, 2000, էջ 344
- ↑ Fischer 1964, pp. 313–314; Shub 1966, pp. 387–388; Pipes 1990, pp. 667–668; Volkogonov 1994, pp. 193–194; Service 2000, p. 384.
- ↑ Fischer 1964, pp. 303–304; Pipes 1990, p. 668; Volkogonov 1994, p. 194; Service 2000, p. 384.
- ↑ Volkogonov, 1994, էջ 182
- ↑ Fischer 1964, p. 236; Pipes 1990, pp. 558, 723; Rice 1990, p. 170; Volkogonov 1994, p. 190.
- ↑ Fischer 1964, pp. 236–237; Shub 1966, p. 353; Pipes 1990, pp. 560, 722, 732–736; Rice 1990, p. 170; Volkogonov 1994, pp. 181, 342–343; Service 2000, pp. 349, 358–359; White 2001, p. 164; Read 2005, p. 218.
- ↑ Fischer 1964, p. 254; Pipes 1990, pp. 728, 734–736; Volkogonov 1994, p. 197; Ryan 2012, p. 105.
- ↑ Fischer 1964, pp. 277–278; Pipes 1990, p. 737; Service 2000, p. 365; White 2001, pp. 155–156; Ryan 2012, p. 106.
- ↑ Fischer 1964, p. 450; Pipes 1990, p. 726.
- ↑ Pipes 1990, pp. 700–702; Lee 2003, p. 100.
- ↑ Fischer 1964, p. 195; Pipes 1990, p. 794; Volkogonov 1994, p. 181; Read 2005, p. 249.
- ↑ Fischer, 1964, էջ 237
- ↑ Service 2000, p. 385; White 2001, p. 164; Read 2005, p. 218.
- ↑ Shub 1966, p. 344; Pipes 1990, pp. 790–791; Volkogonov 1994, pp. 181, 196; Read 2005, pp. 247–248.
- ↑ Shub, 1966, էջ 312
- ↑ Fischer, 1964, էջեր 435–436
- ↑ Shub 1966, pp. 345–347; Rigby 1979, pp. 20–21; Pipes 1990, p. 800; Volkogonov 1994, p. 233; Service 2000, pp. 321–322; White 2001, p. 153; Read 2005, pp. 186, 208–209.
- ↑ Leggett 1981, p. 174; Volkogonov 1994, pp. 233–234; Sandle 1999, p. 112; Ryan 2012, p. 111.
- ↑ Shub 1966, p. 366; Sandle 1999, p. 112.
- ↑ Ryan, 2012, էջ 116
- ↑ Pipes 1990, p. 821; Ryan 2012, pp. 114–115.
- ↑ Shub 1966, p. 366; Sandle 1999, p. 113; Read 2005, p. 210; Ryan 2012, pp. 114–115.
- ↑ Leggett 1981, pp. 173–174; Pipes 1990, p. 801.
- ↑ Leggett 1981, pp. 199–200; Pipes 1990, pp. 819–820; Ryan 2012, p. 107.
- ↑ Shub 1966, p. 364; Ryan 2012, p. 114.
- ↑ Pipes, 1990, էջ 837
- ↑ Ryan, 2012, էջ 114
- ↑ Pipes, 1990, էջ 834
- ↑ Volkogonov 1994, p. 202; Read 2005, p. 247.
- ↑ Pipes, 1990, էջ 796
- ↑ Volkogonov, 1994, էջ 202
- ↑ Pipes 1990, p. 825; Ryan 2012, pp. 117, 120.
- ↑ Leggett 1981, pp. 174–175, 183; Pipes 1990, pp. 828–829; Ryan 2012, p. 121.
- ↑ Pipes, 1990, էջեր 829–830, 832
- ↑ Leggett 1981, pp. 176–177; Pipes 1990, pp. 832, 834.
- ↑ Pipes 1990, p. 835; Volkogonov 1994, p. 235.
- ↑ Leggett 1981, p. 178; Pipes 1990, p. 836.
- ↑ Leggett 1981, p. 176; Pipes 1990, pp. 832–833.
- ↑ Volkogonov 1994, pp. 358–360; Ryan 2012, pp. 172–173, 175–176.
- ↑ Volkogonov 1994, pp. 376–377; Read 2005, p. 239; Ryan 2012, p. 179.
- ↑ Volkogonov, 1994, էջ 381
- ↑ Pipes, 1990, էջ 610
- ↑ 288,0 288,1 Service, 2000, էջ 357
- ↑ Service, 2000, էջեր 391–392
- ↑ Lee, 2003, էջեր 84, 88
- ↑ Read, 2005, էջ 205
- ↑ Fischer 1964, pp. 334, 343, 357; Leggett 1981, p. 204; Service 2000, pp. 382, 392; Read 2005, pp. 205–206.
- ↑ Leggett 1981, p. 204; Read 2005, p. 206.
- ↑ Fischer 1964, pp. 288–289; Pipes 1990, pp. 624–630; Service 2000, p. 360; White 2001, pp. 161–162; Read 2005, p. 205.
- ↑ Fischer, 1964, էջեր 262–263
- ↑ Fischer 1964, p. 291; Shub 1966, p. 354.
- ↑ Fischer, 1964, էջեր 331, 333
- ↑ Pipes 1990, pp. 610, 612; Volkogonov 1994, p. 198.
- ↑ Fischer 1964, p. 337; Pipes 1990, pp. 609, 612, 629; Volkogonov 1994, p. 198; Service 2000, p. 383; Read 2005, p. 217.
- ↑ Fischer, 1964, էջեր 248, 262
- ↑ Pipes 1990, p. 651; Volkogonov 1994, p. 200; White 2001, p. 162; Lee 2003, p. 81.
- ↑ Fischer 1964, p. 251; White 2001, p. 163; Read 2005, p. 220.
- ↑ Leggett 1981, p. 201; Pipes 1990, p. 792; Volkogonov 1994, pp. 202–203; Read 2005, p. 250.
- ↑ Leggett 1981, p. 201; Volkogonov 1994, pp. 203–204.
- ↑ Shub 1966, pp. 357–358; Pipes 1990, pp. 781–782; Volkogonov 1994, pp. 206–207; Service 2000, pp. 364–365.
- ↑ Pipes 1990, pp. 763, 770–771; Volkogonov 1994, p. 211.
- ↑ Ryan, 2012, էջ 109
- ↑ Volkogonov, 1994, էջ 208
- ↑ Pipes, 1990, էջ 635
- ↑ Fischer 1964, p. 244; Shub 1966, p. 355; Pipes 1990, pp. 636–640; Service 2000, pp. 360–361; White 2001, p. 159; Read 2005, p. 199.
- ↑ Fischer 1964, p. 242; Pipes 1990, pp. 642–644; Read 2005, p. 250.
- ↑ Fischer 1964, p. 244; Pipes 1990, p. 644; Volkogonov 1994, p. 172.
- ↑ Leggett 1981, p. 184; Service 2000, p. 402; Read 2005, p. 206.
- ↑ Hall, 2015, էջ 83
- ↑ Goldstein, 2013, էջ 50
- ↑ Hall, 2015, էջ 84
- ↑ Davies, 2003, էջեր 26–27
- ↑ Davies, 2003, էջեր 27–30
- ↑ Davies, 2003, էջեր 22, 27
- ↑ Davies, 2003, էջ 22
- ↑ Fischer 1964, p. 389; Rice 1990, p. 182; Volkogonov 1994, p. 281; Service 2000, p. 407; White 2001, p. 161.
- ↑ Fischer 1964, pp. 391–395; Shub 1966, p. 396; Rice 1990, pp. 182–183; Service 2000, pp. 408–409, 412; White 2001, p. 161.
- ↑ Rice 1990, p. 183; Volkogonov 1994, p. 388; Service 2000, p. 412.
- ↑ Shub 1966, p. 387; Rice 1990, p. 173.
- ↑ Fischer 1964, p. 333; Shub 1966, p. 388; Rice 1990, p. 173; Volkogonov 1994, p. 395.
- ↑ 326,0 326,1 Service, 2000, էջեր 385–386
- ↑ Fischer, 1964, էջեր 531, 536
- ↑ Service, 2000, էջ 386
- ↑ Shub, 1966, էջեր 389–390
- ↑ 330,0 330,1 Shub, 1966, էջ 390
- ↑ Fischer 1964, p. 525; Shub 1966, p. 390; Rice 1990, p. 174; Volkogonov 1994, p. 390; Service 2000, p. 386; White 2001, p. 160; Read 2005, p. 225.
- ↑ Fischer 1964, p. 525; Shub 1966, pp. 390–391; Rice 1990, p. 174; Service 2000, p. 386; White 2001, p. 160.
- ↑ Service 2000, p. 387; White 2001, p. 160.
- ↑ Fischer 1964, p. 525; Shub 1966, p. 398; Read 2005, pp. 225–226.
- ↑ Service, 2000, էջ 387
- ↑ Shub 1966, p. 395; Volkogonov 1994, p. 391.
- ↑ Shub 1966, p. 397; Service 2000, p. 409.
- ↑ Service, 2000, էջեր 409–410
- ↑ Shub, 1966, էջ 397
- ↑ Fischer 1964, p. 341; Shub 1966, p. 396; Rice 1990, p. 174.
- ↑ Fischer 1964, pp. 437–438; Shub 1966, p. 406; Rice 1990, p. 183; Service 2000, p. 419; White 2001, pp. 167–168.
- ↑ Shub 1966, p. 406; Service 2000, p. 419; White 2001, p. 167.
- ↑ Fischer 1964, pp. 436, 442; Rice 1990, pp. 183–184; Sandle 1999, pp. 104–105; Service 2000, pp. 422–423; White 2001, p. 168; Read 2005, p. 269.
- ↑ White, 2001, էջ 170
- ↑ Fischer 1964, pp. 507–508; Rice 1990, pp. 185–186.
- ↑ Ryan, 2012, էջ 164
- ↑ Volkogonov, 1994, էջեր 343, 347
- ↑ Fischer 1964, p. 508; Shub 1966, p. 414; Volkogonov 1994, p. 345; White 2001, p. 172.
- ↑ Volkogonov, 1994, էջ 346
- ↑ Volkogonov, 1994, էջեր 374–375
- ↑ Volkogonov 1994, pp. 375–376; Read 2005, p. 251; Ryan 2012, pp. 176, 177.
- ↑ Volkogonov 1994, p. 376; Ryan 2012, p. 178.
- ↑ Fischer 1964, p. 467; Shub 1966, p. 406; Volkogonov 1994, p. 343; Service 2000, p. 425; White 2001, p. 168; Read 2005, p. 220; Ryan 2012, p. 154.
- ↑ Fischer 1964, p. 459; Leggett 1981, pp. 330–333; Service 2000, pp. 423–424; White 2001, p. 168; Ryan 2012, pp. 154–155.
- ↑ Shub 1966, pp. 406–407; Leggett 1981, pp. 324–325; Rice 1990, p. 184; Read 2005, p. 220; Ryan 2012, p. 170.
- ↑ Fischer 1964, pp. 469–470; Shub 1966, p. 405; Leggett 1981, pp. 325–326; Rice 1990, p. 184; Service 2000, p. 427; White 2001, p. 169; Ryan 2012, p. 170.
- ↑ Fischer 1964, pp. 470–471; Shub 1966, pp. 408–409; Leggett 1981, pp. 327–328; Rice 1990, pp. 184–185; Service 2000, pp. 427–428; Ryan 2012, pp. 171–172.
- ↑ Shub 1966, p. 411; Rice 1990, p. 185; Service 2000, pp. 421, 424–427, 429; Read 2005, p. 264.
- ↑ Fischer 1964, pp. 479–480; Sandle 1999, p. 155; Service 2000, p. 430; White 2001, pp. 170, 171.
- ↑ Shub 1966, p. 411; Sandle 1999, pp. 153, 158; Service 2000, p. 430; White 2001, p. 169; Read 2005, pp. 264–265.
- ↑ Shub 1966, p. 412; Service 2000, p. 430; Read 2005, p. 266; Ryan 2012, p. 159.
- ↑ Fischer 1964, pp. 479; Shub 1966, p. 412; Sandle 1999, p. 155; Ryan 2012, p. 159.
- ↑ Sandle 1999, p. 151; Service 2000, p. 422; White 2001, p. 171.
- ↑ Service, 2000, էջեր 421, 434
- ↑ Shub, 1966, էջեր 412–413
- ↑ Pipes 1990, pp. 703–707; Sandle 1999, p. 103; Ryan 2012, p. 143.
- ↑ Fischer 1964, pp. 423, 582; Sandle 1999, p. 107; White 2001, p. 165; Read 2005, p. 230.
- ↑ Fischer, 1964, էջեր 567–569
- ↑ Fischer 1964, pp. 574, 576–577; Service 2000, pp. 432, 441.
- ↑ Fischer, 1964, էջեր 424–427
- ↑ Fischer 1964, p. 414; Rice 1990, pp. 177–178; Service 2000, p. 405; Read 2005, pp. 260–261.
- ↑ Volkogonov, 1994, էջ 283
- ↑ Fischer, 1964, էջեր 409–411
- ↑ Fischer 1964, pp. 433–434; Shub 1966, pp. 380–381; Rice 1990, p. 181; Service 2000, pp. 414–415; Read 2005, p. 258.
- ↑ Fischer 1964, p. 434; Shub 1966, pp. 381–382; Rice 1990, p. 181; Service 2000, p. 415; Read 2005, p. 258.
- ↑ Rice 1990, pp. 181–182; Service 2000, p. 416–417; Read 2005, p. 258.
- ↑ Shub 1966, p. 426; Lewin 1969, p. 33; Rice 1990, p. 187; Volkogonov 1994, p. 409; Service 2000, p. 435.
- ↑ Shub 1966, p. 426; Rice 1990, p. 187; Service 2000, p. 435.
- ↑ Service 2000, p. 436; Read 2005, p. 281; Rice 1990, p. 187.
- ↑ Volkogonov 1994, pp. 420, 425–426; Service 2000, p. 439; Read 2005, pp. 280, 282.
- ↑ Volkogonov 1994, p. 443; Service 2000, p. 437.
- ↑ Fischer 1964, pp. 598–599; Shub 1966, p. 426; Service 2000, p. 443; White 2001, p. 172; Read 2005, p. 258.
- ↑ Service, 2000, էջեր 444–445
- ↑ Lerner, Finkelstein, էջ 372
- ↑ Fischer 1964, p. 600; Shub 1966, pp. 426–427; Lewin 1969, p. 33; Service 2000, p. 443; White 2001, p. 173; Read 2005, p. 258.
- ↑ Shub 1966, pp. 427–428; Service 2000, p. 446.
- ↑ Fischer 1964, p. 634; Shub 1966, pp. 431–432; Lewin 1969, pp. 33–34; White 2001, p. 173.
- ↑ Fischer 1964, pp. 600–602; Shub 1966, pp. 428–430; Leggett 1981, p. 318; Sandle 1999, p. 164; Service 2000, pp. 442–443; Read 2005, p. 269; Ryan 2012, pp. 174–175.
- ↑ Volkogonov 1994, p. 310; Leggett 1981, pp. 320–322; Aves 1996, pp. 175–178; Sandle 1999, p. 164; Lee 2003, pp. 103–104; Ryan 2012, p. 172.
- ↑ Lewin 1969, pp. 8–9; White 2001, p. 176; Read 2005, pp. 270–272.
- ↑ Fischer 1964, p. 578; Rice 1990, p. 189.
- ↑ Rice, 1990, էջեր 192–193
- ↑ Fischer, 1964, էջ 578
- ↑ Fischer 1964, pp. 638–639; Shub 1966, p. 433; Lewin 1969, pp. 73–75; Volkogonov 1994, p. 417; Service 2000, p. 464; White 2001, pp. 173–174.
- ↑ Fischer 1964, p. 647; Shub 1966, pp. 434–435; Rice 1990, p. 192; Volkogonov 1994, p. 273; Service 2000, p. 469; White 2001, pp. 174–175; Read 2005, pp. 278–279.
- ↑ Fischer 1964, p. 640; Shub 1966, pp. 434–435; Volkogonov 1994, pp. 249, 418; Service 2000, p. 465; White 2001, p. 174.
- ↑ Kotkin, 2014, էջ 501
- ↑ Kotkin, 2014, էջ 528
- ↑ Fischer 1964, pp. 666–667, 669; Lewin 1969, pp. 120–121; Service 2000, p. 468; Read 2005, p. 273.
- ↑ Fischer 1964, pp. 650–654; Service 2000, p. 470.
- ↑ Shub 1966, pp. 426, 434; Lewin 1969, pp. 34–35.
- ↑ Volkogonov, 1994, էջեր 263–264
- ↑ Lewin 1969, p. 70; Rice 1990, p. 191; Volkogonov 1994, pp. 273, 416.
- ↑ Fischer 1964, p. 635; Lewin 1969, pp. 35–40; Service 2000, pp. 451–452; White 2001, p. 173.
- ↑ Fischer 1964, pp. 637–638, 669; Shub 1966, pp. 435–436; Lewin 1969, pp. 71, 85, 101; Volkogonov 1994, pp. 273–274, 422–423; Service 2000, pp. 463, 472–473; White 2001, pp. 173, 176; Read 2005, p. 279.
- ↑ Fischer 1964, pp. 607–608; Lewin 1969, pp. 43–49; Rice 1990, pp. 190–191; Volkogonov 1994, p. 421; Service 2000, pp. 452, 453–455; White 2001, pp. 175–176.
- ↑ Fischer 1964, p. 608; Lewin 1969, p. 50; Leggett 1981, p. 354; Volkogonov 1994, p. 421; Service 2000, p. 455; White 2001, p. 175.
- ↑ Service, 2000, էջեր 455, 456
- ↑ Lewin 1969, pp. 40, 99–100; Volkogonov 1994, p. 421; Service 2000, pp. 460–461, 468.
- ↑ Rigby, 1979, էջ 221
- ↑ Fischer 1964, p. 671; Shub 1966, p. 436; Lewin 1969, p. 103; Leggett 1981, p. 355; Rice 1990, p. 193; White 2001, p. 176; Read 2005, p. 281.
- ↑ Fischer 1964, p. 671; Shub 1966, p. 436; Volkogonov 1994, p. 425; Service 2000, p. 474; Lerner, Finkelstein & Witztum 2004, p. 372.
- ↑ Fischer 1964, p. 672; Rigby 1979, p. 192; Rice 1990, pp. 193–194; Volkogonov 1994, pp. 429–430.
- ↑ Fischer 1964, p. 672; Shub 1966, p. 437; Volkogonov 1994, p. 431; Service 2000, p. 476; Read 2005, p. 281.
- ↑ Rice 1990, p. 194; Volkogonov 1994, p. 299; Service 2000, pp. 477–478.
- ↑ Fischer 1964, pp. 673–674; Shub 1966, p. 438; Rice 1990, p. 194; Volkogonov 1994, p. 435; Service 2000, pp. 478–479; White 2001, p. 176; Read 2005, p. 269.
- ↑ Volkogonov 1994, p. 435; Lerner, Finkelstein & Witztum 2004, p. 372.
- ↑ Rice, 1990, էջ 7
- ↑ Rice, 1990, էջեր 7–8
- ↑ Fischer 1964, p. 674; Shub 1966, p. 439; Rice 1990, pp. 7–8; Service 2000, p. 479.
- ↑ 421,0 421,1 Rice, 1990, էջ 9
- ↑ Shub 1966, p. 439; Rice 1990, p. 9; Service 2000, pp. 479–480.
- ↑ 423,0 423,1 Volkogonov, 1994, էջ 440
- ↑ Fischer 1964, p. 674; Shub 1966, p. 438; Volkogonov 1994, pp. 437–438; Service 2000, p. 481.
- ↑ Fischer 1964, pp. 625–626; Volkogonov 1994, p. 446.
- ↑ Volkogonov, 1994, էջեր 444, 445
- ↑ Volkogonov, 1994, էջ 445
- ↑ Volkogonov, 1994, էջ 444
- ↑ «Из сводки сведений осведомительного отдела Закавказской чрезвычайной комиссии по борьбе с контрреволюцией и преступлениями по должности при Заксовнаркоме о реакции населения Закавказья на смерть В.И.Ленина. 5 марта 1924 г. | Проект «Исторические Материалы»». istmat.info. Արխիվացված է օրիգինալից 2020 թ․ փետրվարի 6-ին. Վերցված է 2020 թ․ փետրվարի 6-ին.
- ↑ Fischer, 1964, էջ 150
- ↑ 431,0 431,1 431,2 431,3 Ryan, 2012, էջ 18
- ↑ Sandle 1999, p. 35; Service 2000, p. 237.
- ↑ 433,0 433,1 433,2 Sandle, 1999, էջ 41
- ↑ Volkogonov, 1994, էջ 206
- ↑ Sandle, 1999, էջ 35
- ↑ Shub, 1966, էջ 432
- ↑ Sandle, 1999, էջեր 42–43
- ↑ Sandle, 1999, էջ 38
- ↑ Sandle, 1999, էջեր 43–44, 63
- ↑ Sandle, 1999, էջ 36
- ↑ Service, 2000, էջ 203
- ↑ Sandle 1999, p. 29; White 2001, p. 1.
- ↑ Ryan, 2012, էջ 13
- ↑ Sandle 1999, p. 57; White 2001, p. 151.
- ↑ Sandle, 1999, էջ 34
- ↑ White, 2001, էջեր 150–151
- ↑ 447,0 447,1 447,2 Ryan, 2012, էջ 19
- ↑ 448,0 448,1 Ryan, 2012, էջ 3
- ↑ Fischer, 1964, էջ 213
- ↑ 450,0 450,1 Rice, 1990, էջ 121
- ↑ Volkogonov, 1994, էջ 471
- ↑ Shub, 1966, էջ 443
- ↑ Fischer 1964, p. 310; Shub 1966, p. 442.
- ↑ Sandle, 1999, էջեր 36–37
- ↑ Fischer 1964, p. 54; Shub 1966, p. 423; Pipes 1990, p. 352.
- ↑ Fischer, 1964, էջեր 88–89
- ↑ Fischer 1964, p. 87; Montefiore 2007, p. 266.
- ↑ Fischer, 1964, էջ 87
- ↑ Fischer, 1964, էջեր 91, 93
- ↑ Montefiore, 2007, էջ 266
- ↑ Page 1948, p. 17; Page 1950, p. 354.
- ↑ Page, 1950, էջ 355
- ↑ Page, 1950, էջ 342
- ↑ Service 2000, pp. 159, 202; Read 2005, p. 207.
- ↑ Fischer, 1964, էջեր 47, 148
- ↑ Pipes, 1990, էջեր 348, 351
- ↑ Volkogonov, 1994, էջ 246
- ↑ Fischer, 1964, էջ 57
- ↑ Fischer, 1964, էջեր 21–22
- ↑ Service, 2000, էջ 73
- ↑ Fischer 1964, p. 44; Service 2000, p. 81.
- ↑ Service, 2000, էջ 118
- ↑ Service 2000, p. 232; Lih 2011, p. 13.
- ↑ White, 2001, էջ 88
- ↑ Volkogonov, 1994, էջ 362
- ↑ Fischer, 1964, էջ 409
- ↑ Read, 2005, էջ 262
- ↑ Fischer 1964, pp. 40–41; Volkogonov 1994, p. 373; Service 2000, p. 149.
- ↑ Service, 2000, էջ 116
- ↑ Pipes 1996, p. 11; Read 2005, p. 287.
- ↑ Read, 2005, էջ 259
- ↑ Fischer 1964, p. 67; Pipes 1990, p. 353; Read 2005, pp. 207, 212.
- ↑ Petrovsky-Shtern, 2010, էջ 93
- ↑ Pipes, 1990, էջ 353
- ↑ Fischer, 1964, էջ 69
- ↑ Service 2000, p. 244; Read 2005, p. 153.
- ↑ Fischer, 1964, էջ 59
- ↑ Fischer 1964, p. 45; Pipes 1990, p. 350; Volkogonov 1994, p. 182; Service 2000, p. 177; Read 2005, p. 208; Ryan 2012, p. 6.
- ↑ Fischer 1964, p. 415; Shub 1966, p. 422; Read 2005, p. 247.
- ↑ Service, 2000, էջ 293
- ↑ Volkogonov, 1994, էջ 200
- ↑ Service, 2000, էջ 242
- ↑ Fischer 1964, p. 56; Rice 1990, p. 106; Service 2000, p. 160.
- ↑ Fischer 1964, p. 56; Service 2000, p. 188.
- ↑ Read, 2005, էջեր 20, 64, 132–37
- ↑ Shub, 1966, էջ 423
- ↑ Fischer, 1964, էջ 367
- ↑ Fischer, 1964, էջ 368
- ↑ Pipes, 1990, էջ 812
- ↑ Service, 2000, էջեր 99–100, 160
- ↑ Fischer, 1964, էջ 245
- ↑ Pipes 1990, pp. 349–350; Read 2005, pp. 284, 259–260.
- ↑ Fischer 1964, pp. 489, 491; Shub 1966, pp. 420–421; Sandle 1999, p. 125; Read 2005, p. 237.
- ↑ Fischer 1964, p. 79; Read 2005, p. 237.
- ↑ Service, 2000, էջ 199
- ↑ Shub 1966, p. 424; Service 2000, p. 213; Rappaport 2010, p. 38.
- ↑ Read, 2005, էջ 19
- ↑ Fischer 1964, p. 515; Volkogonov 1994, p. 246.
- ↑ Petrovsky-Shtern, 2010, էջ 67
- ↑ Service, 2000, էջ 453
- ↑ Service, 2000, էջ 389
- ↑ Pipes 1996, p. 11; Service 2000, p. 389–400.
- ↑ Volkogonov, 1994, էջ 326
- ↑ Service, 2000, էջ 391
- ↑ Volkogonov, 1994, էջ 259
- ↑ Read, 2005, էջ 284
- ↑ Fischer, 1964, էջ 414
- ↑ Liebman, 1975, էջեր 19–20
- ↑ Albert Resis. «Vladimir Ilich Lenin». Encyclopædia Britannica. Արխիվացված է օրիգինալից 2015 թ․ հունիսի 19-ին. Վերցված է 2016 թ․ փետրվարի 4-ին.
- ↑ White, 2001, էջ iix
- ↑ Service, 2000, էջ 488
- ↑ 522,0 522,1 Read, 2005, էջ 283
- ↑ 523,0 523,1 Ryan, 2012, էջ 5
- ↑ David Remnick (1998 թ․ ապրիլի 13). «TIME 100: Vladimir Lenin». Արխիվացված է օրիգինալից 2011 թ․ ապրիլի 25-ին.
- ↑ Feifei Sun (2011 թ․ փետրվարի 4). «Top 25 Political Icons: Lenin». Time. Արխիվացված է օրիգինալից 2015 թ․ հունվարի 14-ին. Վերցված է 2016 թ․ փետրվարի 4-ին.
- ↑ Lee 2003, p. 14; Ryan 2012, p. 3.
- ↑ Lee, 2003, էջ 14
- ↑ 528,0 528,1 Lee, 2003, էջ 123
- ↑ Lee, 2003, էջ 124
- ↑ Fischer 1964, p. 516; Shub 1966, p. 415; Leggett 1981, p. 364; Volkogonov 1994, pp. 307, 312.
- ↑ Leggett, 1981, էջ 364
- ↑ Lewin 1969, p. 12; Rigby 1979, pp. x, 161; Sandle 1999, p. 164; Service 2000, p. 506; Lee 2003, p. 97; Read 2005, p. 190; Ryan 2012, p. 9.
- ↑ Fischer 1964, p. 417; Shub 1966, p. 416; Pipes 1990, p. 511; Pipes 1996, p. 3; Read 2005, p. 247.
- ↑ Ryan, 2012, էջ 1
- ↑ Fischer, 1964, էջ 524
- ↑ Volkogonov, 1994, էջ 313
- ↑ Lee, 2003, էջ 120
- ↑ Ryan, 2012, էջ 191
- ↑ Ryan, 2012, էջ 184
- ↑ «Vladimir Lenin Biography». Biography. 42:10 minutes in. A&E Television Networks. Վերցված է 2016 թ․ մայիսի 20-ին.
- ↑ Ryan 2012, p. 3; Budgen, Kouvelakis & Žižek 2007, pp. 1–4.
- ↑ Volkogonov 1994, p. 327; Tumarkin 1997, p. 2; White 2001, p. 185; Read 2005, p. 260.
- ↑ Tumarkin, 1997, էջ 2
- ↑ Pipes 1990, p. 814; Service 2000, p. 485; White 2001, p. 185; Petrovsky-Shtern 2010, p. 114; Read 2005, p. 284.
- ↑ 545,0 545,1 Volkogonov, 1994, էջ 328
- ↑ 546,0 546,1 546,2 Service, 2000, էջ 486
- ↑ Volkogonov 1994, p. 437; Service 2000, p. 482.
- ↑ Lih, 2011, էջ 22
- ↑ Shub 1966, p. 439; Pipes 1996, p. 1; Service 2000, p. 482.
- ↑ Pipes, 1996, էջ 1
- ↑ Service 2000, p. 484; White 2001, p. 185; Read 2005, pp. 260, 284.
- ↑ Volkogonov, 1994, էջեր 274–275
- ↑ Volkogonov, 1994, էջ 262
- ↑ Volkogonov, 1994, էջ 261
- ↑ Volkogonov, 1994, էջ 263
- ↑ Petrovsky-Shtern 2010, p. 99; Lih 2011, p. 20.
- ↑ 557,0 557,1 Read, 2005, էջ 6
- ↑ Petrovsky-Shtern, 2010, էջ 108
- ↑ Petrovsky-Shtern, 2010, էջեր 134, 159–161
- ↑ Service, 2000, էջ 485
- ↑ Pipes 1996, pp. 1–2; White 2001, p. 183.
- ↑ Volkogonov 1994, pp. 452–453; Service 2000, pp. 491–492; Lee 2003, p. 131.
- ↑ Service, 2000, էջեր 491–492
- ↑ Pipes, 1996, էջեր 2–3
- ↑ Service, 2000, էջ 492
- ↑ «All monuments of Lenin to be removed from Russian cities». RT. 2012 թ․ նոյեմբերի 20. Արխիվացված է օրիգինալից 2015 թ․ նոյեմբերի 17-ին. Վերցված է 2013 թ․ ապրիլի 21-ին.
- ↑ «Ukraine crisis: Lenin statues toppled in protest». BBC News. 2014 թ․ փետրվարի 22. Արխիվացված օրիգինալից 2016 թ․ հունվարի 5-ին.
- ↑ «Archived copy». Արխիվացված է օրիգինալից 2016 թ․ օգոստոսի 20-ին. Վերցված է 2016 թ․ հունիսի 10-ին.
{{cite web}}: CS1 սպաս․ արխիվը պատճենվել է որպես վերնագիր (link) - ↑ Shevchenko, Vitaly (2015 թ․ ապրիլի 14). «Goodbye, Lenin: Ukraine moves to ban communist symbols». BBC News. Արխիվացված օրիգինալից 2016 թ․ մարտի 7-ին.
- ↑ Shub, 1966, էջ 10
- ↑ Liebman, 1975, էջ 22
- ↑ Shub 1966, p. 9; Service 2000, p. 482.
- ↑ Lee, 2003, էջ 132
- ↑ Lee, 2003, էջեր 132–133
Աղբյուրներ
խմբագրել- Aves, Jonathan (1996). Workers Against Lenin: Labour Protest and the Bolshevik Dictatorship. London: I.B. Tauris. ISBN 978-1-86064-067-4.
- Brackman, Roman (2000). The Secret File of Joseph Stalin: A Hidden Life. Portland, Oregon: Psychology Press. ISBN 978-0-7146-5050-0.
- Budgen, Sebastian; Kouvelakis, Stathis; Žižek, Slavoj (2007). Lenin Reloaded: Toward a Politics of Truth. Durham, North Carolina: Duke University Press. ISBN 978-0-8223-3941-0.
- Davies, Norman (2003) [1972]. White Eagle, Red Star: The Polish-Soviet War 1919-20 and 'the Miracle on the Vistula'. London: Pimlico. ISBN 978-0712606943.
- Fischer, Louis (1964). The Life of Lenin. London: Weidenfeld and Nicolson.
{{cite book}}: Unknown parameter|=ignored (օգնություն) - Hazard, John N. (1965). «Unity and Diversity in Socialist Law». Law and Contemporary Problems. 30 (2): 270–290. doi:10.2307/1190515. ISSN 0023-9186. JSTOR 1190515. Վերցված է 2016 թ․ օգոստոսի 8-ին.
{{cite journal}}: Unknown parameter|=ignored (օգնություն) - Kotkin, Stephen (2014). Stalin: Paradoxes of Power, 1878–1928. London: Allen Lane. ISBN 978-0-713-99944-0.
- Lee, Stephen J. (2003). Lenin and Revolutionary Russia. London: Routledge. ISBN 978-0-415-28718-0.
- Leggett, George (1981). The Cheka: Lenin's Political Police. Oxford: Oxford University Press. ISBN 978-0-19-822552-2.
- Lerner, Vladimir; Finkelstein, Y.; Witztum, E. (2004). «The Enigma of Lenin's (1870–1924) Malady». European Journal of Neurology. 11 (6): 371–376. doi:10.1111/j.1468-1331.2004.00839.x. PMID 15171732.
- Goldstein, Erik (2013). The First World War Peace Settlements, 1919-1925. London: Routledge. ISBN 978-1-31-7883-678.
- Hall, Richard C. (2015). Consumed by War: European Conflict in the 20th Century. Lexington: University Press of Kentucky. ISBN 978-0-81-3159-959.
- Liebman, Marcel (1975) [1973]. Leninism Under Lenin. Translated by Brian Pearce. London: Jonathan Cape. ISBN 978-0-224-01072-6.
- Merridale, Catherine (2017). Lenin on the Train. London: Penguin Books. ISBN 978-0-241011-324.
- Montefiore, Simon Sebag (2007). Young Stalin. London: Weidenfeld & Nicolson. ISBN 978-0-297-85068-7.
{{cite book}}: Unknown parameter|=ignored (օգնություն)
- Lewin, Moshe (1969). Lenin's Last Struggle. Translated by Sheridan Smith, A. M. London: Faber and Faber.
{{cite book}}: Unknown parameter|=ignored (օգնություն) - Lih, Lars T. (2011). Lenin. Critical Lives. London: Reaktion Books. ISBN 978-1-86189-793-0.
- Page, Stanley W. (1948). «Lenin, the National Question and the Baltic States, 1917-19». The American Slavic and East European Review. 7 (1): 15–31. doi:10.2307/2492116. JSTOR 2492116.
- ——— (1950). «Lenin and Self-Determination». The Slavonic and East European Review. 28 (71): 342–358. JSTOR 4204138.
- Petrovsky-Shtern, Yohanan (2010). Lenin's Jewish Question. New Haven, Connecticut: Yale University Press. ISBN 978-0-300-15210-4. JSTOR j.ctt1npd80.
{{cite book}}: Unknown parameter|=ignored (օգնություն) - Pipes, Richard (1990). The Russian Revolution: 1899–1919. London: Collins Harvill. ISBN 978-0-679-73660-8.
{{cite book}}: Unknown parameter|=ignored (օգնություն) - ——— (1996). The Unknown Lenin: From the Secret Archive. New Haven, Connecticut: Yale University Press. ISBN 978-0-300-06919-8.
{{cite book}}: Unknown parameter|=ignored (օգնություն) - Rappaport, Helen (2010). Conspirator: Lenin in Exile. New York: Basic Books. ISBN 978-0-465-01395-1.
{{cite book}}: Unknown parameter|=ignored (օգնություն) - Read, Christopher (2005). Lenin: A Revolutionary Life. Routledge Historical Biographies. London: Routledge. ISBN 978-0-415-20649-5.
- Rice, Christopher (1990). Lenin: Portrait of a Professional Revolutionary. London: Cassell. ISBN 978-0-304-31814-8.
- Rigby, T. H. (1979). Lenin's Government: Sovnarkom 1917–1922. Cambridge, England: Cambridge University Press. ISBN 978-0-521-22281-5.
- Ryan, James (2012). Lenin's Terror: The Ideological Origins of Early Soviet State Violence. London: Routledge. ISBN 978-1-138-81568-1.
- Sandle, Mark (1999). A Short History of Soviet Socialism. London: UCL Press. doi:10.4324/9780203500279. ISBN 978-1-85728-355-6.
- Sebestyen, Victor (2017). Lenin the Dictator: An Intimate Portrait. London: Weidenfeld and Nicolson. ISBN 978-1474600446.
- Service, Robert (2000). Lenin: A Biography. London: Macmillan. ISBN 978-0-333-72625-9.
{{cite book}}: Unknown parameter|=ignored (օգնություն) - Shub, David (1966). Lenin: A Biography (revised ed.). London: Pelican.
- Theen, Rolf (2004). Lenin: Genesis and Development of a Revolutionary. Princeton, New Jersey: Princeton University Press. ISBN 978-0691643588.
- Tumarkin, Nina (1997). Lenin Lives! The Lenin Cult in Soviet Russia (enlarged ed.). Cambridge, Massachusetts: Harvard University Press. ISBN 978-0-674-52431-6.
- Volkogonov, Dmitri (1994). Lenin: Life and Legacy. Translated by Shukman, Harold. London: HarperCollins. ISBN 978-0-00-255123-6.
{{cite book}}: Unknown parameter|=ignored (օգնություն) - White, James D. (2001). Lenin: The Practice and Theory of Revolution. European History in Perspective. Basingstoke, England: Palgrave. ISBN 978-0-333-72157-5.
Գրականություն
խմբագրել- Ali, Tariq (2017). The Dilemmas of Lenin: Terrorism, War, Empire, Love, Revolution. New York/London: Verso.
{{cite book}}: Unknown parameter|=ignored (օգնություն) - Cliff, Tony (1986). Building the Party: Lenin, 1893–1914. Chicago: Haymarket Books. ISBN 978-1-931859-01-1.
{{cite book}}: Unknown parameter|=ignored (օգնություն) - Felshtinsky, Yuri (2010). Lenin and His Comrades: The Bolsheviks Take Over Russia 1917–1924. New York: Enigma Books. ISBN 978-1-929631-95-7.
{{cite book}}: Unknown parameter|=ignored (օգնություն) - Gellately, Robert (2007). Lenin, Stalin, and Hitler: The Age of Social Catastrophe. New York: Knopf. ISBN 978-1-4000-3213-6.
{{cite book}}: Unknown parameter|=ignored (օգնություն) - Gooding, John (2001). Socialism in Russia: Lenin and His Legacy, 1890–1991. Basingstoke, England: Palgrave Macmillan. doi:10.1057/9781403913876. ISBN 978-0-333-97235-9.
- Hill, Christopher (1971). Lenin and the Russian Revolution. London: Pelican Books.
{{cite book}}: Unknown parameter|=ignored (օգնություն) - Lenin, V.I.; Žižek, Slavoj (2017). Lenin 2017: Remembering, Repeating, and Working Through. Verso. ISBN 978-1786631886.
- Lih, Lars T. (2008) [2006]. Lenin Rediscovered: What is to be Done? in Context. Chicago: Haymarket Books. ISBN 978-1-931859-58-5.
{{cite book}}: Invalid|name-list-style=yes(օգնություն) - Lukács, Georg (1970) [1924]. Lenin: A Study on the Unity of his Thought. Translated by Jacobs, Nicholas. Վերցված է 2016 թ․ օգոստոսի 7-ին.
{{cite book}}: Unknown parameter|=ignored (օգնություն) - Nimtz, August H. (2014). Lenin's Electoral Strategy from 1907 to the October Revolution of 1917: The Ballot, the Streets—or Both. New York: Palgrave Macmillan. ISBN 978-1-137-39377-7.
- Pannekoek, Anton (1938). Lenin as Philosopher. Վերցված է 2016 թ․ օգոստոսի 16-ին.
- Payne, Robert (1967). The Life And Death of Lenin. Simon & Schuster.
{{cite book}}: Unknown parameter|=ignored (օգնություն) - Ryan, James (2007). «Lenin's The State and Revolution and Soviet State Violence: A Textual Analysis». Revolutionary Russia. 20 (2): 151–172. doi:10.1080/09546540701633452.
- Sebestyen, Victor (2017). Lenin the Dictator: An Intimate Portrait. London: Weidenfeld & Nicolson. ISBN 978-1-47460-044-6.
- Service, Robert (1985). Lenin: A Political Life – Volume One: The Strengths of Contradiction. Indiana University Press. ISBN 978-0-253-33324-7.
{{cite book}}: Unknown parameter|=ignored (օգնություն) - ——— (1991). Lenin: A Political Life – Volume Two: Worlds in Collision. Indiana University Press. ISBN 978-0-253-33325-4.
{{cite book}}: Unknown parameter|=ignored (օգնություն) - ——— (1995). Lenin: A Political Life – Volume Three: The Iron Ring. Indiana University Press. ISBN 978-0-253-35181-4.
{{cite book}}: Unknown parameter|=ignored (օգնություն) - ——— (1972). The Young Lenin.
{{cite book}}: Unknown parameter|=ignored (օգնություն)
Արտաքին հղումներ
խմբագրել- Նրան մեղադրում էին Գերմանիայի լրտեսը լինելու մեջ․ անհայտ փաստեր Վլադիմիր Լենին հեղափոխականի կյանքից
- Marx2Mao.org – Lenin Internet Library
- Lenin: A Biography, official Soviet account of his life and work.
- They Knew Lenin: Reminiscences of Foreign Contemporaries
- Lenin's speech (video) ՅուԹյուբում – Lenin's speech with subtitles
- Article on Lenin written by Trotsky for the Encyclopædia Britannica
- Lenin and the First Communist Revolutions
- Lenin Internet Archive Biography includes interviews with Lenin and essays on the leader
- Վլադիմիր Լենինի գործերը Գուտենբերգ նախագծում
- Marxists.org Lenin Internet Archive – Extensive compendium of writings, a biography, and many photographs
- Lenin's Popularity Highest in Years on Revolutionary's 144th Birthday. The Moscow Times, 22 April 2014.
- The Lies We Tell About Lenin. Lars T. Lih. Jacobin. 23 July 2014.
- "Lenin", In Our Time, BBC Radio 4 discussion with Robert Service and Vitali Vitaliev (16 March 2000).
 | Վիքիքաղվածքն ունի նյութեր, որոնք վերաբերում են «Վլադիմիր Լենին» հոդվածին։ |
 | Վիքիպահեստն ունի նյութեր, որոնք վերաբերում են «Վլադիմիր Լենին» հոդվածին։ |