Վիքիպեդիա

Լի Կուան Յու

Լի Կուան Յու (անգլ.՝ Lee Kuan Yew կամ Lee Kwan-Yew, կանտոն․՝ 李光耀, սեպտեմբերի 16, 1923(1923-09-16)[1][2][3][…], Սինգապուր[2][4] - մարտի 23, 2015(2015-03-23)[4][5][6][…], Bukit Merah, Կենտրոնական շրջան (Սինգապուր), Սինգապուր[7][1]), սինգապուրցի քաղաքական գործիչ։ Սինգապուրի առաջին վարչապետն էր, որը կառավարել է երեք տասնամյակ։

Լի Կուան Յու
 
Կուսակցություն՝ Ժողովրդի գործողություն կուսակցություն
Կրթություն՝ Ֆիցուիլյամի քոլեջ, Լոնդոնի տնտեսության և քաղաքական գիտությունների դպրոց, Քեմբրիջի համալսարան, Raffles Institution?, Սինգապուրի ազգային համալսարան և Լոնդոնի համալսարան
Մասնագիտություն՝ փիլիսոփա, ինքնակենսագիր, փաստաբան, պետական գործիչ և քաղաքական գործիչ
Դավանանք ագնոստիցիզմ
Ծննդյան օր սեպտեմբերի 16, 1923(1923-09-16)[1][2][3][…]
Ծննդավայր Սինգապուր[2][4]
Վախճանի օր մարտի 23, 2015(2015-03-23)[4][5][6][…] (91 տարեկան)
Վախճանի վայր Bukit Merah, Կենտրոնական շրջան (Սինգապուր), Սինգապուր[7][1]
Թաղված Mandai Crematorium and Columbarium
Քաղաքացիություն  ԱՄՆ
Հայր Lee Chin Koon?[8]
Մայր Chua Jim Neo?[8]
Ամուսին Կվա Գեոկ Չու
Զավակներ Լի Սյանլուն[9][4], Լի Սյան Յան[4] և Lee Wei Ling?[4]
 
Պարգևներ

Իրավական համակարգի սյուներ

խմբագրել

«Ամենակարևորը ունենալ անբասիր կենտրոնական իշխանություն։ Եթե վերևում գտնվող մարդիկ բարոյական չափանիշների մարմնավորում և օրինակ չեն, որ աստիճանաբար ներդնում են իշխանության ավելի ցածր օղակներ, ինչ-որ բան անել շատ դժվար է»։ «Ծնողներին նվիրվածություն, հավատարմություն ու արդարություն, աշխատասիրություն ու հոգատարություն, անկեղծություն բարեկամների նկատմամբ և երկրին նվիրվածություն, այսպիսի արժեքներն են իրավական համակարգի կարևորագույն սյուները։ Մենք միայն ամրապնդում էինք ավանդական արժեքները՝ նրանց համահունչ վարքագիծը խրախուսելով, հակասող վարքագիծը՝ պատժելով»։ «Մենք սկսեցինք մեր մարդկանց դաստիարակումից։ Երբ մենք նրանց մեծ մասին համոզեցինք, սկսեցինք օրենքներ հրատարակել փոքրամասնությանը պատժելու համար՝ ովքեր կանխամտածված խախտում էին օրենքները։ Դա Սինգապուրը դարձրեց ապրելու համար հաճելի վայր»։

Գործունեություն

խմբագրել

Նրա շեշտադրումը արագ տնտեսական աճին, բիզնես ձեռնարկատիրությանը, ներքին դեմոկրատիայի սահմանափակմանը և սերտ հարաբերությունները ԱՄՆ-ի և Չինաստանի հետ որոշել է երկրի քաղաքականությունը հետագա կես դարի համար[14]։ Նրան են վերագրվում կարճ ժամանակահատվածում Սինգապուրին երրորդ կարգի երկրներից առաջին կարգի երկրների դաս բարձրացնել։ Համարվում է ժամանակակից Սինգապուրի հիմնադիր հայր[15][16][17][18][19]։ 1990 թվականին, նրա իրավահաջորդ Գոհ Չոկ Տօնգը նրան նշանակեց ավագ նախարարի պաշտոնում։ 2004 թ.-ից, երբ նրա որդին՝ Լի Հսայն Լունգը դարձավ երկրի երրորդ վարչապետը, նրա համար ստեղծեց նախարարի դաստիարակ խորհրդատվական պաշտոնը։ Ընդհանուր առմամբ նա 52 տարի հաջորդաբար կայացրեց նախարարական աթոռներ, և այնուհետ 56 տարի շարունակ նա պառլամենտի անդամ էր Տանջոինգ Պագար ընտրական օկրուգից մինչև վերջ[20]։ Լիին համարվում է անկախ Սինգապուրի հիմնադիր հայրը, ում ղեկավարությամբ երկիրը երրորդ աշխարհից հասավ զարգացած երկրների մակարդակին։

Լին գերազանցությամբ ավարտել էր Քեմբրիջի համալսարանի Ֆիցվիլյամ քոլեջը կրկնակի մասնագիտությամբ՝ տնտեսագետ, իրավաբան։ 1950 թ.-ին նա դարձավ Միդլ Թեմպլ ընկերության իրավաբանը, որտեղ աշխատեց մինչև 1959 թվականը։ 1954 թվականին Լին համահիմնադրում է Ժողովրդական շարժում կուսակցությունը և ընտրվում գլխավոր քարտուղար։ Այդ պաշտոնը նա զբաղեցրեց մինչև 1992 թվականը, կուսակցությանն առաջնորդելով ութ անընդմեջ հաղթանակի։ Նա քարոզարշավ սկսեց Մեծ Բրիտանիայից պահանջելով հրաժարվել իր գաղութատիրական իշխանությունից, որը Բրիտանիան արեց 1963 թվականին, երբ Սինգապուրը միավորվեց Մալայայի, Սաբահի և Սարավակի հետ ձեւավորելով Մալազիայի Նոր Ֆեդերացիան։ Երկու տարի անց ռասայական վեճն ու քաղաքական լարվածությունը հանգեցրին Մալայզիայի Դաշնությունից Սինգապուրի անջատվելուն։ Խորհրդարանի ճնշող վերահսկողության ներքո, Լին և նրա կաբինետը ղեկավարեցին Սինգապուրի վերափոխումը՝ համեմատաբար թերզարգացած գաղութային բնական պաշարներից զուրկ երկրից, Ասիական տնտեսական հսկայի[21][22]։ Ընթացքում նա կերտեց ոչկոռուպցված արդյունավետ կառավարություն և քաղաքացիական ծառայություն։ Նրա վարած քաղաքականության շատ դրույթներ այժմ դասավանդվում են Լի Կուան Յուի հանրային կառավարման դպրոցում։

Լին հեռու մնաց պոպուլիստական քաղաքականությունից, հօգուտ պրագմատիկ երկարաժամկետ սոցիալ տնտեսական միջոցառումների։ Լին անգլերենը դարձրեց ընդհանուր օգտագործման լեզու՝ ներգաղթյալ հանրությանը արևմուտքի հետ միավորելու նպատակով։ Միևնույն ժամանակ նա մտցրեց երկլեզու համակարգը՝ պահպանելու ուսանողների մայրենի լեզուն և ինքնությունը։

Լիի կողմից կիրառվող կանոնները խիստ քննադատության էին ենթարկվում հատկապես արևմուտքի կողմից քաղաքացիական ազատությունները սահմանափակելու (հանրային ընդվզումներ, լրատվամիջոցների վերահսկում) և քաղաքական ընդիմության դեմ կիրառվող զրպարտությունների կիրառումը։ Նա պնդում էր, որ այդպիսի ավտորիտար մեթոդները՝ օրենքի կիրարկման հետ զուգընթաց, անհրաժեշտ էին, էական տնտեսական առաջընթացի հասնելու համար[23][24]։

Ընտանիք

խմբագրել

Լիի՝ անգլերեն կրթություն ստացած, ծնողները նրան անվանեցին «Կուան Յուն», որ նշանակում է «լույս և պայծառություն», մեկ այլ իմաստով՝ «մեծ փառքը կբերի իր նախնիներին». Նրա հայրական պապը նրան անգլերեն Հարրի անունով էր կանչում [25]: Լիին սինգապուրյան հակկա և չինական պերանական ծագմամբ ընտանիքի չորրորդ սերունդն էր։ Նրա հակկա մեծ պապ Լի Բոկ Բուն ծնվել էր 1846 թվականին, Չինաստանի Դաբու մարզից ներգաղթել էր Սինգապուր 1863 թ.-ին[26]։ Նա ամուսնանում է խանութպանի աղջկա՝ Սիոու Հուան Նիոյի հետ, սակայն 1882 թ.-ին նա վերադառնում է Չինաստան, Սինգապուրում թողնելով կնոջը և երեք երեխաներին։ Իր վերադարձից երկու տարի անց նա մահանում է[27]։ Լի Կուան Յուի մյուս պապիկը՝ Լի Հուն Լիոնգը ծնվել է Սինգապուրում, 1871 թվականին։ Նա կրթություն է ստացել անգլերենով Րաֆֆլիս հաստատությունում, որը ժամանակակից Սինգապուրի երկրորդական դպրոցից ցածր է։ Այնուհետև Լի Հուն Լիոնգը աշխատում է որպես որակավորում չստացած դեղագործ, որոշ ժամանակ անց նա շոգենավային ընկերությունում աշխատում է որպես գանձապետ։ Այդ տարիներին, Ինդոնեզիայում, 26 տարեկանում նա ամուսնանում է 16 տարեկան Կո Լյեմ Նիոյի հետ[27]։

Այդ ամուսնությունը պայմանագրով ամուսնություն էր, ինչպես ընդունված էր այդ ժամանակ։ Հարսնացուն և փեսան երկուսն էլ միջին խավին էին պատկանում և երկուսն էլ անգլերեն կրթություն էին ստացել։ Հետագայում Լի Հուն Լիոնգը դառնում է շոգենավերի ընկերության գործադիր տնօրեն։ Լի Հուն Լիոնգը երկու կին ուներ, ինչպես ընդունված էր այդ ժամանակ, և հինգ դուստր ու երեք որդի։ Նրա որդի Լի Չին Կունը՝ նույնպես անգլերեն կրթություն ստացած, ամուսնանում է պերանական Չու Ջիմ Նիոյի հետ, ով և 1923 թ.-ին կյանք է պարգևում իրենց առաջին զավակին՝ Լի Կուան Յուին[28]։

Լի Կուան Յուն ուներ երեք փոքր եղբայր՝ Ֆրեդի Լի Տյամ Յու (1927-2012 թթ., բորսային ընկերության տնօրեն)[29]), Դենիս Լի Կիմ Յու (1933-2011 թթ., իրավաբան, Լի&Լի ընկերության անդամ) և դոկտոր Լի Սուան Յու (Սինգապուրի բժշկական խորհրդի նախագահ), և փոքր քույր, Մոնիկա Լի Կիմ Մոն[27]։ Լիի եղբայր Դենիսը նրա նման իրավաբանություն սովորեց Քեմբրիջի համալսարանում և նրանք միասին հիմնեցին Լի&Լի իրավաբանական ընկերությունը։ Լիի մոտիկ ընկեր Էդմունդ Բարկերը նույնպես միացավ ընկերությանը։ Հետագայում Լին և Բարկերը ընկերությունը լքեցին՝ քաղաքականությամբ զբաղվելու։ Ֆրեդին դարձավ բորսային միջնորդ, մյուս եղբայրը, Սուան Լին բժշկություն սերտեց Քեմբրիջի համալսարանում և հաջող պրակտիկա էր վարում[27]։

Լի Կուան Յուի պապիկների հարստությունը նվազեց մեծ ճգնաժամի ընթացքում և նրա հայրը դարձավ աղքատ խանութպան[30]։ Լիի մորաքույրը պրակտիկա վարող առաջին կին բժիշկն էր Սինգապուրում[31]։ Լի Կուան Յուն մի անգամ նշել է, որ իր հոր անհանդուրժող բնավորությունից տուժել է ողջ ընտանիքը, ինչը դաս է եղել Լի Կուան Յուի համար երիտասարդ հասակից վերահսկել իր վարքագիծը[32] ։ Լին և նրա կինը՝ Կվա Գեոկ Չուն, ամուսնացան 1950 թվականի սեպտեմբերի 30-ին։ Լին և Չուն երկուսն էլ անգլախոս էին՝ անգլերենը նրանց առաջին լեզուն էր։ Լին սկսեց չինարեն սովորել 1955 թվականին 32 տարեկանում[33][34]։ Նա ճապոներեն սովորեց հասուն տարիքում և Սինգապուրի Ճապոնական օկուպացիայի ընթացքում աշխատում էր որպես թարգմանիչ[27][35] ։ Լին ու Կվան երկու որդի և մի դուստր ունեցան։ Լիի ավագ որդին, Լի Հսյան Լունը նախկին բրիգադի գեներալ, 2004 թվականից Սինգապուրի վարչապետ։ Լիի ընտանիքի մի քանի անդամներ Սինգապուրի հասարակության մեջ հայտնի դիրքեր են գրավում։ Նրա կրտսեր որդին նույնպես նախկին բրիգադի գեներալ և ՍինգՏել-ի նախկին գործադիր տնօրեն։ Այժմ նա Սինգապուրի ավիացիայի վարչության նախագահն է։ Լիի դուստրը Լի Վեյ Լինը Ազգային Նևրոգիտական ինստիտուտի տնօրենն է։ Լի Հսյան Լունի կինը, Հօ Չինը Տեմասեկ Հոլդինգի գործադիր տնօրենն է։ Լիի կինը մահացել է 2010 թվականի հոկտեմբերի 2-ին։

Կրթություն

խմբագրել

Լի Կուան Յուն սկզբնական կրթությունը ստացել է անգլիական դպրոցում։ Նա իր դասընկերների մասին գրում էր, հիմնականում աղքատ էին և ոչ փայլուն։ Այնուհետև նա հաճախում է Րաֆֆլես երկրորդական դպրոցը, որտեղ նա որոշ դժվարություններ ուներ, քանի որ սովորում էր Սինգապուրից ընտրված լավագույն 150 ուսանողների հետ։ Լին երեք տարի մասնակցում է սկաուտական շարժմանը՝ խաղում էր թենիս, կրիկետ և շախմատ ներկայացնելով դպրոցը։ Նա արժանացավ մի քանի կրթաթոշակների և 1940 –ի ավարտական քննություննում առաջինն էր, որի համար և արժանացավ Ջոն Անդերսոնի կրթաթոշակի սովորելու Րաֆֆլես քոլեջում՝ ներկայիս Սինգապուրի ազգային համալսարան։ Լիի ապագա կինը՝ Կվա Գիոկ Չուն նրա համակուրսեցին էր և այն ժամանակ միակ աղջիկը Րաֆֆլես Քոլեջում։ Կվան գերազանց ուսանող էր և միակն ով գերազանցեց Լիին անգլերեն և տնտեսագիտություն առարկաներում։

Լիի համալսարանական կրթությունը ընդհատվում է Երկրորդ Համաշխարհային պատերազմով և 1942-1945 թթ. Ճապոնիայի կողմից Սինգապուրի օկուպացիայով։ Պատերազմից հետո Լին Անգլիա է մեկնում սովորելու։ Նա կարճ ժամանակ հաճախում է Լոնդոնի տնտեսագիտության դպրոցը, քանի որ Քեմբրիջի համալսարանի ընդունելություններն ավարտվել էին։

Երիտասարդ տարիներ

խմբագրել

Լին իր վրա զգաց 1942-1945 թթ Ճապոնական օկուպացիայի ծանր տարիները։ Պատերազմի ընթացքում նա սովորեց ճապոներեն և առաջին աշխատանքը գտավ աշխատել պապիկի ընկերոջ ընկերւթյունում՝ տեքստիլ ներկրող Շիմոդա ձեռնարկությունում։ Այնուհետ Լին աշխատանք գտավ, որտեղ նա գրանցում էր դաշնակիցների հաղորդագրությունները և փոխանցում ճապոնացիներին՝ Հոդոբու գրասենյակ (報道部 – Ճապոնիայի պրոպոգանդայի բաժանմունք).[36] Պատերազմի ավարտին՝ դաշնակիցների ռադիոյին հետևելով, նա հասկացավ, որ Ճապոնիան տանուլ է տալիս պատերազմը և դաժան պատերազմ կհրահրի Սինգապուրում, ուստի Կեմերոնի բարձրավանդակում տնտեսություն ձեռք բերելու և ընտանիքի հետ այնտեղ տեղափոխվելու պլաններ է մշակում։ Սակայն, տեղեկանալով, որ իր գործերը գտնվում են անվտանգության բաժնում, Լին հրաժարվեց այդ պլաններից, հասկանալով, որ հակառակ դեպքում անհաղթահարելի դժվարությւնների կհանդիպի։ Պատերազմի ընթացքում Լին իր սեփական բիզնեսներն էր ձեռնարկել, որոնց թվում «Ստիկֆաս» սոսնձի արտադրությունը[30][37][38] ։ Օկուպացիայի ժամանակ ճապոնացի պահակը Լիին հրամայեց միանալ չինացի առանձնացրած խմբին։ Կանխազգալով վտանգ, նա պահակից թույլտվություն խնդրեց շորերը վերցնելու համար տուն վերադառնալ․ և ճապոնացի պահակը համաձայնվեց։ Առանձնացված խմբին տարել էին ծովափ և գնդակահարել, որպես Սուկ Չինգ կոտորածի դրվագ[27][39]։ Օկուպացիան խորը հետք թողեց Լիի վրա։ Նա և մի շարք սինգապուրցի երիտասարդներ վճռականորեն որոշեցին թույլ չտալ ոչ ճապոնացիներին, ոչ բրիտանացիներին կառավարել իրենց երկրում։ Օկուպացիայի ընթացքում նրանք նաև սովորեցին դիմակայել բիրտ ուժին և քրեական տարրերին[40]։ Պատերազմից հետո, Անգլիայում սովորելու ընթացքում Լին ընկերացավ Դավիդ Վիդիքոմի հետ, ով Լեյբորիստական կուսակցությունից էր։ Նա մի քանի անգամ ընկերոջ հետ բեռնատարով պտտվում էր և հանդես էր գալիս հայտարարություններով։ Տեսնելով, ինչպես բրիտանացիները ձախողեցին Սինգապուրի պաշտպանությունը Ճապոնիայից և որոշ ժամանակ անցկացնելով Անգլիայում, Լին որոշեց որ Սինգապուրը պետք է կառավարվի ինքն իրենով։ Նա վերադարձավ Սինգապուր 1949 թվականին[27][30]։ Նա նաև որոշեց ազատվել իր անգլիական Հարրի անունից, և պարզապես կրել Լի Կուան Յու անունը[41], չնայած մինչ կյանքի վերջ, հին ընկերները և անգլիացի բարեկամները նրան դիմում էին որպես Հարրի Լի։

Վաղ քաղաքական կարիերա 1951 - 1959

խմբագրել

Իր հիշողություններում Լին գրում է, որ մտադիր էր վերադառնալ Սինգապուր աշխատելու որպես իրավաբան։ Վերադառնալով, Լին աշխատում է Ջոն Լեյկոկ իրավաբանական ընկերությունում որպես իրավաբան ամսական $500 դոլար աշխատավարձով։ Նա նաև աշխատում է որպես իրավախորհրդատու առևտրական ուսանողական ընկերությունների արհմիությունների խորհրդատու[27]։ Նրա առաջին փորձը Սինգապուրի քաղաքական գործիչների հետ՝ 1951 թվականի օրենսդիր մարմնի ընտրություններում, Լեյկոկի վստահված անձն էր իշխանամետ Բրիտանական առաջադիմական կուսակցության դրոշի ներքո[27]։

Ժողովրդական գործողությունների կուսակացության հիմնումը

խմբագրել

1954 թվականի նոյեմբերի 12-ին, Լին անգլերեն կրթություն ստացած միջին խավի մի խումբ երիտասարդների հետ ձևավորում է սոցիալիստական Ժողովրդական գործողությունների կուսակցությունը՝ նպատակահարմար դաշինք կազմելով կումինիստամետ արհմիութենականների հետ։ Այս միությունը Լին նկարագրել է որպես հաշվարկով ամուսնություն, քանի որ անգլախոս խմբին անհրաժեշտ էր չինարեն խոսող բնակչության համատարած աջակցություն։ Այդ ժամանակ Սինգապուրի համարյա 70% խոսում էր իրենց մայրենի չինարեն և չինական բարբառներով։ Անգլերենը որպես առաջին լեզու էր բնակչության միայն 20% ի համար, ուստի նրանք փոքրամասնություն էին կազմում[42] Նրանց ընդհանուր նպատակն էր քարոզել ինքնակառավարումը և վերջ դնել Բրիտանական գաղութային կառավարմանը։ Անդրանիկ կոնֆերանսը տեղի ունեցավ Վիկտորիա համերգային դահլիճում, որին մասնակցում էին ավելի քան 1, 500 աջակիցներ և արհմիութենականներ։ Լին ընտրվեց գլխավոր քարտուղար և այդ պաշտոնը զբաղեցնում էր մինչև 1992, բացառությամբ 1957 թ.-ի կարճ ժամանակահատվածի[42]։

Վարչապետ անկախությունից առաջ (1959 – 1965)

խմբագրել

Ինքնավար կառավարում (1959 – 1963)

խմբագրել

Սինգապուրի 1959 թվականի Օրենսդիր մարմնի ընտրություններում Լիի կուսակցությունը հաղթեց, ստանալով 51 մանդատից 43-ը[43]։ Սինգապուրը պետական բոլոր գործերում ձեռք բերեց անկախ ինքնակառավարմամբ ինքնավարություն բացի պաշտպանական և արտաքին գործերից։ 1959 թվականի հունիսի 3-ին Լին դարձավ Սինգապուրի առաջին վարչապետը՝ պաշտոնը ստանձնելով գլխավոր նախարար Լիմ Յու Հոկից[44]։

Առանցքային իրադարձություն էր կառավարության հանդեպ վստահության շարժումը, որի ընթացքում 1961 թվականի հուլիսի 21-ին 13 PAP խորհրդարանի անդամներ հրաժարվեցին քվեարկել։ Նրանք արհմիութենական վեց հայտնի ձախակողմյան առաջնորդների հետ նոր կուսակցություն կազմավորեցին՝ Բարիսան սոցիալիստներ։

Մալազիայի հետ միաձուլումը, հետագա առանձնացումը 1963-1965

խմբագրել

1961 թվականին Մալազիայի վարչապետ Տունկու Աբդուլ Ռահմանի, Մալազիայի Դաշնություն ձևավորելու մասին, որի կազմում կնդգրկվեն Սինգապուրը, Սաբահը և Սարավակը, հայտարարությունից հետո, Լին սկսեց, մինչև Բրիտանական գաղութատիրական ավարտի, միաձուլման քարոզարշավը։ Նա օգտագործում էր 1962 թվականի սեպտեմբերի 1-ի Սինգապուրի ազգային հանրաքվեի արդյունքները, որում ձայների 70%-ը պաշտպանել էր իր առաջարկը, ցույց տալու, որ ժողովուրդը համաձայն է իր առաջարկին; մյուս բոլոր թերթիկները դատարկ էին, քանի որ Լին «Ոչ» գործողությունը չէր թույլատրել[45]։

1963 թվականի սեպտեմբերի 16-ին Սինգապուրը նոր Դաշնության մաս կազմեց, սակայն միավորումը կարճ կյանք ունեցավ։ Մալազիայի՝ «Միացյալ մալայացիների ազգային կազմակերպության» կողմից կառավարվող, կենտրոնական կառավարությունը սկսեց անհանգստանալ Սինգապուրի չինական մեծամասնության ներառմամբ և դիտարկում էր որպես քաղաքական մարտահրավեր Լիի կուսակցության կողմից։

1964 թվականին Սինգապուրում ռասայական խռովություններ սկսվեցին՝ չինացիներն ու մալայացիները հարձակվում էին միմյանց վրա։ Մինչև հիմա վիճարկվում է, թե ում կողմից սկսվեցին անկարգությունները, որոնց ընթացքում 23 մարդ սպնվեց, հարյուրավորներ վիրավորվեցին։ Անկարգությունների ընթացքում ավազակային հարձակումներ տեղի ունեցան մեքենաների, խանութների վրա։ Դրությունը հանգստացնելու նպատակով Տունկու Աբդուլ Ռահմանը և Լին հրապարակային ելույթներ ունեցան։

Տունկու Աբդուլ Ռահմանը տեսնելով, որ ճգնաժամն անհաղթահարելի է, որոշեց Սինգապուրն անջատել Մալազիայից՝ Սինգապուրի կառավարության հետ բոլոր կապերը խզել, «քանի որ այն Կենտրոնական կառավարության հանդեպ հավատարմություն չցուցաբերեց»։ Լին հրաժարվեց, փորձեց փոխզիջման հասնել, բայց ապարդյուն։ Հետագայում նա համոզվեց, որ անջատումն անխուսափելի էր[46]։ 1965 թվականի օգոստոսի 7-ին Լին ստորագրեց անջատման պայմանագիրը, որով ապահովում էր հետագա համագործակցությունը առևտրի և փոխադարձ պաշտպանության բնագավառներում։

Միաձուլման ձախողումը Լիի համար ծանր հարված էր՝ նա կարծում էր, որ այն Սինգապուրի գոյատևման համար չափազանց կարևոր էր։ Այդ օրվա հեռարձակվող մամուլի ասուլիսի ընթացքում նա հազիվ էր զսպում արցունքները [47] և Սինգապուրի բաժանման և լիարժեք անկախության հայտարարությունից առաջ, ինքնատիրապետումը վերականգնելու համար, կարճատև դադար վերցրեց։

"ամեն անգամ, երբ մենք հետադարձ հայացք գցենք այս պահին, երբ մենք ստորագրեցինք Սինգապուրի անջատումը Մալայզիայից, այդ կլինի ցավի պահ։ Ինձ համար դա ցավի պահ է, որովհետև իմ ողջ կյանքում ․․․ դուք տեսնում եք, իմ ողջ չափահաս կյանքի ընթացքում ․․․ ես հավատում էի այս երկու տարածքների միավորմանը։ Գիտեք, այս ժողովուրդները կապված են աշխարհագրությամբ, տնտեսությամբ և բարեկամական կապերով ․․․"[48]

Նույն օրը, 1965 թվականի օգոստոսի 9-ին, մամուլի ասուլիսի ավարտից անմիջապես հետո, Մալայզիայի խորհրդարանը ընդունեց պահանջված որոշումը՝ Սինգապուրը բաժանել Մալայզիայից, այդպիսով հիմնվեց Սինգապուրի Հանրապետությունը։

Սինգապուրի առջև ծառացած խնդիրները՝ բնական պաշարների բացակայությունը, ջրամատակարարումը, որ հիմնականում բերվում էր Մալայզիայից, շատ սահմանափակ պաշտպանողական հնարավորությունները, մարտահրավերներ էին, որոնց առերեսվեցին Լին և ձևավորվող կառավարությունը [49]:

Վարչապետ, անկախության հռչակումից հետո (1965–1990)

խմբագրել

Չնայած պահի լրջությանը, Լին խորհրդարան չհրավիրեց քննարկելու և համաձայնեցնելու խնդիրները, որոնց Սինգապուրը անհապաղ կառընչվի որպես նոր պետություն։ Առանց հետագա հրահանգներ արձակելու, թե իր բացակայության ընթացքում ով է իրեն փոխարինելու, նա վեց շաբաթով մեկուսացավ, անհասանելի հեռախոսով, Սինգապուրի կղզիներից մեկում։ Ըստ դոկտոր Տոհ Չին Չայի մինչև դեկտեմբերյան նստաշրջանը խորհրդարանը օդից կախված էր[50][50]։

 
Լի Կուան Յուն և կինը Կվա Գեոկ Չուն, ԱՄՆ նախագահ Ռոնալդ Ռեյգանի և նրա տիկնոջ՝ Նենսի Ռեյգանի հետ, 1985, հոկտեմբերի 8

Իր հիշողություններում Լին ասում է, որ նա չէր կարողանում քնել։ Տեղեկանալով Լիի կացության մասին Միացյալ Թագավորության վարչապետ Հարոլդ Վիլսոնը իր անհանգստությունն է արտահայտում, որին Լին պատասխանում է․

"Մի անհանգստացեք Սինգապուրի մասին։ Իմ գործընկերները և ես առողջ դատողությամբ և ռացիոնալ մարդիկ ենք, նույնիսկ տառապանքի պահերին։ Մենք ծանր ու թեթև կանենք բոլոր հնարավոր հետևանքները նախքան քաղաքական խաղատախտակի վրա քայլ կատարելը ․․․ "[51]

Լին սկսեց Սինգապուրի անկախության ճանաչման գործընթացը։ 1965 թվականի սեպտեմբերի 21-ին Սինգապուրը միացավ Միացյալ Ազգերի Կազմակերպությանը, իսկ 1967 թվականի օգոստոսի 8-ին չորս Հարավասիական երկրների հետ հիմնեց Հարավասիական Ազգերի Միավորում։ 1973 թվականի մայիսի 25-ին նա առաջինպաշտոնական այցըկատարեց Ինդոնեզիա, Ինդոնեզիա-Մալազիական առճակատումից նի քանի տարի անց։ Սինգապուրի և Ինդոնեզիայի հարաբերություններն էապես բարելավվեցին, որին և հաջորդեցին փոխադարձ այցելությունները։

Սինգապուրը երբեք չէր ունեցել գերիշխող մշակույթ, որին ներգաղթողները կարող էին ձուլվել, չնայած այդ ժամանակներում մալայերենը գերիշխում էր [52]: Կառավարության և իշխող կուսակցության հետ միասին 1970 և 1980-ականներին, Լին փորձում էր ստեղծել յուրահատուկ Սինգապուրյան ինքնություն, որը մեծապես ճանաչելի կդարձներ ռասայական գիտակցւթյունը բազմամշակութային հովանու մեջ։

Լին և նրա կառավարությունը կարևորում էր կրոնական հանդուրժողականության և ռասայական ներդաշնակության պահպանումը, և պատրաստ էին օրենքն օգտագործել հակազդելու էթնիկ և կրոնական հողի վրա ծագած կամայական բռնության[53]։

Որոշումները և քաղաքականությունը

խմբագրել

Ազգային անվտանգություն

խմբագրել

Սինգապուրի խոցելիությունը զգալի էր՝ բազմակողմանի սպառնալիքներով, այդ թվում կոմունիստների և Ինդոնեզիայի՝ իր առճակատման դիրքորոշմամբ։ ՄԱԿ-ի անդամ դառնալուց հետո, Լին արագորեն սկսեց Սինգապուրի անկախության ճանաչման գործընթացը։ Նա Գո Քեն Սվիին նշանակեց ներքին գործերի և պաշտպանության նախարար, հանձնարարականով, կառուցել Սինգապուրի զինված ուժեր և օտար երկրներից՝ մասնավորապես Իսրայելից և Թայվանից, խորհրդատվական, վերապատրաստման և ռազմական տեխնիկայի օգնություն խնդրեց[54]։ 1967 թվականին, Lին զորակոչ հայտարարեց, որով introduced conscription whereby all able-bodied male Singaporean citizens age 18 անց բոլոր աշխատունակ արական սեռի Սինգապուրի քաղաքացիները պետք է ծառայեն Սինգապուրի զինված ուժերում, ոստիկանությունում կամ Ազգային Անվտանգության ծառայությունում։ 1971 թվականի տվյալներով, Սինգապուրն ուներ 17 ազգային ծառայության գումարտակ (16, 000 տղամարդ) և 14 պահեստային գումարտակ (11, 000 տղամարդ)[55]։ 1975 թվականին, Լիին հաջողվեց համոզել Թայվանի այդ ժամանակվա վարչապետ Չիան Չին-կո-ին թույլատրել Սինգապուրի զինվորներին վերապատրաստվել Թայվանում[56]։

Տնտեսություն

խմբագրել

Սինգապուրի անկախության վրա ծառացած առավել հրատապ խնդիրներից էր՝ մարդկանց կայուն աշխատատեղեր ապահովել, գործազրկությունը շատ բարձր էր։ Զբոսաշրջությունը օգնում էր, բայց ամբողջությամբ չէր կարող լուծել գործազրկության խնդիրը։ Լին, իր տնտեսական օգնականի՝ Տնտեսական զարգացման խորհրդի նախագահ Հոն Սույ Սենի հետ և հոլանդացի տնտեսագետ Ալբերտ Վինեմիուսի խորհրդատվությամբ, հիմնադրեց գործարաններ, որոնք ի սկզբանե կենտրոնացած էին վերամշակող արտադրության վրա։ Մինչ 1971 թվականի բրիտանացիների Սինգապուրը ամբողջովին լքելը, Լին համոզեց չքանդել իրենց ռազմածովային նավահանգիստը, որը հետագայում փոխակերպվեց քաղաքացիական օգտագործման նավահանգստի։ Փորձերի և սխալների տարիներից հետո, Լին և նրա կաբինետը եզրակացրին, որ Սինգապուրի տնտեսության խթանման լավագույն միջոցը, կարողանալ բազմազգ կորպորացիաներից ներդրումներ ներգրավել։ Սինգապուրում առաջատար համաշխարհային ենթակառուցվածքներ և ստանդարտներ հիմնելով, նոր երկիրը կարող է հետամուտ լինել Ամերիկյան, Ճապոնական և Եվրոպական գործարարներին և մասնագետներին արմատներ գցեն այստեղ։ 1970-ականների սկզբներին, այնպիսի միջազգային կորպորացիաների մուտքը Սինգապուր, ինչպիսիք Տեքսաս ինսթրումենթս, Հյուլիթ Փակարդ և Ջեներալ էլեկտրիկ, շրջադարձային եղան և Սինգապուրը հաջորդ տասնամյակում դարձրեցին խոշոր էլեկտրենիկա արտահանող երկիր[57]։ Աշխատողները հաճախ վերապատրաստվում էին ծանոթանալու համակարգերի աշխատանքին և արտասահմանյան ընկերությունների գործելոճին։ Կառավարությունը նույնպես գործարկեց մի քանի նոր արդյունաբերական ճյուղեր, ինչպիսիք են մետալուրգիական գործարաններ, սպասարկման արդյունաբերություններ և Սինգապուրյան ավիաուղիներ[58]։

Լին և կաբինետը աշխատեցին Սինգապուրը դարձնել միջազգային ֆինանսական կենտրոն։ Արտասահմանյան բանկիրները հավաստիացվել էին Սինգապուրի սոցիալական պայմանների վստահելիության, բարձրակարգ ենթակառուցվածքներ և հմուտ մասնագետներ ունենալու մեջ, և կառավարությունը ներդրողներին հավաստիացնում էր, որ Սինգապուրը վարելու է այնպիսի մակրոտնտեսական քաղաքականություն, որը կտանի Սինգապուրի դոլարի կայուն արժեքի[59]։

Իր պաշտոնավարման ողջ ժամանակահատվածում նա մշտապես շատ կարևորություն է տալիս տնտեսության զարգացմանը։ Նա նույնիսկ իր ուշադրությունը տարածեց Սինգապուրի ներկայանալի լինելու այլ ասպեկտների վրա, այդ թվում լայնածավալ և մանրակրկիտ խնամքին, որպեսզի Սինգապուրը միջազգային հանրությանը ներկայանա որպես "քաղաք պարտեզ"[60], ինչը առկա է մինչ այսօր։

Հակակոռուպցիոն միջոցառումներ

խմբագրել

Սինգապուրը քաղաքական կոռուպցիայի հետ կապված խնդիրներ ուներ։ Լին օրենսդրություն մտցրեց, որով Կոռուպցիոն դեպքերի հետաքննությունների բյուրոյին շատ մեծ իշխանություն տվեց՝ ձերբակալություններ իրականացնել, վկաների հարցաքննել, կասկածյալ անձանց և նրանց ընտանիքի անդամների բանկային հաշիվներն ու եկամուտներից հարկային մուծումները հետազոտել[61]։ Լին կարծում էր, որ նախարարները լավ պիտի վարձատրվեն, որպեսզի ունենան ազնիվ և արդար կառավարություն։ 1986 թվականի նոյեմբերի 21-ին Լին բողոք էր ստացել Ազգային զարգացման նախարարի կաշառակերությանը վերաբերող բողոք էր ստացել[62]։ Լին կոռուպցիային դեմ էր և նա լիազորեց Կոռուպցիոն դեպքերի հետաքննությունների բյուրոյին հետաքննություն անցկացնել նախարարի նկատմամբ, սակայն Տեն, մինչ իր դեմ մեղադրանք ներկայացնելը, ինքնասպան եղավ[63]։ 1994 թվականին, նա առաջարկեց նախարարների, դատավորների և բարձրաստիճան պաշտոնյաների աշխատավարձը հավասարեցնել մասնավոր հատվածի լավագույն մասնագետների աշխատավարձներին, պնդելով, որ դա կօգնի ներգրավել և պահել տաղանդավոր մասնագետներին հանրային սեկտորում[64]։

Ազգաբնակչության քաղաքականություն

խմբագրել

1960-ականների վերջերին, Լին՝ վախենալով, որ Սինգապուրի աճող բնակչությունը կարող է ծանրաբեռնել զարգացող տնտեսությունը, սկսեց «Բավարարվիր Երկուսով» ընտանիք պլանավորում քարոզարշավը։ Զույգերին կոչ էր արվում երկրորդ երեխայից հետո ենթարկվել ստերիլիզացիայի։ Երրորդ կամ չորրորդ երեխաները կրթության ոլորտի առաջնահերթություններից ավելի քիչ էին օգտվում և այդպիսի ընտանիքները տնտեսական ավելի ցածր փոխհատուցում էին ստանում[64]։

1983 թ.-ին, Լին "Ամուսնական խոշոր բանավեճ" առաջացրեց, որով նա խրախուսում էր Սինգապուրի տղամարդկանց ամուսնանալ բարձրակարգ կրթված կանանց հետ[65]։ Նա անհանգստանում էր, որ մեծ թվով կրթված կանայք ամուսնացած չէին[66]։ Բնակչության որոշ շերտեր, որոնց թվում և կրթված կանայք հիասթափված էին նրա հայացքներից[66]։ Այնուամենայնիվ, ստեղծվեցին ամուսնական գործակալություններ, Սոցիալական զարգացման միավորում[67], որպեսզի ապահովեն կրթված տղամարդկանց և կանանց ծանոթություններ և նրանց միջև շփում[64]։ Կրթված մայրերի համար, ովքեր երեք կամ չորս երեխա ունեին, Լին դպրոցների և բնակարանային հարկային զեղջեր մտցրեց, ի հակադարձում նախորդ բավարարվիր երկուսով կարոզարշավին։ 1990-ականների վերջերին ծննդաբերությունն այնքան ընկավ, որ Լիի հաջորդը՝ Գո Չոկ Թոնը այդ խրախուսումը տարածեց բոլոր ամուսնացած կանանց վրա, և նույնիսկ ավելին, մտցրեց "երեխա՝ բոնուս" սխեման[64]։

Մարմնական պատիժ

խմբագրել

Լին մնայուն համոզմունք ուներ մարմնական պատժի՝ մտրակով հարվածելու, արդյունավետության մեջ [68]: Լին՝ իր ինքնակենսագրության՝ Սինգապուրյան պատմություն, մեջ նկարագրում է ինչպես Ռաֆլես հաստատության մեջ ուշացումների համար պարբերաբար մտրակվում էր։ Նա գրում էր․ " Ես կռանում էի աթոռի վրա և ստանում երեք հարված իմ լավագույն տաբատին" Ես չեմ կարծում, թե նա թույլ էր հարվածում։ Ես երբեք չեմ հասկացել արևմտյան կրթական ոլորտի մասնագետներին, ինչու են նրանք այդքան դեմ պատժին։ Այն ինձ և իմ համակուրսեցիներին ոչ մի վնաս չէր պատճառում"[69]: Լիի կառավարությունը Բրիտանական տիրապետությունից ժառանգեց դատական մարմնական պատիժը, սակայն մեծապես ընդլայնեց շրջանակները։ Ըստ բրիտանացիների, այն կիրառվում էր որպես պատիժ անձնական բռնությունների դեպքում, կազմելով ողջ տարվա կտրվածքով մի բռունցքի հարված։ Լիի իշխանության օրոք պատժի կիրառման շրջանակն ընդլայնվում էր ընդգրկելով ավելի ւ ավելի նոր հանցագրծություններ[70]։ 1993 թվականի դրությամբ այն պարտադիր էր 42 իրավախախտումների համար և ոչ պարտադիր հաջորդ 42-ի համար[71]։ Հիմնականում հրահանգվելով դատարանների կողմից այժմ պատը կիրառվում է թմրամոլների և անօրինական ներգաղթյալների վրա։ 1987 թվականի 602 պատժից 1993 թ.-ին արդեն պատիժների թիվն աճեց մինչև 3, 244[72] և 6, 404 2007 թ.-ին[73]։

1994 թվականին դատական մտրակումը ինտենսիվորեն լուսաբանվում էր մնացյալ աշխարհում, երբ ամերիկացի պատանին մտրակվել էր վանդալիզմի օրենսդրությամբ[68]։

Դպրոցականների մարմնական պատիժը (միայն տղա աշակերտների համար էր) նմանապես ժառանգվել էր բրիտանացիներից, և համատարած օգտագործվում էր անհնազանդ աշակերտներին դաստիարակելու համար և այն գործի էր դրվել դեռևս 1957 թվականի օրենսդրությամբ[74]։ Լին մտրակելը մտցրեց նաև Սինգապուրի բանակում, և Սինգապուրը աշխարհի այն քիչ երկրներից է, որտեղ մարմնական պատիժն ընդունված է որպես զինվորական կարգապահության պաշտոնական տույժ[75]։

Ջրային պաշարները Սինգապուրում

խմբագրել

Սինգապուրն ավանդաբար ջուր էր ստանում Մալայզիայից։ Սակայն այս ապավինումը Սինգապուրը դարձնում էր կախյալ Մալայզիայից, այն Մալայզիայի իշխանություններին ջրի խնդիրը օգտագործել որպես քաղաքական լծակ։ Որպեսզի այս խնդիրը մեղմացվի, Լին 1974 թ.-ին որոշեց փորձարկել ջրի վերամշակում [76]: Սակայն մեծ ծախսերի և հուսալիության խնդիրների պատճառով, 1975 թ.-ին ջրի մաքրման գործարանը փակվեց։ 1998 թվականին, Հասարակական Խորհուրդը և Շրջակա միջավայրի և ջրային ռեսուրսների նախարարությունը նախաձեռնեց Սինգապուրի ջրի վերամշակման հարցերն ուսումնասիրել։ Նպատակ էր դրվել պարզել վերամշակված ջուրը կարելի է արդյոք օգտագործել կենցաղային նպատակներով։ Այս ճանապարհով 2001 թվականին, Սինգապուրը կարողացավ իրեն ապահովել ոչ խմելու ջրով։ 2008 թվականին, Սինգապուրի միջազգային ջրի շաբաթի սկիզբը դրվեց; այն ուղղված էր քաղաքների համար կայուն ջրամատակարարում ապահովելու լուծումներին։ Գլոբալ ջրի ճգնաժամը հաղթահարելու ուղղությամբ նշանակալից ներդրումների համար, Լի Կուան Յուին Ջրի մրցանակ տրվեց։ Մրցանակը դարձավ միջազգային, որ տրվում է անհատների և խմբերի ողջ աշխարհից։

Մալայզիայի հետ հարաբերությունները

խմբագրել

Մահատիր Մոհամադ

խմբագրել

Լին անհամբեր սպասում էր բարելավել հարաբերությունները Մահատիր Մոհամադ հետ, նրա փոխվարչապետի պաշտոնը ստանձնելուց հետո։ Գիտակցելով, որ Մահատիրը հաջորդ վարչապետը կդառնա, Լին Սինգապուրի պրեզիդենտի միջոցով 1978 թվականին, Մահատիրին հրավիրում է Սինգապուր։ Առաջին ջ հետագա այցերը բարելավում են նրանց միջև անձնական և դիվանագիտական հարաբերությունները։ Մահատիրն առաջարկում է Լիին խզել հարաբերությունները Չինաստանի Դեմոկրատական կուսակցության առաջնորդների հետ, ի պատասխան Մահատիրը պարտավորվում է չխառնվել Մալայում ապրող սինգապուրցիների գործերում։

1988 թվականի հունիսին, Լին և Մահատիրը համաձայնվում են Լինգույ ջրամբարը կառուցել Յոհոր գետի վրա[77]։

Ավագ նախարար (1990–2004)

խմբագրել
 
Լի Կուան Յուն (մեջտեղում) հանդիպում է ԱՄՆ Պաշտպանության քարտուղար Վիլյամ կոհենի և ԱՄՆ-ում Սինգապուրի դեսպան Չան Հեն Չիի հետ, 2000թ

Ժողովրդավարական կուսակցությանը յոթ ընտրություններում հաղթանակի տանելուց հետո, 1990 թվականի նոյեմբերի 28-ին, Լին հրաժարական տվեց, վարչապետի աթոռը հանձնելով Գոհ Չոկ Տոնգին[78]։ Այդ ժամանակ, արդեն, նա աշխարհում վարչապետի աթոռը ամենաերկարն էր զբաղեցրել[79]։ Անկախությունից հետո սա ղեկավարության առաջին փոփոխությունն էր։ Գոհը, լինելով կառավարությունում ամենաերիտասարդ նախարարը, ընտրվեց վարչապետ[80]։

Երբ Գոհ Չոկ Տոնգը դարձավ վարչապետ, Լին մնաց կաբինետում ոչ գործադիր՝ ավագ նախարարաի պաշտոնում և խորհրդատուի դեր էր ստանձնել։ Հանրության առջև, Լին ի նշան հարգանքի, Գոհին դիմում էր "իմ վարչապետ"։

Հետագայում Լին լքեց կուսակցության գլխավոր քարտուղարի պաշտոնը և 1992 թվականին Գոհ Չոկ Տոնգը փոխարինեց նրան։

Նախարար դաստիարակ (2004–2011)

խմբագրել

2000-ականներից սկսած, Լին իր մտահոգությունն էր արտահայտում երիտասարդ սինգապուրցիների մոտ մանդարին լեզվի իմացության մակարդակի նվազման կապակցությամբ։ Խորհրդարանում իր ելույթներից մեկում նա հայտարարեց․ "Սինգապուրցիները պետք է բլբլան անգլերեն և մանդարին"։ Հետագայում, 2004 թվականի դեկտեմբերին, Լին մի մակարդակ ներքև է իջնում, դառնում նախարար դաստիարակ սկսում մեկ տարվա տևողությամբ "Զիլ" կոչվող արշավ՝ փորձելով երիտասարդներին խրախուսել սովորել և խոսել մանդարինով[81]։

2005 թվականի հունիսին, Լին հրատարակեց "Իմ մանդարինը կենդանի պահել", որտեղ նկարագրում էր մանդարինի տիրապետման իր տասնամյակների ջանքը՝ լեզու չօգտագործելու պատճառով նա ստիպված էր նորից սովորել։

"...քանի որ ես այն շատ չէի օգտագործում, այն դառնում էր մոռացված և առկա է լեզվի կորուստ։ Այնուհետև և ստիպված եմ վերակենդանացնել այն։ Դա սարսափելի խնդիր է, որովհետև չափահաս տարիքում սովորելը նույն արմատները չի գցում քո հիշողության մեջ։"

2005 թվականի հունիսի 12-ին Չինաստանի կենտրոնական հեռուստատեսությանը տված հարցազրույցում, Լին ընդգծել է երկրում առաջնորդության մեջ նորանոր տաղանդների շարունակական ներգրավման անհրաժեշտությունը, ասելով․

"Մնացած աշխարհում մենք պետք է գտնենք մեր նիշան, փոքր անկյուններ, որտեղ չնայած մեր մեր փոքրաթիվ լինելուն, մենք կարող ենք աշխարհին օգտակար դեր ստանձնել։ Դրան հասնելու համար, վերևում մենք պետք է ունենանք որոշում կայացնողներ, ովքեր հեռատես են, լավ ուղեղներ, ովքեր բաց են գաղափարների համար, ովքեր կարող են օգտվել հնարավորություններից, ինչպես մենք դա արեցինք․․․ Իմ աշխատանքը իրականում իմ հետևորդներին գտնելն էր։ Ես գտա նրանց, նրանք կան; նրանց աշխատանքն իրենց հաջորդներին գտնելն է։ Այսպիսով պետք է լինի տաղանդավոր, նվիրված, ազնիվ, ունակ մարդկանց շարունակական նորացում, ովքեր կգործեն ոչ թե իրենց շահերից ելնելով, այլ իրենց ժողովրդի և իրենց երկրի համար։ Եթե նրանք կարող են դա անել, նրանք կփոխանցեն ևս մի սերընդի և այդպես շարունակ։ Այն պահին երբ դա խախտվի, այն կփլուզվի։"

2008 թվականի սեպտեմբերի 13-ին, Լին սրտի առիթմիայի բուժում էր ս Սինգապուրի գլխավոր հիվանդանոցում, սակայն ի վիճակի եղավ վիդեո կապի միջոցով հիվանդանոցից ողջունել բարեգործական ֆորումը[82]։ 2010 թվականի սեպտեմբերի 28-ին, նա տեղափոխվեց հիվանդանոց, կրծքավանդակի վարակի պատճառով, չեղարկելով արտաքին գործոց նախարարի հետ հանդիպումը[83]։

2010 թվականի նոյեմբերին, Վիկիլիքսի հրապարակած ԱՄՆ դիվանագիտական արտահոսքերի շարքում էր, Լիի մասնավոր զրույցները ԱՄՆ պետքարտուղարի տեղակալ Ջեյմս Ստեյնբերգի հետ։ ԱՄՆ դեսպանատան դասակարգված որպես "գաղտնի", զեկույցում Լին տալիս է իր գնահատականները մի շարք Ասիական առաջնորդների մասին և Հյուսիսային Ասիայում զարգացումների վերաբերյալ իր քաղաքական տեսակետը, ներառյալ միջուկային զենքի տարածման հետևանքները[84]։ Սինգապուրի արտաքին գործերի նախարարությունը արտահոսքի վերաբերյալ իր խորին անհանգստությունն էր արտահայտել, հատկապես դիվանագիտական նամակագրության գաղտնիության պահպանման անհրաժեշտության տեսանկյունից[85]։

2011 հունվարին, Straits Times Press-ը հրատարակում է Լի Կուան Յու։ Դաժան ճշմարտություններ Սինգապուրը ոտքի կանգնեցնելու համար.[86] ուղղված երիտասարդ սինգապուրցիներին, այն հիմնված էր 2008-2009 թվականներին Լիի տեղական յոթ լրագրողներին տված հարցազրույցների վրա։ Առաջին տպագրությունը՝ 45, 000 օրինակ, 2011 հունվարին, տպագրությունից մեկ ամիս էլ չանցած վաճառվեցին։ Հաջորդ խմբաքանակը 55, 000 տպաքանակով հասանելի դարձավ մի փոքր անց[87]։

2011 թվականի Սինգապուրի ընտրություններից հետո, որում Սինգապուրի աշխատավորական կուսակցությունը՝ խոշոր ընդդիմադիր կուսակցությունը, աննախատեպ հաջողության հասավ՝ ընտրություններում հաղթանակ տարավ, Լին հայտարարեց, որ ինքը լքում է վարչապետի կաբինետը[88]։

Թոշակառու

խմբագրել

Sunday Times-ի 2011 թվականի նոյեմբերի 6-ի սյունակում, Լիի դուստրը պարզել է, որ իր հայրը տառապում է բազմանյարդաբորբից[89]։ Սյունակում նա պատմում է, ինչպես առաջին անգամ նա նկատել է հոր հիվանդությունը, երբ 2009 թվականի հոկտեմբերին նրան ուղեկցում էր Կոնեկտիկուտ՝ ԱՄՆ նախկին պետքարտուղար Հենրի Քիսինջերի հետ հանդիպելու։ Վեյ Լին նյարդաբան է, "մի քանի նյարդաբանական թեստեր անելով, պարզեց, որ հոր ոտքի նեյարդերն այնպես չեն աշխատում, ինչպես պետք է։" Մեկ օր անց, ընտրատարածքում ծառատունկ անելիս հարցազրույցի ժամանակ Լին հայտարարեց " Ես կասկած չունեմ, որ դա չի ազդել իմ մտքի, կամքի կամ վճռականության վրա" և "մարդիկ հաշմանդամի սայլակի վրա կարողանում են իրենց ներդրումն անել։ Ես դեռևս երկու ոտք ունեմ, ես կանեմ իմ ներդրումը"[90]:

Առողջության վատթարացում և մահ

խմբագրել

2013 թվականի փետրվարի 15-ին, Լին երկարատև սրտանոթային անբավարարվածությունից և դրան հաջորդած դեպի ուղեղ արյան հոսքի կարճատև դադարից հետո, տեղափոխվել էր Սինգապուրի գլխավոր հիվանդանոց[91][92][93][94]։ Որպես քաղաքական գործիչ, իր կարիերայի ընթացքում Լին բաց թողեց Չինական Նոր Տարվա ընթրիքը իր ընտրատարածքում, որտեղ նա պետք է լիներ պատվավոր հյուր[95][96]։ Նա հետագայում դուրս էր գրվել, բայց շարունակում էր բուժում ստանալ[97][98][99]։

 
Լի Կուան Յուի մահվանից հետո Նանյանգ տեխնոլոգիական համալսարանում պետական դրոշը կիսով չափ իջեցված է։
 
Լի Կուան Յուի մահվանից հետո Սինգապուրի Կառավարման համալսարանում պետական դրոշը կիսով չափ իջեցված է։

2015 փետրվարի 5-ին, Լին ծանր թոքաբորբով տեղափոխվեց Սինգապուրի գլխավոր հիվանդանոցի վերակենդանացման բաժանմունք[100][101]։

2015 թվականի մարտի 23-ին, Սինգապուրի վարչապետ Լի Սյանլունը հայտարարեց, որ 91 տարեկանում իր հայրը մահացել է[102]։ Պաշտոնական հուղակավորությունը տեղի ունեցավ մարտի 29-ին, որին ներկա էին աշխարհի առաջնորդները[103]։ Նույն օրը նրան դիակիզել են մասնավոր արարողության ժամանակ[104]։

Միջազգային կազմակերպություններ

խմբագրել

Լին Ժակ "Շիրակ Կայուն զարգացման և մշակույթների երկխոսության համար Հիմնադրամի" պատվավոր անդամ էր[105], այն ժամանակից ի վեր, երբ Ֆրանսիայի նախկին նախագահ Ժակ Շիրակն այն ստեղծեց խաղաղության խթանման համար։

Լին Հենրի Քիսինջերի, Ռիլեյ Բեխտելի, Ջորջ Շուլցի և այլոց հետ Դավիդ Ռոկֆելլեր "Միջազգային հանձնաժողովի" անդամ էր։ Ի հավելումն նա Պոլ Ջոնսոնի և Էռնեստո Զեդիլոյի հետ Ֆորբսի ուղեղներից մեկն էր։

Անձնական հայացքներ

խմբագրել

ԼԳԲՏ իրավունքներ

խմբագրել

Առաջին անգամ Լիին հրապարակավ հարց տվեցին Սինգապուրում ԼԳԲՏ իրավունքների մասին 1998 թվականի CNN-ին տված հարցազրույցի ընթացքում։ Հարցը տրվել էր անանուն գեյի կողմից, ով հարցնում էր ԼԳԲՏ մարդկանց ապագայի մասին Սինգապուրում։ Լին պատասխանեց, որ դա կառավարությունը չէ, որ պիտի որոշի ընդունել նույնասեռականությունը, թե ոչ; դա սինգապուրյան հասարակությունը պետք է որոշի։ Նա նաև ասաց, ինքը չի կարծում, որ "գեյերի իրավունքների ագրեսիվ շարժումը" կարող է փոխել հարցի վերաբերյալ մարդկանց տեսակետը։ Նա հավելեց, որ կառավարությունը չի միջամտի կամ հետապնդի մեկին անկախ նրանից նա հետերոսեքսուալ է, կամ այլ կերպ[106]։

Հաջորդ անգամ Լիին հոմոսեքսուալության մասին հարց են տվելԼիին հարցրել են 2007 թվականի Ժողովրդական գործողությունների կուսակցության երիտասարդական թևի հավաքում։ Նրան հարցրել են նրա կարծիքը, արդյոք հոմոսեքսուալիզմը բնության, թե դաստիարակության արդյունք է։ Նա պատասխանել է, որ ինքը հարցրել է բժիշկներին հոմոսեքսուալության բնույթի մասին, և ստացել է պատասխան, որ այն գենետիկորեն գեների պատահական փոխանցման արդյունք է[107][108]։

Լիի Սինգապուրը ոտքի հանելու դառը ճշմարտությունը գրքում, նրան կրկին հոմոսեքսուալության մասին հարց են տվել։ Հարցը վերաբերում էր նրա անձնական տեսակետին։ Հարցրել էին, թե ինչպես կվերաբերվեր, եթե նրա թոռներից մեկը հոմոսեքսուալիստ դառնար։ Նա պատասխանել էր, որ ինքը կընդուներ իր թոռանը, քանի որ հոմոսեքսուալությունը գենետիկ կոդ է[109]։ Հարցերից մեկն էր, արդյոք ԼԳԲՏ մարդիկ կարո՞ղ են որդեգրել երեխաներ։ Նա պատասխանել է, թե չի կարծում, որ ԼԳԲՏ զույգերը կարող են երեխա որդեգրել, քանի որ նրանք չունեն երեխա դաստիարակելու համար մայրական բնազդ, որն առաջանում է հզիության շրջանում[110]։

Սինգապուրում, մինչ օրս քրեականացված է տղամարդկանց միջև հոմոսեքսուալ հարաբերությունները։

Կրոնական հայացքներ

խմբագրել

Լին հայտնի էր որպես ագնոստիկ[111] մի քանի առիթներով, մասնավորապես, 1983 թվականին Գո Քեն Սվիին տված հարցազրույցում Լին հայտնի է դարձել որպես ագնոստիկ[112]։ Լին անձամբ հայտարարել է իր ագնոստիցիզմի մասին Նյու Յորք Թայմս in 2010 թվականին Նյու Յորք թայմսին տված իր հարցազրույցի ընթացքում, սակայն նա ճշտեց, որ պատանեկության տարիներին նա զբաղվել է Չինական ժողովրդական կրոնով։ 1997 թվականին, հոր մահից հետո, Լին դադարեցրեց զբաղվել չինական ժողովրդական կրոնով[113]։ Նա ամրապնդեց իր կրոնական հայացքները, հայտարարելով, "Ես չէի ասի, որ ես աթեիստ եմ, ես ոչ կարող եմ մերժել, ոչ ընդունել, որ կա աստված"[114]: 2009 թվականին, Լի Կուան Յուն իրեն ներկայացել է որպես Բուդդիստ/Տաոիստ համայնքի անդամ, National Geographic Magazine-ին տված հարցազրույցում[115][116]։ Նրա երկու կրտսեր եղբայրները՝ Ֆրեդի Լին[117] և Լի Սուան Յուն, համապատասխանաբար Անգլիկան և Մեթոդիստ եկեղեցիների անդամ էին[113]։

Ժառանգություն

խմբագրել

Քաղաքական ժառանգություն

խմբագրել

"Ես չեմ ասում, թե այն բոլորը ինչ ես արել եմ ճիշտ էր, բայց ամեն ինչ ես արել եմ բարի նպատակների համար էր։ Ես հարկադրված էի անդուր բաներ անել, տղաներին առանց դատի պատժել։"

ԼԻ Կուան Յու, 2010 թվական, անդրադառնալով իր ժառանգությանը[118]

1959 - 1990 թվականներին, Լին որպես Սինգապուրի վարչապետ, նախագահաել է Սինգապուրի բազմաթիվ հաջողություններում։ Սինգապուրի մեկ անձին ընկնող Համախառն ազգային արդյունքը աճել էր $1, 240 (1959) մինչև $18, 437 (1990). Սինգապուրում Գործազրկության ցուցանիշը 13.5% (1959) իջել էր 1.7% in (1990). Արտաքին առևտուրը $7.3 բիլիոնից (1959) աճել էր $205 բիլիոն (1990). Այլ բնագավառներում, կյանքի տևողությունը աճել էր 65 տարուց (1960) մինչև 74 տարի (1990)։ Ժողովրդագրությունը՝ Սինգապուրի բնակչությունը 1.6 միլիոնից (1959) աճել էր 3 միլիոն (1990)։ Պետական բնակարանների թիվը 22, 975-ից (1959) աճել էր 667, 575 (1990)։ Գրագիտության մակարդակը Սինգապուրում 52%-ից (1957) բարձրացել էր 90% (1990)։ Զբոսաշրջությունը 0.1 միլիոնից (1960) աճել էր 5.3 միլիոն (1990).[119]

Լիի կառավարման երեք տասնամյակների ընթացքում, Սինգապուրը զարգացող երկրներից դարձավ Ասիայի ամենազարգացած երկրներից մեկը։ Լին ասում էր, որ Սինգապուրի միակ բնական ռեսուրսը նրա ժողովուրդն է, իր ուժեղ աշխատանքային էթիկայով[120]։

Լիի հաջողությունները Սինգապուրում խորը ազդեցություն ունեցան Չինաստանի կոմունիստական առաջնորդների վրա, ովքեր մեծ ջանք թափեցին, հատկապես Դեն Սյաոպինը՝ նմանակելու տնտեսական աճի, ձեռներեցության և այլակարծության նուրբ ճնշման Լիի որդեգրած քաղաքականությունը։ 22, 000-ից ավել չինական պաշտոնյաներ ուղարկվեցին Սինգապուր, ուսումնասիրելու կիրառվող մեթոդները[121]։ Նա նաև վերջին տարիներին մեծ ազդեցություն ունեցավ Ռուսաստանի մտածղության վրա[122]։

Այլ համաշխարհային առաջնորդներ նույնպես բարձր էին գնահատում Լիին։ Հենրի Քիսինջերը մի անգամ ասել է, որ Լին "պատմության ասիմետրիաներից մեկն է"։ Բրիտանիայի նախկին վարչապետ Մարգարետ Թետչերը բարձր է գնահատել Լիին․ "Քարոզչության մառախուղ մտնելու նրա ճանապարհը և մեր ժամանակի խնդիրները յուրահատուկ պարզությամբ ներկայացնելու և դրանք լուծելու ճանապարհը". Բրիտանիայի հաջորդ վարչապետ, Թոնի Բլեերը, Լիին անվանել է "երբևէ ինձ հանդիպած ամենախելացի առաջնորդը"[123]:

Մյուս կողմից, բազմաթիվ սինգապուրցիներ քննադատում էին Լիին որպես ավտորիտար և այլակարծություն չհանդուրժող, վկայակոչելով՝ քաղաքական ընդդիմախոսներին և թերթերին դատի տալու, հիմնականում հաջողակ, փորձերը։ Լրագրողներ առանց սահմանների միջազգային խումբը խնդրել էր Լիին և Սինգապուրի բարձրաստիճան պաշտոնյաներին կանգնեցնել լրագրողների դեմ զրպարտության հայցերը[124]։

Ի հավելումն ավտորիտար լինելուն, Լին մեղադրվում էր նաև իշխող դասում էլիտարության մշակույթի խրախուսման մեջ։ Մայքլ Բարը իր Սինգապուրի իշխող վերնախավը։ ազդեցության և իշխանության ցանցերը գրքում պնդում է որ արժանավորների համակարգը Սինգապուրում այնպիսին չէ, ինչպես ներկայացնում է կառավարությունը; ավելի շուտ դա հովանավորչության քավոր-սանիկ համակարգ է, որը ղեկավարվում է Լիի ընտանիքի և նրանց ընկերների ու դաշնակիցների կողմից։ Այնուհետև Բարը պնդում է, որ չնայած կառավարությունը ներկայանում է որպես բազմազգ քաղաք-պետություն, սակայն ողջ ցանցերում գերակշռում են էթնիկ չինացիները, մալայ և հնդիկ էթնիկ խմբերին թողնելով անզոր։ Ըստ Բարի ապագա քաղաքական և տնտեսական վերնախավի ընտրելու գործընթացը գտնվում է մի խումբ Բրիտանիայում ուսանած էթնիկ չինացիների ձեռքում, որոնց հետ Լին ուսանել է Քեմբրիջում[125]։

Հակասություններ

խմբագրել

Դիվան Նեյր

խմբագրել

1999 թվականին, Սինգապուրի նախկին նախագահ Դիվան Նեյրը, որը Կանադայում էր ապրում, Տորոնտո Մոլորակ և Փոստին տված հարցազրույցում նշել էր, որ Լին իր հակառակորդներին սնանկացնում էր և զրկում քաղաքական իրավունքներից։ Նա նշել էր նույնպես, որ Լին "թեյնիկների հանրախանութով" շրջապատված "ավելի ու ավելի ինքնագոհ գիտունիկի է նմանվում"։ Ի պատասխան, Լին Նեյրին դատի տվեց Կանադական դատարանում և Նեյրը հակընդեմ հայցով դիմեց[126]։ Լին այնոուհետև գործունեություն ծավալեց Նեյլի հակընդեմ հայցը դատարանից դուրս բերելու նպատակով, սակայն չհաջողեց[126]։

Համաձայն Լիի հուշերի, Նեյրը ստիպված էր հրաժարական տալնախագահի աթոռից, նրան վերագրվող ալկոհոլիզմի պատճառով, ինչը Նեյրը ժխտում էր։

Հեռավոր արևելքի տնտեսական ակնարկի զրպարտությունը

խմբագրել

2008 թվականի սեպտեմբերի 24-ին Սինգապուրի գերագույն դատարանը պարզեցված արդարատությամբ, որոշեց, որ "Հեռավոր Արևելյան տնտեսական ակնարկ" ամսագիրը զրպարտել է Լիին և նրա որդուն՝ վարչապետ Լի Սյան Լունին։ Դատարանը գտել 2006-ի "Սինգապուրի նահատակը" հոդվածը, որտեղ ենթադրվում էր, որ Լին գործում էր նույն կոռումպացված դաշտում"[127]: Դատարանը մեղադրեց ամսագրին, վճարել հայցվորների վնասները։ Ամսագիրը բողոքարկեց[127], բայց գործը տանուլ տվեց, երբ վերաքննիչ դատարանը թվականի հոկտեմբերին նախորդ վճիռը ուժի մեջ թողեց[128]։

Միջազգային Նյու Յորք Թայմսի զրպարտության գործը

խմբագրել

2010 թվականին, Լին, որդու՝ Լի Սյան Լունի և Գո Չոկ Թոնի հետ դատական գործ հարուցեց Նյու Յորք Թայմս ընկերության դեմ, "Ամեն ինչ ընտանիքում" հոդվածի կապակցությամբ։Միջազգային Նյու Յորք թայմսը մարտ ամսին ներողություն խնդրեց, որ հոդվածի ընթերցողներին կարող է թվալ, որ "կրտսեր Լին իր պաշտոնը ստացել է ոչ իր արժանիքների համար"։ Միևնույն ժամանակ ընկերությունը համաձայնեց Լի Սյան Լունին վճարել S$60, 000, Լիին՝ S$50, 000 և S$50, 000 Գոյին (ընդամենը՝ այն ժամանակվա US$114, 000), ավելացրած իրավաբանական ծախսերը[129][130][131]։

Իսլամ

խմբագրել

1999 թվականին, քննարկման ֆորումում, Լի Կուան Յուին հարցրին, արդյոք տարբեր էթնիկ խմբերի էմոցիոնալ կապերը կարող են խանգարել պետության կառուցմանը։ Լին պատասխանեց․ "Այո, ես այդպես եմ կարծում, երկար ժամանակահատվածում, ընտրողաբար։ Մենք չպետք է սխալվենք։ Եթե, օրինակ, շատ հավատացյալ մալայացի սպային, ով ընտանեկան կապեր ունի Մալայզիայում, հրազենային միավորների պատասխանատու, դա շատ բարդ գործ է։ Մենք պետք է իմանանք նրա կապերը։ Ես խոսում եմ սրա մասին, քանի որ սրանք ռեալ են, և եթե ես այդպես չմտածեմ, և ես կարծում եմ, եթե նույնիսկ այսօր վարչապետը չհոգա այդ մասին, մենք կարող ենք ողբերգություն ունենալ [132]:

2011 թվականին, Վիքիլիքսը հրապարակել է դիվանագիտական հաղորդագրություններում հայտնված Լիի հակասական մեկնաբանությունները իսլամի վերաբերյալ։ Վիքիլիքսը մեջբերում է, որ Լին իսլամը նկարագրել է որպես "թունավոր կրոն"։ Լին այդ որակեց, որ իր խոսքը կոնտեքստից դուրս է բերված, "Ես խոսել եմ ծայրահեղական իսլամիստների մասին, ջիհադի քարոզիչների, ովքեր ուղեղներ են լվանում։ Նրանք անողոք են և ցանկանում են ծնկի բերել բոլոր նրանց, ովքեր համաձայն չեն իրենց հետ։ Այնպես որ, նրանց իսլամը այլասերված տարբերակն է, որին Սինգապուրի մուսուլմանները համաձայն չեն"[133]:

Միջադեպը հետևել էր Լիի "Լի Կուան Յու․ Սինգապուրը ոտքի հանելու դառը ճշմարտությունը" գրքի հրապարակումից հետո։ Գրքում Լին փաստել էր, որ Սինգապուրի մուսուլմանները կրոնի պատճառով ինտեգրման դժվարություններ ունեն, և նրանց կոչ էր անում իսլամի ավանդույթներին քիչ հետևել"[134]:

Մշակութային պատկերներ

խմբագրել

1979 թվականին, գեղանկարիչ Չու Միա Թին պատկերում է Լիին Լոնդոնից վերադառնալիս[135]։

1991 թվականին, Չուն պատկերել է Լիին Սինգապուրի վերափոխման ֆոնին։ Հատուկ պատվերով արված նկարը նա Լիին նվիրեց անձամբ[136]։

1992 թվականին, նկարիչ Լայ Կույ Ֆանը ներկայացրեց պատմական յուղանկար, որում պատկերված է Լին 1959 թվականի վարչապետի երդմնակալության արարողության ժամանակ, որը Սինգապուրի ազգային պատկերասրահի հավաքածուում է[137]։

2000 թվականին, Լոուրենս Կոհը նկարազարդում է Լիի մանկական տարիների մասին ամենալավ վաճառվող Մեծանում ենք Լի Կուան Յուի հետ գիրքը։ Գիրքը թարմացվել և վերահրատարակվել է 2014 թվականին[138]։

2006 թվականին, նկարիչ-գրող Ջեյսոն Վին ներկայացրեց Էլ ոչ մի արցունք պարոն Լի, 8, 000 Ջոնսոն&Ջոնսոն շամպունների տարաների պլաստիկ գլխիկներից պատրաստված Լիի պատկերը ուղղանկյուն պատվանդանի վրա։ Լին ներկայացված է 1965 թվականին հեռուստատեսությամբ Մալայզիայից անջատվելու մասին հայտարարության պահն, երբ նա ուղիղ եթերում լաց եղավ[139]։

2008 թվականին, նկարիչ Բեն Պուան Հերոս գլխագրով Լիի նկարների սոլո ցուցահանդես բացեց[140]։

2009 թվականին, նկարիչ Ռիչարդ Լիմ Հանը Լիի գեղանկարների սոլո ցուցահանդես է ներկայացնում[141]։ Նույն տարում ծաղրանկարիչ և նկարիչ Սոնի Լյուն Լիին պատկերում է ծաղրանկարային արձանիկների շարքով[142][143]։

Հուշեր

խմբագրել

1998-2000 տարիների ընթացքում, Լի Կուան Յուն հրատարակեց երկու հատոր հուշերի ժողովածու։ Սինգապուրյան պատմություն (1998), որն ընդգրկում է Սինգապուրի պատմությունը Լիի տեսանկյունից մինչև 1965 թվականի տարանջատումը Մալայզիայից, և Երրորդ աշխարհից առաջին։ Սինգապուրյան պատմություն (2000) տալիս է Սինգապուրի զարգացած պետության հետագա վերափոխման իր հաշվետվությունը։ 2005 թվականին նա հրատարակում է, Իմ մանդարինի կենդանի պահելը։ Լի Կուան Յու լեզվի ուսուցման փորձը, որում նկարագրում է երեսունում մանդարին սովորելու իր մարտահրավերը և ինչու է արտասահմանում ապրող չինացիների համար կարևոր սովորել և խոսել չինարեն։ 2011, Լին հրատարակեց Սինգապուրի երկլեզու ճամփան իմ ողջ կյանքի մարտահրավերը, որը փաստագրում էր բազմառասա հասարակության մեջ երկլեզու քաղաքականություն որդեգրելու նրա պայքարը։ 2011 թվականին Լին հրատարակեց 458 էջանոց Սինգապուրը ոտքի հանելու դառը ճշմարտությունը, հարց ու պատասխան գիրքը, որում լրագրողներին տված նրա հարցազրույցներն են, որտեղ նա պատասխանում է այն մարտահրավերներին վերաբերող հարցերին, որոնցում հայտնվեց Սինգապուրը անկախություն ձեռք բերելուց անմիջապես հետո, ապագա քաղաքական լանդշաֆթին, Սինգապուրի երիտասարդության հա մար ստեղծված հնարավորությունները և նրա անձնական տեսակետը միասեռականության և ընտանիքի վերաբերյալ։

2013 թվականին, Լին հրատարակեց երկու նոր գիրք, Լի Կուան Յուի խելքն ու իմաստությունը և Մի մարդու աշխարհի պատկերացումը։ Լի Կուան Յուի խելքն ու իմաստությունը գիրքը գրեթե 600 մեջբերումներ է ներառում, որոնք ներկայացնում են Սինգապուրին և աշխարհին վերաբերող մի շարք թեմաներին վերաբերող նրա հայացքների ամփոփում։ Մի մարդու աշխարհի պատկերացումը գրքում, Լին իր փորձի հիման վրա պատկերում է այսօրվա աշխարհը և ինչպիսին այն կարող է լինել 20 տարի անց։

Մրցանակներ

խմբագրել
  • Լին ստացել է բազմաթիվ պետական շքանշաններ։
  • 1999 թվականին, Լին ճանաչվել է 20-րդ դարի ամենաազդեցիկ մարդկանցից մեկը։ Նա հիշատակվել է որպես Գլխավոր պլանավորող[144]։

Ծանոթագրություններ

խմբագրել
  1. ↑ 1,0 1,1 1,2 1,3 1,4 Lee Kuan Yew, Founding Father and First Premier of Singapore, Dies at 91 — The New York Times, 2015.
  2. ↑ 2,0 2,1 2,2 2,3 2,4 Ли Куан Ю // Большая советская энциклопедия (ռուս.): [в 30 т.] / под ред. А. М. Прохорова — 3-е изд. — М.: Советская энциклопедия, 1969.
  3. ↑ 3,0 3,1 Internet Movie Database — 1990.
  4. ↑ 4,0 4,1 4,2 4,3 4,4 4,5 4,6 4,7 4,8 (not translated to en-gb) Lee Kuan Yew obituary (բրիտ․ անգլ.) — The Guardian, 2015. — ISSN 1756-3224; 1354-4322
  5. ↑ 5,0 5,1 5,2 新加坡建国总理李光耀逝世(չին.) — 联合早报, 2015.
  6. ↑ 6,0 6,1 6,2 Բրոքհաուզի հանրագիտարան (գերմ.)
  7. ↑ 7,0 7,1 7,2 Fernandez W. Singapore's founding father Mr Lee Kuan Yew dies aged 91 at 3.18am on Monday — The Straits Times, 2015.
  8. ↑ 8,0 8,1 Lundy D. R. The Peerage
  9. ↑ Kristof N. PREMIER'S SON GETS POST IN SINGAPORE — The New York Times, 1986.
  10. ↑ http://www.moe.gov.cn/s78/A22/xwb_left/moe_829/tnull_44386.html (չին.) — 中华人民共和国教育部.
  11. ↑ http://www.xinhuanet.com/politics/2018-12/18/c_1123872223.htm
  12. ↑ Honorary Doctorates — Moscow State Institute of International Relations.
  13. ↑ https://www.atlanticcouncil.org/events/flagship-event/global-citizen-awards/previous-gca-recipients/
  14. ↑ Terry McCarthy, "Lee Kuan Yew." Time 154: 7-8 (1999). online Արխիվացված 2015-04-02 Wayback Machine
  15. ↑ Reporter: Peter Day (հուլիսի 5, 2000). «Singapore's elder statesman». From Our Own Correspondent. BBC World Service. {{cite episode}}: External link in |transcripturl= (օգնություն); Unknown parameter |transcripturl= ignored (|transcript-url= suggested) (օգնություն)
  16. ↑ Hume, Tim (2011 թ․ մարտի 20). «The lost world of a wild tribe». Sunday Star Times. Auckland, NZ. «His memoir sits on display in Singapore airport between biographies of founding statesman Lee Kuan Yew and Donald Rumsfeld»
  17. ↑ «Wife of Lee Kuan Yew dies at 89». Bangkok Post. Agence France-Presse. 2010 թ․ հոկտեմբերի 2. «The wife of Singapore's founding father, Lee Kuan Yew, whom the statesman called his "great source of strength and comfort"»(չաշխատող հղում)
  18. ↑ 1615974 «US, Japan must help out Asia, says Kuan Yew». New Sunday Times. Kuala Lumpur. Reuters. 1998 թ․ հունվարի 22. «Singapore's elder statesman Lee Kuan Yew said today...» {{cite news}}: Check |url= value (օգնություն)
  19. ↑ «Lagacy of Lee Kuan Yew, 1923-2015». Meet the Press. մարտի 23, 2015. CNBC. CNBC Asia. {{cite episode}}: Unknown parameter |city= ignored (|location= suggested) (օգնություն)
  20. ↑ Chris Buckley, "In Lee Kuan Yew, China Saw a Leader to Emulate, " New York Times March 23, 2015
  21. ↑ Allison, Graham (2015 թ․ մարտի 28). «Lee Kuan Yew: Lessons for leaders from Asia's 'Grand Master'». CNN. Վերցված է 2015 թ․ ապրիլի 2-ին.
  22. ↑ Strauss, Steven D. (2013 թ․ սեպտեմբերի 13). Planet Entrepreneur: The World Entrepreneurship Forum's Guide to Business Success Around the World. John Wiley & Sons. ISBN 9781118810750. Վերցված է 2015 թ․ ապրիլի 2-ին.
  23. ↑ Rose, Charlie (2009 թ․ հոկտեմբերի 22). «Lee Kuan Yew Interview». Charlie Rose. Արխիվացված է օրիգինալից 2015 թ․ ապրիլի 2-ին. Վերցված է 2015 թ․ ապրիլի 12-ին.
  24. ↑ «Lee Kuan Yew, Singapore's Founding Father, Dies at 91». The Wall Street Journal. New York. 2015 թ․ մարտի 22.
  25. ↑ «Singapore's first Prime Minister Lee Kuan Yew dies aged 91». Singapore: Channel NewsAsia. 2015 թ․ մարտի 23. Արխիվացված է օրիգինալից 2015 թ․ մարտի 28-ին. Վերցված է 2015 թ․ ապրիլի 12-ին.
  26. ↑ Low, Shawn; McCrohan, Daniel. Singapore. Lonely Planet.
  27. ↑ 27,0 27,1 27,2 27,3 27,4 27,5 27,6 27,7 27,8 Lee Kuan Yew (2000). From Third World to First. Singapore: Marshall Cavendish.
  28. ↑ Chan, Robin, Tan, Sumiko. «Remembering Lee Kuan Yew: Devoted husband and caring father"». The Straits Times. Singapore. Վերցված է 2015 թ․ մարտի 27-ին.{{cite news}}: CS1 սպաս․ բազմաթիվ անուններ: authors list (link)
  29. ↑ «Brother of Lee Kuan Yew, Freddy Lee dies at 85». The Temasek Times.
  30. ↑ 30,0 30,1 30,2 Lee Kuan Yew (1998). Lee Kuan Yew The Man And His Ideas. Singapore: Times Edition.
  31. ↑ «Lee Choo Neo». Singapore Women's Hall of Fame. Արխիվացված է օրիգինալից 2015 թ․ հունվարի 13-ին. Վերցված է 2015 թ․ ապրիլի 14-ին.
  32. ↑ Plate, Tom (2010). Conversations with Lee Kuan Yew – Citizen Singapore: How to Build a Nation. Singapore: Marshall Cavendish Editions. էջեր 40–42. ISBN 978-981-261-676-0.
  33. ↑ «Speech by Mr Lee Kuan Yew, Minister Mentor, at Speak Mandarin Campaign's 30th anniversary launch» (PDF). Channel NewsAsia. Singapore. 2009 թ․ մարտի 17. Արխիվացված է օրիգինալից (PDF) 2012 թ․ նոյեմբերի 5-ին. Վերցված է 2012 թ․ ապրիլի 7-ին.
  34. ↑ Lee Wei Ling (2010 թ․ մարտի 21). «No need for a 'uneqqee' name». The Sunday Times. Singapore.
  35. ↑ Tan, Sumiko; Fook Kwang Han; Fernadez, Warren (1998). Lee Kuan Yew: The Man and His Ideas. Singapore: Times Editions. ISBN 978-981-204-049-7.
  36. ↑ McCarthy, Terry (1999 թ․ օգոստոսի 23). html «Lee Kuan Yew». Time Asia. Hong Kong. «Lee Kuan Yew towers over other Asian leaders on the international stage ...» {{cite news}}: Check |url= value (օգնություն)(չաշխատող հղում)
  37. ↑ Lee Kuan Yew (2012). My Lifelong Challenge: Singapore's Bilingual Journey. Singapore: Straits Times Press. ISBN 978-981-4342-03-2.
  38. ↑ The Data Team (2015 թ․ մարտի 22). «Lee Kuan Yew's Singapore An astonishing record». The Economist. London. Վերցված է 2015 թ․ մարտի 27-ին.
  39. ↑ Josey, Alex (1980) [1971]. Lee Kuan Yew Vol. 1. Singapore: Times Books International. էջ 41. ISBN 978-9971-65-043-8.
  40. ↑ Branigin, William (2015 թ․ մարտի 22). «Lee Kuan Yew, who led Singapore into prosperity over 30-year rule, dies at 91». The Washington Post. Վերցված է 2015 թ․ մարտի 27-ին.
  41. ↑ McCarthy, Terry (1999 թ․ օգոստոսի 23). 8599, 2054444, 00.html «Lee Kuan Yew». Time. New York. Վերցված է 2012 թ․ սեպտեմբերի 6-ին. {{cite news}}: Check |url= value (օգնություն)(չաշխատող հղում)
  42. ↑ 42,0 42,1 Lee Kuan Yew (1998). The Singapore Story. Singapore: Marshall Cavendish.
  43. ↑ Hoe Yeen Nie (2009 թ․ հունիսի 2). «State of Singapore came into being 50 years ago on 3 June». Singapore: Channel NewsAsia. Արխիվացված է օրիգինալից 2013 թ․ հունվարի 17-ին.
  44. ↑ Hoe Yeen Nie (2009 թ․ հունիսի 2). «State of Singapore came into being 50 years ago on 3 June». Singapore: Channel NewsAsia. Արխիվացված է օրիգինալից 2013 թ․ հունվարի 17-ին.
  45. ↑ Lennox A. Mills, Southeast Asia: Illusion and Reality in Politics and Economics, University of Minnesota Press, p. 60.
  46. ↑ Arthur Cotterell, A History of South East Asia, Marshall Cavendish International Asia Pte Ltd, 15 July 2014, p. 345.
  47. ↑ Alex Josey, Lee Kuan Yew: The Crucial Years, Marshall Cavendish International Asia Pte Ltd, 2013, p. 608.
  48. ↑ «Transcript of a Press Conference Given by the Prime Minister of Singapore, Mr. Lee Kuan Yew, at Broadcasting House, Singapore, at 1200 Hours on Monday 9th August, 1965» (PDF). National Archives of Singapore. էջեր 21–22. Արխիվացված է օրիգինալից (PDF) 2014 թ․ օգոստոսի 9-ին. Վերցված է 2016 թ․ սեպտեմբերի 16-ին.
  49. ↑ For one journalist's personal view of these events, see Pillai, M.G.G., «Did Lee Kuan Yew want Singapore ejected from Malaysia?». Արխիվացված է օրիգինալից 2007 թ․ հոկտեմբերի 13-ին. Վերցված է 2016 թ․ սեպտեմբերի 16-ին., Malaysia Today, 1 November 2005.
  50. ↑ 50,0 50,1 Chew, Melanie (1996). Leaders of Singapore. Resource Press. ISBN 981007333X.
  51. ↑ Yao, Souchou (2007). +rational+people+even+in+our+moments+of+anguish&source=gbs_navlinks_s Singapore: The State and the Culture of Excess. London: Routledge. էջ 2. ISBN 9780415417112. {{cite book}}: Check |url= value (օգնություն)
  52. ↑ Robert W. Hefner, The Politics of Multiculturalism: Pluralism and Citizenship in Malaysia, Singapore, and Indonesia, University of Hawaii Press, 1 January 2001, p. 4.
  53. ↑ «Public-domain information from the US State Department Country Guide». exploitz.com. Արխիվացված է օրիգինալից 2005-03-19-ին. Վերցված է 2016-09-17-ին.
  54. ↑ Lee Kuan yew (2000). From Third World to First. HarperCollins Publishers. էջեր 14–15, 20, 25, 26. ISBN 0-06-019776-5.
  55. ↑ Lee Kuan Yew (2000). From Third World to First – The Singapore Story (1965–2000). Times Edition. էջ 41. ISBN 981 204 984 3.
  56. ↑ Lee Kuan Yew (2000). From Third World to First. Times Edition. էջեր 45, 622. ISBN 981 204 984 3.
  57. ↑ Lee Kuan Yew (2000). From Third World to First – The Singapore Story (1965–2000). Times Edition. էջեր 80–81. ISBN 981 204 984 3.
  58. ↑ Lee Kuan Yew (2000). From Third World to First – The Singapore Story (1965–2000). Times Edition. էջեր 66–88. ISBN 981 204 984 3.
  59. ↑ Lee Kuan Yew (2000). From Third World to First – The Singapore Story (1965–2000). Times Edition. էջեր 89–102. ISBN 981 204 984 3.
  60. ↑ See, for example, Koh Buck Song (1 August 1996), "The Route To Success — Keeping Singapore Green And Efficient". The Straits Times (Singapore).
  61. ↑ Lee Kuan Yew (2000). From Third World to First. HarperCollins. էջեր 159–163, 647. ISBN 0-06-019776-5.
  62. ↑ Quah, Jon S. T. (2011). Curbing Corruption in Asian Countries: An Impossible Dream?: An Impossible Dream?. Bingley, UK: Emerald Group. էջ 461. ISBN 9780857248206.
  63. ↑ «Politicians | Corrupt Practices Investigation Bureau». www.cpib.gov.sg. Արխիվացված է օրիգինալից 2015 թ․ հոկտեմբերի 3-ին. Վերցված է 2015 թ․ հոկտեմբերի 3-ին.
  64. ↑ 64,0 64,1 64,2 64,3 Jacobson, Mark (2010 թ․ հունվար). «The Singapore Solution». National Geographic Magazine. Արխիվացված է օրիգինալից 2009 թ․ դեկտեմբերի 19-ին. Վերցված է 2009 թ․ դեկտեմբերի 26-ին.
  65. ↑ Lee Kuan Yew (2000). From Third World to First. HarperCollins. էջ 136. ISBN 0-06-019776-5.
  66. ↑ 66,0 66,1 Lee Kuan Yew (2000). From Third World to First. HarperCollins. էջ 140. ISBN 0-06-019776-5.
  67. ↑ Lee Kuan Yew (2000). From Third World to First. HarperCollins. էջ 138. ISBN 0-06-019776-5.
  68. ↑ 68,0 68,1 Lee Kuan Yew (2000). From Third World to First. HarperCollins. էջեր 213–214. ISBN 0-06-019776-5.
  69. ↑ Lee Kuan Yew (21 September 1998). "The Singapore Story" Արխիվացված 2001-02-14 Wayback Machine. Time Asia (Hong Kong).
  70. ↑ Judicial caning in Singapore, Malaysia and Brunei at World Corporal Punishment Research.
  71. ↑ Singapore: Table of offences for which caning is available at World Corporal Punishment Research.
  72. ↑ Singapore Human Rights Practices 1994 Արխիվացված 2010-07-11 Wayback Machine, US State Department.
  73. ↑ Country Reports on Human Rights Practices for 2007, US State Department, released 11 March 2008.
  74. ↑ Regulation No 88 under the Schools Regulation Act 1957 (extract).
  75. ↑ Armed Forces Act, 1972.
  76. ↑ The Singapore Water Story: Sustainable Development in an Urban City State Cecilia Tortajada, Yugal Joshi, Asit K. Biswas Routledge, 5 March 2013 p 26
  77. ↑ National Library Board, Singapore. «Singapore-Malaysia water agreements». nl.sg. Արխիվացված է օրիգինալից 2012 թ․ հունիսի 9-ին. Վերցված է 2016 թ․ հոկտեմբերի 18-ին.
  78. ↑ Lee Kuan Yew (2000). From Third World to First. New York: HarperCollins. էջ 672. ISBN 0-06-019776-5.
  79. ↑ Erlanger, Steven (1990 թ․ նոյեմբերի 29). «New Leader takes Singapore's Helm». The New York Times.
  80. ↑ Lee, Kuan Yew (2000). From Third World to First – The Singapore Story (1965–2000). Times Edition. էջ 744. ISBN 981 204 984 3.
  81. ↑ 华语 Cool! Արխիվացված 2009-12-12 Wayback Machine. zaobao.com (7 December 2004).
  82. ↑ «Singapore's Lee Kwan Yew hospitalized». International Herald Tribune. Paris. 2008 թ․ սեպտեմբերի 13.
  83. ↑ «MM treated for chest infection». The Straits Times. Singapore. 2010 թ․ սեպտեմբերի 29.
  84. ↑ «Former Singapore PM on 'psychopathic' North Koreans». The Guardian. London. 2010 թ․ նոյեմբերի 29.
  85. ↑ «WikiLeaks: Singapore joins global chorus of disapproval». The Straits Times. Singapore. AFP, AP. 2010 թ․ դեկտեմբերի 1.
  86. ↑ «Insight: Grilling the Minister Mentor». The Straits Times. Singapore. 2011 թ․ հունվարի 14. Արխիվացված է օրիգինալից 2011 թ․ հունվարի 19-ին. Վերցված է 2016 թ․ հոկտեմբերի 30-ին.
  87. ↑ «Արխիվացված պատճենը». Արխիվացված է օրիգինալից 2011 թ․ փետրվարի 23-ին. Վերցված է 2016 թ․ հոկտեմբերի 30-ին.
  88. ↑ «SM Goh, MM Lee to leave Cabinet». Singapore: Channel NewsAsia. 2011 թ․ մայիսի 14. Արխիվացված է օրիգինալից 2012 թ․ դեկտեմբերի 2-ին. Վերցված է 2016 թ․ հոկտեմբերի 30-ին.
  89. ↑ «Singapore's Lee Kuan Yew admits nerve illness». BBC News. 2011 թ․ նոյեմբերի 7.
  90. ↑ «I've still got two legs, I will make a contribution». AsiaOne. 2011 թ․ նոյեմբերի 7. Արխիվացված է օրիգինալից 2015 թ․ փետրվարի 22-ին. Վերցված է 2016 թ․ նոյեմբերի 1-ին.
  91. ↑ Au Yong, Jeremy (2013 թ․ փետրվարի 16). «Lee Kuan Yew in hospital because of suspected Transient Ischaemic Attack». The Straits Times. Singapore. Վերցված է 2013 թ․ փետրվարի 16-ին.
  92. ↑ «Former MM Lee Kuan Yew hospitalised». Channel NewsAsia. Singapore. 2013 թ․ փետրվարի 16. Արխիվացված է օրիգինալից 2013 թ․ փետրվարի 18-ին. Վերցված է 2013 թ․ փետրվարի 16-ին.
  93. ↑ Chua, Linus (2013 թ․ փետրվարի 16). «Singapore's Lee Kuan Yew Ill After Stroke-Like Event». Bloomberg BusinessWeek. New York. Վերցված է 2013 թ․ փետրվարի 17-ին.
  94. ↑ «Lee Kuan Yew, Singapore's first prime minister, hospitalised following brain-related blockage». The Washington Post. 2013 թ․ փետրվարի 16. Արխիվացված է օրիգինալից 2019 թ․ դեկտեմբերի 5-ին. Վերցված է 2013 թ․ փետրվարի 17-ին.
  95. ↑ «Singapore's first PM Lee Kuan Yew not well: Report». Zee News. 2013 թ․ փետրվարի 16. Վերցված է 2013 թ․ փետրվարի 16-ին.
  96. ↑ Ramesh, S. (2013 թ․ փետրվարի 15). «Former MM Lee Kuan Yew misses Lunar New Year dinner». Channel NewsAsia. Արխիվացված է օրիգինալից 2013 թ․ փետրվարի 17-ին. Վերցված է 2013 թ․ փետրվարի 17-ին.
  97. ↑ «Lee Kuan Yew discharged from SGH». AsiaOne. 2013 թ․ փետրվարի 17. Արխիվացված է օրիգինալից 2014 թ․ փետրվարի 20-ին. Վերցված է 2013 թ․ փետրվարի 17-ին.
  98. ↑ Hoe Pei Shan (2013 թ․ փետրվարի 17). «Lee Kuan Yew discharged from SGH and resting at home». The Sunday Times. Singapore. Վերցված է 2013 թ․ փետրվարի 17-ին.
  99. ↑ «Lee Kuan Yew, Singapore's first PM, discharged from hospital following brain-related blockage». The Washington Post. 2013 թ․ փետրվարի 17. Արխիվացված է օրիգինալից 2019 թ․ փետրվարի 27-ին. Վերցված է 2013 թ․ փետրվարի 17-ին.
  100. ↑ Jaipragas, Bhavan (2015 թ․ փետրվարի 21). «Singapore founding PM Lee Kuan Yew in ICU but 'stable'». Yahoo! News.
  101. ↑ «Lee Kuan Yew in hospital with severe pneumonia, condition 'stabilised'». Channel NewsAsia. 2015 թ․ փետրվարի 21. Արխիվացված է օրիգինալից 2015 թ․ փետրվարի 24-ին. Վերցված է 2016 թ․ նոյեմբերի 4-ին.
  102. ↑ «Passing of Mr Lee Kuan Yew, founding Prime Minister of Singapore» (Press release). Prime Minister's Office Singapore. 2015 թ․ մարտի 23.
  103. ↑ «Lee Kuan Yew: Singapore holds funeral procession». BBC News. Վերցված է 2015 թ․ մարտի 30-ին.
  104. ↑ «Family bids final farewell to Lee Kuan Yew in private ceremony at Mandai». AsiaOne. Singapore. 2015 թ․ մարտի 29. Արխիվացված է օրիգինալից 2015 թ․ մարտի 31-ին. Վերցված է 2015 թ․ մարտի 30-ին.
  105. ↑ «Honor Committee». Fondation Chirac.
  106. ↑ «CNN: Lee Kuan Yew and the gay question». Yawning Bread (blog). 1998 թ․ դեկտեմբեր. Արխիվացված է օրիգինալից 2004 թ․ հոկտեմբերի 24-ին. Վերցված է 2016 թ․ դեկտեմբերի 11-ին.
  107. ↑ «Singapore's Lee Kuan Yew questions homosexuality ban». Reuters. 2007 թ․ ապրիլի 23. Արխիվացված է օրիգինալից 2015 թ․ սեպտեմբերի 24-ին. Վերցված է 2016 թ․ դեկտեմբերի 11-ին.
  108. ↑ De Clercq, Geert (2007 թ․ հուլիսի 24). «Singapore considers legalizing homosexuality: Lee». Reuters. Արխիվացված է օրիգինալից 2013 թ․ հունիսի 30-ին. Վերցված է 2016 թ․ դեկտեմբերի 11-ին.
  109. ↑ Tan, Sylvia (2011 թ․ հունվարի 28). «Singapore's Lee Kuan Yew will accept if grandchild is gay; discusses homosexuality in new book». Fridae.
  110. ↑ Toh, Elgin (2011 թ․ հունվարի 23). «Gay MP? 'Her private life is her private life'». The Sunday Times. Singapore. Արխիվացված է օրիգինալից 2012 թ․ մարտի 28-ին. Վերցված է 2016 թ․ դեկտեմբերի 11-ին.
  111. ↑ «Days of reflection for the man who defined Singapore: A transcript of Minister Mentor Lee Kuan Yew's interview with The New York Times». Today. Singapore. 2010 թ․ սեպտեմբերի 13. էջեր 14–17. Արխիվացված օրիգինալից 2010 թ․ սեպտեմբերի 13-ին. Վերցված է 2016 թ․ դեկտեմբերի 11-ին.
  112. ↑ Chan Eng Cheng (4 February 1983). An Agnostic speaks. The Straits Times (Singapore).
  113. ↑ 113,0 113,1 Transcript of Minister Mentor Lee Kuan Yew's interview with Seth Mydans ofNew York Times & IHT on 1 September 2010. Արխիվացված 3 Փետրվար 2014 Wayback Machine, Prime Minister's Office of Singapore. Retrieved 31 January 2014.
  114. ↑ "Lee Kuan Yew on death: I want mine quickly, painlessly" Արխիվացված 2014-02-01 Wayback Machine. The Star (Kuala Lumpur), 6 August 2013.
  115. ↑ Lee Kuan Yew: 6 Interesting Facts about Singapore's Founding Father; Memorable Quotes
  116. ↑ TRANSCRIPT OF MINISTER MENTOR LEE KUAN YEW'S INTERVIEW WITH MARK JACOBSON FROM NATIONAL GEOGRAPHIC ON 6 JULY 2009 (FOR NATIONAL GEOGRAPHIC MAGAZINE JAN 2010 EDITION) Արխիվացված 15 Հունվար 2010 Wayback Machine, SGPressCentre; retrieved 1 February 2014.
  117. ↑ Lee Kuan Yew bids farewell to brother Արխիվացված 2014-02-20 Wayback Machine, AsiaOne.com, 30 June 2012; retrieved 1 February 2014.
  118. ↑ «Transcript of Minister Mentor Lee Kuan Yew's interview with Seth Mydans of New York Times & IHT on 1 September 2010» (PDF). National Archives of Singapore. Արխիվացված է օրիգինալից (PDF) 2015 թ․ ապրիլի 2-ին. Վերցված է 2015 թ․ ապրիլի 1-ին.
  119. ↑ Chan, Fiona; Ching, Choon Hiong. «The Singapore that LKY built» (PDF). The Straits Times. Արխիվացված է օրիգինալից (PDF) 2015 թ․ մարտի 29-ին. Վերցված է 2015 թ․ մարտի 29-ին.
  120. ↑ Suryadinata, Leo (2012). Southeast Asian Personalities of Chinese Descent, Vol. 1: A Biographical Dictionary. Singapore: Institute of Southeast Asian Studies. էջ 525. ISBN 978-981-4414-14-2. Վերցված է 2015 թ․ հուլիսի 28-ին.
  121. ↑ Buckley, Chris (2015 թ․ մարտի 23). «In Lee Kuan Yew, China Saw a Leader to Emulate». Sinosphere Blog (անգլերեն). Արխիվացված օրիգինալից 2015 թ․ մարտի 24-ին. Վերցված է 2023 թ․ մարտի 22-ին.
  122. ↑ Ben Judah, "The Curse of Lee Kuan Yew: The leader eulogized by Obama as a ‘giant of history’ is being used to re-legitimize tyranny." POLITICO 23 March 2015
  123. ↑ Blackwill, Robert D; Allison, Graham (13 February 2013). "Opinion: Seek the wisdom of Lee Kuan Yew". Politico.com. Retrieved 2 September 2014.
  124. ↑ «Stop suing journalists: RSF tells Singapore leaders». Bangkok Post. Agence France-Presse. 2010 թ․ մարտի 26. Վերցված է 2010 թ․ մարտի 26-ին.
  125. ↑ Barr, M. (2009). The ruling elite of Singapore: Networks of power and influence.
  126. ↑ 126,0 126,1 Lee v. Globe and Mail (2001), 6 C.P.C. (5th) 354 (Ont.S.C.J.).
  127. ↑ 127,0 127,1 "Editor 'defamed' Singapore leader. BBC News. 24 September 2008.
  128. ↑ "Singapore backs Lee in media case". BBC News. 8 October 2009.
  129. ↑ Perez-Pena, Richard (2010 թ․ մարտի 25). «Times Co. Settles Claim in Singapore». The New York Times. Վերցված է 2010 թ․ մարտի 25-ին.
  130. ↑ «New York Times to pay damages to Singapore leaders». Agence France-Presse. 2010 թ․ մարտի 25. Վերցված է 2010 թ․ մարտի 25-ին.
  131. ↑ «Stop suing journalists: RSF tells Singapore leaders». Bangkok Post. 2010 թ․ մարտի 26. Վերցված է 2010 թ․ մարտի 26-ին.
  132. ↑ «Lee Kuan Yew's remarks on Malays». Արխիվացված է օրիգինալից 2015 թ․ փետրվարի 4-ին.
  133. ↑ Allison, Graham (2013). Lee Kuan Yew – The Grand Master's Insights on China, the United States, and the World. Cambridge, MA: MIT Press. էջ 76.
  134. ↑ "Singapore's Lee backtracks on Muslim comments’" Channel NewsAsia, 28 January 2011.
  135. ↑ Marsita, Omar. «Chua Mia Tee». Infopedia. National Library Board. Վերցված է 2015 թ․ հունիսի 4-ին.
  136. ↑ Lim Seng Tiong (1991 թ․ մայիսի 2). «A Tribute to Mr Lee». The Straits Times. Singapore.
  137. ↑ «History Paintings». Dr Lai's Museum. Արխիվացված է օրիգինալից 2014 թ․ սեպտեմբերի 15-ին. Վերցված է 2014 թ․ սեպտեմբերի 15-ին.
  138. ↑ Toh, Keiza (2014 թ․ հուլիսի 21). «Former youth delinquent Lawrence Koh cleaned up and went on to illustrate a book on Lee Kuan Yew». The Straits Times. Singapore. Վերցված է 2014 թ․ սեպտեմբերի 15-ին.
  139. ↑ Helmi, Yusof (2013 թ․ ապրիլի 28). «Can Singapore accept political art?». The Business Times. Singapore. Արխիվացված է օրիգինալից 2014 թ․ սեպտեմբերի 15-ին. Վերցված է 2014 թ․ սեպտեմբերի 15-ին.
  140. ↑ «OTHER: Exhibition @ Forth Gallery "Hero" by Ben Puah». Adpost.com. Վերցված է 2014 թ․ սեպտեմբերի 15-ին.
  141. ↑ «Singapore Guidance Angel by Richard Lim Han». Forth Gallery. Վերցված է 2014 թ․ սեպտեմբերի 15-ին.
  142. ↑ «Lucky Plazas 2». Sonny Liew's Secreter Robot Spy Factory. Վերցված է 2014 թ․ սեպտեմբերի 15-ին.
  143. ↑ Teoh, Hannah. «Quirky artist takes pride in making Lee Kuan Yew figurines his life's work». Yahoo Singapore. Yahoo News Network. Վերցված է 2015 թ․ հունիսի 4-ին.
  144. ↑ McCarthy, Terry (1999 թ․ օգոստոսի 23). «Asians of the Century: A Tale of Titans». Time. New York. Արխիվացված է օրիգինալից 2004 թ․ օգոստոսի 15-ին. Վերցված է 2016 թ․ նոյեմբերի 6-ին.
 
Ստացված է «https://hy.wiki.x.io/w/index.php?title=Լի_Կուան_Յու&oldid=10119074» էջից