Վիքիպեդիա

Լիլիթ

Անվան այլ կիրառումների համար տե՛ս՝ Լիլիթ (այլ կիրառումներ)

Լիլիթ, Լիլիթու, Լիլու կամ Արդատ Լիլի (եբրայերեն` לילית‎), Թալմուդում իգական չար ոգի, շումերա-աքքադական, եբրայական դիցաբանական կերպար, հուդայականության մեջ և կաբալայում Ադամի առաջին կինը, որի անունը կապված է տղամարդկանց գայթակղության և երեխաների սպանության հետ։ Հիշատակվում է քրիստոնեական ապոկրիֆներում, որոնք Աստվածաշնչյան կանոնական գրքերում չեն ներառվել։ Եսայի մարգարեն (Ես. 34:14) կանխատեսել է գիշերային տեսիլքի (Lilith) հայտնվելը Աստվածային դատաստանից հետո, երբ Եդոմը (հուն․՝ Ἰδουμαία, եբրայերեն՝ אֱדוֹם‎, Էդո՛մ) ամայացավ։


Լիլիթ (1892), Ջոն Կոլլիեր
Տեսակդիցաբանական կերպար և դև
Սեռիգական
ԾննդավայրԵդեմ
ԱմուսինԱդամ, Samael? և Կայեն
 Lilith Վիքիպահեստում

Հնագույն միջագետքյան առասպելներում Լիլիթը նաև գիշերային դև է, փոթորիկների չար ոգի, որը կապ ունի քամու հետ և բերում է հիվանդություն և մահ (հիշատակվում են նաև «լիլու» արական սեռի դևերը)[1]։ Շումերական «Էպոս Գիլգամեշի մասին» էպիկական պոեմում նա ոչնչացնում է Իշտար աստվածուհու սուրբ ծառը։ Նա կոչվել է «Լիլիթու» անունով մինչև մ.թ.ա. 7-րդ դարը։ Այդ ժամանակվանից հրեական առասպելներում նա նշվել է «Լիլիթ» անունով։

Լիլիթի կերպարը բազմիցս արծարծվել է գրականության և արվեստի ստեղծագործություններում։ Լիլիթի մասին լեգենդների առավել հայտնի միջնադարյան հրեական տեքստերից է Բեն-Սիրայի այբուբենը (մ. թ. 700-1000)։ Հիշատակվում է նաև Մեռյալ ծովի ափին հայտնաբերված Կումրանի ձեռագրերում (մ. թ. ա.  III - մ. թ. I  դար) և կաբալայական Զոհար գրքում, որտեղ նա ներկայանում է որպես չքնաղ և գայթակղիչ կին (1270-1320)[2]։ Թանախում (ձեռագիր Թորա) չի հիշատակվում[1]։

19-րդ դարում Լիլիթի կերպարը շրջանառվել է հատկապես նախառաֆայելականների շրջանում, երբ տարածված էր կանանց՝ որպես հզոր և չար գայթակղողներ պատկերելը (մասնավորապես Դանթե Գաբրիել Ռոսսետտին)[3]։

Հրեական լեգենդի վրա է հիմնված հայկական գրականության մեջ Ավետիք Իսահակյանի «Լիլիթ» պոեմը։

Լիլիթ անունը իգական սեռի անուն է, որը լայնորեն տարածված է հայերի շրջանում։ Ի հակադրություն համաշխարհային պատմության և մշակույթի մեջ տարածված կարծրատիպերի՝ Հայաստանում ընդունված է, որ Լիլիթ անունը աղջկան այնպիսի հատկություններով և բնավորության գծերով է օժտում, ինչպիսիք են կանացիությունը, տնտեսվարությունը, պտղաբերությունը։

Ստուգաբանություն

խմբագրել

Լիլիթը (սեմական արմատը L-Y-L l) հանդիպում է հրեական առասպելներում որպես գիշերվա չար ոգի։ Աքքադերեն լեզվում lili և līlītu եզրույթները նշանակել են «ոգիներ»։ Շումերների մոտ lili անվանումը կրող էգ չար ոգիները ստուգաբանական որևէ կապ չունեն աքքադերեն lilu բառի հետ, որ նշանակել է երեկո[4]։

Լիլիթ անունը հրեական համայնքներում մոռացվել էր դարերով։ Միջնադարում հրեական ռաբիները փորձում էին պարզել պատճառը, թե ինչու է «Լիլիթ» անունը շեշտվել Հին Կտակարանում[5]։

Լիլիթ անունը սկիզբ է առնում երեք շումերական դևերից` Լիլու, Լիլիթու և Արդատ Լիլի։ Առաջին երկուսը ինկուբուս և սուկուբուս են։ Լիլիթը հայտնի է մի քանի տարբեր անուններով. Բատնա (եբրայերեն-արամեերեն` որովայն), Օդեմ (գեղեցկություն), Ամորֆ (հունարեն` ձև չունեցող), «Երեխային խեղդող մայր» (սիրիական տեքստում)։

Դիցաբանական կերպար

խմբագրել

Շումերա-աքքադական դիցաբանության մեջ

խմբագրել

Շումերա-աքքադական դիցաբանության մեջ Լիլիթը բաբելոնյան դիցարանի կին-դև է, սիրուհի (լատին․՝ succuba-սուկկուբ), որն ունի երեխայասպան դևի հատկություններ (Աքքադերեն դ.La-maš-tu, շումերերեն Dimme դ.Dim3-me) - Լամաշտու)։ Հետբիբլիական հրեական ավանդույթում Լիլիթն այդ երկու հատկություններով է օժտված։

Սեմական դիցաբանության և հուդայականության մեջ Լիլիթն Ադամի կինն է։ Հիշատակվում է Մեռյալ ծովում հայտնաբերված Կումրանի ձեռագրերում, Բեն-Սիրայի այբուբենում, կաբալայական Զոհար գրքում (եբրայերեն זֹהַר)[6][7][8][9]։

Լիլիթն Աստծուց խնդրում է առանց տղամարդու մասնակցության երեխաներ ունենալու կարողություն և ստանում է կախարդական նիզակ։ Այդ նիզակով Լիլիթի մարմնից կտրված մասը մարդ էր դառնում։ Հուդայական դիցաբանության մեջ նկարագրված է, որ այդ «շնորհի» փոխարեն չար հրեշտակներն ամեն օր սպանում էին նրա երեխաներից մինչև 1000 երեխա։ «Քանի որ Լիլիթը եղել է Եվայից առաջ» - ասված է հին հրեական ձեռագրում[10]։

 
Ադամն իրեն է սեղմել երեխային մանկագող Լիլիթի ներկայությամբ։ Ֆիլիպինո Լիպիի որմնանկար, Սանտա Մարիա Նովելլայի բազիլիկում, Ֆլորենցիա

«Բեն Սիրայի Այբուբեն» միջնադարյան (VII-X դարեր) ձեռագրում Լիլիթը ներկայացվում է որպես Ադամի առաջին կինը, որին Աստված ստեղծել էր Ադամի համար։ Լիլիթն իրեն համարում է Ադամին հավասար, քանի որ ինքն էլ Ադամի նման կավից է ստեղծվել (Ծննդոց - 1 գլուխ)։ Լիլիթը, չկարողանալով համակերպվել տղամարդու իշխանությանը թռչում-փախչում է։ Նրա փոխարեն Աստված ստեղծում է Եվային[11]։ Կարմիր ծովում նրա հետ հանդիպում են հրեշտակները և համոզում են հետ վերադառնալ, բայց Լիլիթը հրաժարվում է՝ ասելով, որ ստեղծված է նորածիններին վնասելու համար (հնում Միջագետքում կարծում էին, որ Լիլիթը երեխաների արյունն էր խմում գիշերը, ինչպես նաև գայթակղում և խոշտանգում էր քնած տղամարդկանց` նրանց կամքին հակառակ, նրանցից երեխա ունենալու նպատակով[1], այդ պատճառով Թալմուդը տղամարդկանց զգուշացնում էր մենակ չգիշերել տանը)։ Այդ ժամանակ հրեշտակները նրանից խոստում են վերցնում, որ նա չի մտնի այն տուն, որտեղ կլինեն իրենց անունը կրողներ կամ իրենք, ինչպես նաև հենց իր` Լիլիթի անուններից որևէ մեկն ունեցողներ։ Բացի այդ նա որպես պատիժ համաձայնվում է, որ ամեն օր նրա երեխաներից հարյուրը կմահանան։ Մեկ ուրիշ լեգենդի համաձայն՝ Ադամը կենակցել է Լիլիթի հետ դրախտից արտաքսվելուց հետո, որի հետևանքով աշխարհը լցվել է դևերով[11]։

Լիլիթը հունահռոմեական դիցաբանության մեջ

խմբագրել

Եսայի մարգարեի մոտ (Աղ. 34։14) Լիլիթը թարգմանվում է որպես Լամիա։

Ըստ Զիգմոնդ Հուրվիցի՝ թալմուդական Լիլիթը կապված է հունական Լամիայի հետ, որը, ինչպես նշում է հեղինակը, կառավարել է երեխա գողացող լամիա-հրեշներին։ Լամիան հայտնի էր որպես երեխա սպանող, և Լիլիթի պես նրան նույնպես վախեցրել էին իր պատճառած չարիքների համար։ Նրա ծագումնաբանության վերաբերյալ տեղեկությունները խիստ հակասական են. ինչ վերաբերում է արտաքինին՝ Լամիան ներկայացվում է որպես էակ, որի մարմնի վերին հատվածը հիշեցնում է մարդու, իսկ ներքևի հատվածը՝ գոտկատեղից մինչև ոտքեր՝ օձի[12]։

Աղբյուրներից մեկում նշված է, որ նա Հեկատա աստվածուհու դուստրն է։ Մեկ այլ աղբյուրի համաձայն՝ Հերա աստվածուհին հետագայում անիծել է Լամիայի կապը Զևսի հետ՝ ցանկանալով նրան մահացած երեխաներ ունենալ։ Փոխարենը՝ Հերան, զայրանալով որ Լամիան կենակցել է իր ամուսնու հետ, սպանել է նրա բոլոր երեխաներին (բացառությամբ մեկից)։ Վշտահար Լամիան այնուհետև վերածվել է հրեշի, որը երեխաներ գողանալով վրեժ է լուծել մայրերից[13]։

Լիլիթը հայտնի էր նաև որպես տղամարդկանց արյունը ծծող[14]։

Միջնադարի ընթացքում Լիլիթ անունը փոփոխվել է «Լայլ», որ հին հրեերեն նշանակել է «գիշեր»։ Լիլիթը օձից վերածվել է «գիշերվա հոգու»։ Երբեմն եղել է հրեշտակ, որը պատասխանատու էր մարդկանց ծննդյան համար, երբեմն ղեկավարում էր դևերին, որոնք հարձակվում էին միայնակ քնածների կամ ճանապարհներին մենակ թափառող ճանապարհորդների վրա։ Ժողովրդական բանահյուսության մեջ նա բարձրահասակ լռակյաց հերարձակ երկարամազ երիտասարդ կին է[15][16]։

Գրական կերպար

խմբագրել

Լիլիթն անգլիական գրականության մեջ

խմբագրել
 
Լեդի Լիլիթ, նկարիչ Դանթե Գաբրիել Ռոսսետտի, 1868, Delaware Art Museum թանգարան[17]

Լիլիթի կերպարը բազմաթիվ անգամներ և ամենաբազմազան կերպով շոշափվել է համաշխարհային գրականության մեջ։

Գյոթեի Ֆաուստը տեսնում է գեղեցկուհուն, բայց նրան զգուշացնում են, որ դա Ադամի առաջին կինն է, և որ նրա մազերին դիպչելու դեպքում ինքը կկործանվի։ Անատոլ Ֆրանսի «Դուստր Լիլիթը» կանաչ աչքերով սևահեր ուրվական է։ Ում դիպչում է իր մազերով, նա մոռացության մեջ է ընկնում[18]։

Ռոսսետտիի նկարում և պոեմում

խմբագրել

Լիլիթի մասին լեգենդը ոգեշնչել է անգլիացի նկարիչ և բանաստեղծ Դանթե Գաբրիել Ռոսսետտիին (1828-1882)։ Ռոսետտիի հայտնի նկարներից է ԱՄՆ Delaware Art Museum թանգարանում պահվող «Լեդի Լիլիթ» կտավը, որտեղ նա պատկերել է իր սիրուհուն` որպես «զորեղ և չար գայթակղիչ» Լիլիթ։ Կտավում Լիլիթը ներկայանում է որպես սրբապատկերային ամազոնուհի, երկար, հերարձակ մազերով։ Նրա բնությունը ընդգծում է կտավի աջ անկյունի կակաչը` ափիոն ծաղիկ, որը քուն է բերում[3][19]։

Ռոսետտին գրել է նաև «Եդեմի կացարան» պոեմը («Eden's Bower»)[20][21][22], որտեղ Լիլիթն Ադամի առաջին կին է և նրան շնորհում է «փայլուն տղաներ և պայծառ դուստրեր» («glittering sons and radiant daughters»)։ Աստված ստեղծում է Եվային։ Լիլիթն օձի կերպար է ստանում։ Ադամի երկրային կնոջից վրեժ լուծելու համար, դև Լիլիթը նրան համոզում է արգելված պտուղը համտեսել և բեղմնավորվել Կայենով (Աբելի եղբայրը և սպանողը)։ Առասպելի նախնական տարբերակն այդպիսին է եղել, որին հետևել է Ռոսետտին։

Ռուս գրականության մեջ

խմբագրել

Ռուս սիմվոլիստ-գրող Ֆյոդոր Սոլոգուբի «Հրե շրջան» ժողովածուում Լիլիթը խավարի կերպար չէ, այլ լուսնային լույսի կտոր[23]։ Մարինա Ցվետաևայի «Խանդի փորձ» («Попытка ревности») բանաստեղծության մեջ ցավակցական վերաբերմունք է արտահայտվում բոլոր նրանց, ովքեր գայթակղիչ Լիլիթին ճանաչելուց հետո ապրում են հասարակ, առանց վեցերորդ զգայարանի հողեղեն կնոջ հետ[19][24]։

Հայ գրականության մեջ

խմբագրել

Ավետիք Իսահակյանի «Լիլիթ» պոեմը հիմնված է հրեական առասպելի վրա։ Նա պոեմը գրել է Վենետիկում՝ 1921 թվականին։ Իսահակյանի «Լիլիթ»-ում Ադամը ստեղծվում է հողից (ինչպես՝ հրեական առասպելում), իսկ Լիլիթը՝ հրից։ Ադամը սիրահարված էր Լիլիթին, իսկ Լիլիթը Ադամի նկատմամբ անտարբեր էր և հակակրանք էր տածում Ադամի նկատմամբ, քանի որ նա հողից էր և ոչ թե կրակից, ինչպես ինքը՝ Լիլիթը։ Ռոմանտիկ, հիասքանչ, ոչ հողեղեն Լիլիթի կերպարը առօրեական Եվայի հակադիր պատկերն է։

Աստղագուշակության մեջ

խմբագրել

Հնագույն խորհրդանշական ավանդույթները տարածվել են աստղագուշակության ոլորտի վրա, որտեղ կա Լիլիթ ֆիկտիվ մոլորակ (նրա փոխաբերական անունը - Սև Լուսին է), ֆիկտիվ է, քանի որ ոչ թե հոծ մարմին է, այլ հավասարեցման կետ[25]։ Լիլիթը Լուսնի ուղեծրի ամենահեռու կետն է Երկիր մոլորակից, որի հետագիծը օվալ է։ Նա առաջնային նշանակություն ունի ամեն մեկի ճակատագրում, քանի որ ցույց է տալիս կենդանակերպի այն կետը, որում իրականանում են կանխագուշակությունները։ Լիլիթի հատումը Արևի և Լուսնի հետ փառք է բերում, որը կապված է ծայրագույն հատկությունների հետ. կամ` հանճար, կամ` հանցագործ։ Սատուրնի հետ հատումից, Սև Լուսինը ընդգծում է անսահման ռիսկի նկատմամբ հակումը, որը հատուկ է խաղամոլներին, որոնք ի վիճակի չեն տանուլ տվածը հատուցել։ Այդ պատճառով այդ նշանի տակ թաքնված է տանուլ տվածի սև առեղծվածը[19][26][27][28]։

Տես նաև

խմբագրել

Ավետիք Իսահակյանի «Լիլիթ» առասպելը վիքիդարանում

Ծանոթագրություններ

խմբագրել
  1. ↑ 1,0 1,1 1,2 Евгений Кот. «Лилит».
  2. ↑ «КАББАЛA. Другие течения испанской каббалы 13 века». КЕЭ, том 4, кол. 2–15. Общество по исследованию еврейских общин. 1988.
  3. ↑ 3,0 3,1 Dante Gabriel Rossetti (1866-68 (փոփոխված 1872-73)). «LADY LILITH». Delaware Art Museum, Samuel and Mary R. Bancroft Memorial, 1935. Արխիվացված է օրիգինալից 2018 թ․ հոկտեմբերի 21-ին.
  4. ↑ ^ Michael C. Astour Hellenosemitica: an ethnic and cultural study in west Semitic impact on Mycenaean. Greece 1965 Brill p138
  5. ↑ Judit M. Blair De-Demonising the Old Testament - An Investigation of Azazel, Lilith, Deber, Qeteb and Reshef in the Hebrew Bible. Forschungen zum Alten Testament 2 Reihe, Mohr Siebeck 2009 ISBN 3-16-150131-4
  6. ↑ Каббала. Другие течения испанской каббалы 13 века. КЕЭ, том 4, 1988
  7. ↑ Tr. Norman Bronznick (with David Stern & Mark Jay Mirsky) The Story of Lilith. The Alphabet of ben Sira Question #5 (23a-b)
  8. ↑ By: Crawford Howell Toy, Louis Ginzberg BEN SIRA, ALPHABET OF... jewishencyclopedia.com կայքում (անգլ.)
  9. ↑ Послебиблейская литература. Society for Research on Jewish Communities. (ռուս.)
  10. ↑ Looking for Lilith
  11. ↑ 11,0 11,1 М.Элиаде, И.Кулио. Словарь религий, обрядов и верований//При участии Г.С.Винер (1997). «Словари и энциклопедии » Философия » - Л - Лилит». СПб.: «Университетская книга».{{cite web}}: CS1 սպաս․ բազմաթիվ անուններ: authors list (link)
  12. ↑ Տես Հուրվից, էջ 43 (անգլ.)
  13. ↑ Տես Հուրվից, էջ 33 (անգլ.)
  14. ↑ Տես Հուրվից, Էջ 77 (անգլ.)
  15. ↑ Лилит Демоница. Энциклопедия мифологии.
  16. ↑ Խորխե Լուիս Բորխես «Երևակայական էակների գիրք» Книга вымышленных существ. 24 Apr 2000
  17. ↑ Lady Lilith. Dante Gabriel Rossetti, 1868
  18. ↑ Анатоль Франс. «Дочь Лилит».
  19. ↑ 19,0 19,1 19,2 Телицин В.Л., Багдасарян В.Э., Орлов И.Б. (2005). «Символы, знаки, эмблемы Энциклопедия».{{cite web}}: CS1 սպաս․ բազմաթիվ անուններ: authors list (link)
  20. ↑ Dante Gabriel Rossetti Eden Bower
  21. ↑ Dante Gabriel Rossetti Eden Bower. Scholarly Commentary
  22. ↑ «Lilith & Eden's Bower».
  23. ↑ ФЁДОР СОЛОГУБ (1908). «ПЛАМЕННЫЙ КРУГ. СТИХИ. КНИГА ВОСЬМАЯ».
  24. ↑ Марина Цветаева - стихи. «Попытка ревности».
  25. ↑ «The Three Lilith Points». darkstarastrology.com.
  26. ↑ Борхес X. Л. Бестиарий (2000). Книга вымышленных существ. М.{{cite book}}: CS1 սպաս․ location missing publisher (link)
  27. ↑ Женщина в мифах и легендах. Ташкент: Энциклопедический справочник. 1992.
  28. ↑ Энциклопедия символов, знаков, эмблем. М. 1999.{{cite book}}: CS1 սպաս․ location missing publisher (link)

Արտաքին հղումներ

խմբագրել
 Վիքիպահեստն ունի նյութեր, որոնք վերաբերում են «Լիլիթ» հոդվածին։
Ստացված է «https://hy.wiki.x.io/w/index.php?title=Լիլիթ&oldid=10141956» էջից