Կիլաուեա (հրաբուխ)
Կիլաուեա (լատին․՝ Kilauea, [ˈkiːlɔuˈwɛjə]), գործող հրաբուխ Խաղաղ օվկիանոսի Հավայի կղզում (Հավայան կղզիներ)։ Բարձրությունը՝ 1247 մ։ Կիլաուեան վահանաձև է, զառիկող լանջերով։ Հրաբխի վերին մասը վերջանում Է 4,5 կմ տրամագիծ և ավելի քան 230 մ խորություն ունեցող կալդերայով։ Վերջին նշանավոր ժայթքումները տեղի են ունեցել 1952 թվականին, 1954 թվականին և 1955 թվականին։ Հրաբուխը ինտենսիվ փուլում է եղել 2011 թվականի[1] մարտի 6-ին։
 | |
| Տեսակ | Վահանային հրաբուխ և Գործող հրաբուխ |
|---|---|
| Երկիր |  ԱՄՆ |
| Տեղադրություն | Հավայի շրջան |
| Նյութ | բազալտ |
| Բարձրություն (ԲԾՄ) | 1247 մետր մ |
| Սմիթսոնիան կոդ | 332010 |
Նկարագրություն
խմբագրել
.jpg)
Գտնվում է ավելի բարձր Մաունա Լոա հրաբխից հարավարևելք (գրեթե լանջին)։ Առանձին հրաբուխ է, քանի որ ունի ինքնուրույն մագմատիկ պալատ (որտեղ ծագում է հրաբուխը, կուտակվում են գազեր ու բարձր ճնշում մագման վերև մղելու համար)։
Կիլաուեայի բարձրությունը ծովի մակարդակից 1247 մ է, նրա ստորոտը գտնվում է Խաղաղ օվկիանոսի հատակին՝ 5,5 կմ խորության վրա։
Իրենից ներկայացնում է «վահան հրաբուխ» խառնարանով։ Խառնարանի երկարությունը 4 կմ է, լայնությունը`3,2 կմ, իսկ արևմտյան եզրին` 120 մ խորությամբ։ Հիմնական ապարներն են օլիվինային բազալտ, տոլեյիտ, խարամ և հրաբխային մոխիր։
Հրաբխային վահանը ձգվում է արևելքից արևմուտք երկու հիմնական ճեղքվածքային գոտիների երկայնքով, որոնք տարածվում են գագաթային կալդերայից դեպի արևելք և հարավարևմուտք։ Ճեղքվածքային գոտիները մակերևույթում նշվում են ճաքերով, խարամի կոներով և ցողացիր կոներով։ Ճեղքման գոտիների երկայնքով կան տաք աղբյուրներ, ջրային գոլորշիների արտանետում և բնածին ծծմբի հանքավայրեր։
Այն ունի բազմաթիվ կողմնային խառնարաններ և մի քանի խարամի և մոխրի կոն, որոնցից լավա է հոսում։ Արևելյան ճեղքման գոտու երկայնքով 14 մղանցքային խառնարաններ են ցրված՝ հիմնական խառնարանից 16 կմ հեռավորության վրա։ Դրանցից ամենամեծն ու խորը Մակաոպու-հի խառնարանն է։
Ամենախոշոր խառնարանները (ճեղքվածքի երկայնքով, արևմուտքից արևելք)
խմբագրել- Հալեմաումաու, ակտիվ խառնարան է Կենտրոնական գլխավոր խառնարանի հարավարևմտյան եզրին հարող հրաբխի վերին մասում, միջին տրամագիծը` 0,9 կմ, և մինչև 130 մ խորություն։
- Կիլաուեա-Իկի, (փոքր Կիլաուեա) կողային խառնարան է, որը տարածվում է հրաբխի վերին մասում գտնվող հիմնական մագմա ալիքից, 1 կմ երկարությամբ, 0,7 կմ լայնությամբ, 1959 թ.-ին տեղի ունեցած ուժեղ ժայթքումից հետո սկսեց սառչել։
- Մաունա Ուլու, այժմ հովացված Հարավային խառնարանը, որը նկատվում է մոխրագույն կոնով, գործում էր 1969-1974 թվականներին։
- Մակաոպու-հի, 1.7 կմ երկարությամբ և 300 մ խորությամբ հովացված արևելյան խառնարան է։
- Նապաու, սառեցված հյուսիսարևելյան խառնարան է, որն առաջացել է 1922 թվականին
- Կապոհո, խառնարան կղզու արևելքում, որի ներսում կա թարմ անձրևային լիճ
- Պու- o, ակտիվ հյուսիսարևելյան խառնարան է` մշտական լավային լճով, որը ձևավորվել է 1983 թվականին
(2018-ի հունիսին արտաքին լավայի հոսքերով ավերված Գրին-լեյք լիճը)
Պատմություն
խմբագրելԿիլաուեան Հավայան հրաբուխներից ամենաերիտասարդն է և Երկրագնդի ամենաակտիվ գործող հրաբուխներից մեկը։ Ներկայիս Կիլաուեա հրաբխի խառնարանը գոյացել է 1470-1510 թվականների ժայթքումների արանքում։ Այդ ժամանակվանից սկսվեց պայթյունի ու ժայթքումների մի շրջան, որը տևեց մոտ 300 տարի, որի ընթացքում խառնարանից լավայի աղբյուրները հասան 600 մետրի բարձրության և դուրս մղված նյութերի հսկայական ծավալները գագաթի շուրջ կազմել են մինչև 11 մետր հաստությամբ տեֆրա[2](օդ նետված մասսան, որը հետագայում նստել է լանջերին)։ 1790-ին տեղի ունեցել ուժեղ զգալի ժայթքում ` (մի քանի հարյուրից մինչև մի քանի հազար) մարդկային զոհերով։ 1823-ի ժայթքումով սկսվեց էֆուզիվ ժայթքումների նոր շրջան, որը շարունակվում է մինչ օրս, կենտրոնական կալդերայից լավային հոսքերով և հարավարևմտյան և արևելյան ճեղքման գոտիներից[3]։
Կիլաուեայի փաստագրված զգալի ժայթքումներն, ըստ տարիների[4].
1750-1955 թվականներին ժայթքել է 3,29 կմ³ հրաբխային նյութ, որը լեռան հարավային լանջին առաջացրել է քարքարոտ Կաու անապատը։
1955 թվականին (փետրվարի 28 - մայիսի 26) խառնարանից ժայթքած լավան հոսել է 32-45 կմ հեռավորության վրա։ Ըստ Գ. Մակդոնալդի, ժայթքումը եղել է երեք փուլով, որոնցից յուրաքանչյուրին նախորդում էին բազմաթիվ երկրաշարժեր և ստորգետնյա դղրդյուն։ Արտամղված լավայի քանակը կազմել է մոտ 110,000,000 մ³[8]:
1959-ի օգոստոս-դեկտեմբեր ամիսներին Կիլաուեա-Իկի խառնարանից տեղի ունեցավ խոշոր ժայթքում, որի ժամանակ լավայի և մոխրի արտամղված սյունի բարձրությունը հասել է 580 մետրի։
Վերջին ժայթքումներ
խմբագրել
Հրաբուխը կրկին արթնացավ 1983 թ.-ի հունվարի 3-ին. Ստեղծվեցին Պու-օ ( լավային լճով կենտրոնում) և Կուպայանահայի ծխացող խարամային կոներ։ Այդ ժամանակվանից մինչ 2018 թվականի սեպտեմբերի 4-ը հրաբուխը ժայթքել է տարբեր աստիճանի ուժգնությամբ։
2008-ի մարտի 19-ին բացվեց Հալեմաումաու խառնարանը, որի մեջ առաջացավ լավային լիճ։
Հրաբուխը նոր գործունեության փուլ է մտել 2011 թվականի մարտի 6-ին, երբ Պու -օ կոնը պայթեց և մասամբ փլվեց[9]։
2018-ի մայիսի սկզբին հրաբխի «ճեղքվածքային գոտու» արևելյան մասի երկայնքով սկսվեցին մի շարք ժայթքումներ։ Հրաբխային ակտիվությանը նախորդել և ուղեկցել են երկրաշարժերն ու լավային լճի մակարդակի բարձրացումը Հալեմաումաու խառնարանում։ 2018-ի սեպտեմբերին լավայի հոսքերն ավարտվեցին։ Այդ ընթացքում կղզու մակերեսն ավելացել է 520 ակր-ով (2.1 կմ²)[10]
2018-ին ժայթքման ակտիվացման հակիրճ ժամանակագրություն
- Մայիսի 4 - երկրաշարժը հասնում է 6,9 բալ ուժգնության[11][12]։ Հավայան նահանգի իշխանությունները հայտարարում են Լեյլանի Էսթեյթս բնակավայրի տարհանման մասին։
- Մայիսի 5 - Հավայի նահանգապետ Դեյվիդ Իգը ժայթքումից տուժած Պունա-ի շրջանը հայտարարեց բնական աղետի գոտի[13][14][15]։
- Մայիսի 17 - Հալեմաումաու խառնարանների պատերի փլուզումից մոխրի կույտը (լավայի լճի մակարդակի իջեցման պատճառով) բարձրացավ 9,1 կմ բարձրության վրա[16]։
- Մայիսի 19 - ճեղքերի երկայնքով ժայթքումը շարունակվում է[17]։
- Հունիսի 2 - Կապոհո գյուղը լիովին ավերվել է լավայի կողմից[18]։
- Հունիսի 7 - Հավայի կղզու քաղաքապետը ասաց, որ Պունայի տարածքում շուրջ 600 տուն տուժել է լավայի հոսքից[19]։
- Սեպտեմբերի 22 - Հավայան հրաբխային ազգային պարկը կրկին բացվում է զբոսաշրջիկների համար, չնայած հրաբխային բռնկումներից հետո որոշ ճանապարհներ ամբողջությամբ ավերվել էին լավայի կողմից[20]։
- 2019-ի օգոստոսին USGS հրաբխային աստղադիտարանի մասնագետները հայտարարեցին, որ հրաբխի մեկ այլ խոշոր ժայթքում կարող է հանգեցնել հզոր պայթյունի, քանի որ նրա մղանցքում առաջացել են մի քանի լճակներ, որոնք շարունակում են արագորեն մեծանալ[21]։
- 2020 թվականի դեկտեմբերի 20-ին ԱՄՆ երկրաբանական ծառայությունը գրանցեց Կիլաուեայի նոր ժայթքում Հալեմաումաու խառնարանում[22]։
Դիցաբանություն
խմբագրելԿիլաուեան Հավայական առասպելներում և բանավոր լեգենդներում համարվում է հրաբուխների հավայական Պելե աստվածուհու բնակատեղը։ Կիլաուեա հրաբխի վրա որոշ լավային կազմավորումներ կոչվել են նրա անունով։
- «Պելեի արցունքները» լավայի փոքր կաթիլներ են, որոնք արագորեն սառչում են օդում։
- «Պելեի մազերը» լավային մանրաթելերի առաջացումը քամու ազդեցությամբ։
- «Պելեի ջրիմուռները» լավային փուչիկների պատերի սառեցման արդյունք են, որոնք առաջանում են, երբ լավան հոսում է օվկիանոս։
-
Պելեի արցունքները -
Պելեի արցունքները Կիլաուեայի վրա -
Պելեի մազերը -
Պելեի ջրիմուռները
.jpg)
Տես նաև
խմբագրելՊատկերասրահ
խմբագրել- Կիլաուեա հրաբուխը տարբեր տարիների
-
«Կիլաուեան ցերեկը»: Նկ. Տիցիան Պիլ, 1842թ. -
«Կիլաուեաի խառնարանը»: Նկ. Ժյուլ Տավերնե, 1885թ. -
Լավան, որ լցվում է օվկիանոս, 2006 թ -
Տեսարան ծխացող Պու-օ և Հալեմաումաու խառնարանների, 2012 -
Կիլաուեա-Իկի, սառած խառնարան, 2012 -
Խառնարան Հալեմաումաու, հունիս 2017 -
Լավային հոսքերից հրդեհված անտառ, մայիսի 3, 2018 -
Լավային հոսք Լեյլանի-Էսթեյթս մայիսի 6, 2018 -
Խառնարան Հալեմաումաու, մայիսի 15, 2018 -
Լավային հոսք, մայիսի 19, 2018 -
Կալդերային խոռոչ,մայիսի 13, 2018
Ծանոթագրություններ
խմբագրել- ↑ Килауэа не шутит // Голос Америки, 18 марта 2011
- ↑ 2,0 2,1 Хачатрян, Кнарик (2020 թ․ դեկտեմբերի 22). «Гавайи: проснулся вулкан Килауэа». euronews (ռուսերեն). Վերցված է 2021 թ․ փետրվարի 25-ին.
- ↑ «Geology and History». U.S. Geological Survey (անգլերեն). Геологическая служба США. Արխիվացված է օրիգինալից 2021 թ․ հունվարի 2-ին. Վերցված է 2021 թ․ հունվարի 2-ին.
- ↑ Гщенко И. И. Килауэа // Извержения вулканов Мира. М.: Наука, 1979. С. 87.
- ↑ «1969-1974 Mauna Ulu Eruption». U.S. Geological Survey (անգլերեն). Геологическая служба США. Վերցված է 2021 թ․ հունվարի 2-ին.
- ↑ «1983 – 2018 Pu'u 'Ō'ō Eruption». U.S. Geological Survey (անգլերեն). Геологическая служба США. Վերցված է 2021 թ․ հունվարի 2-ին.
- ↑ «2008-2018 Summit Eruption Eruption». U.S. Geological Survey (անգլերեն). Геологическая служба США. Վերցված է 2021 թ․ հունվարի 2-ին.
- ↑ Яковлева С. В. Вопросы четвертичной геологии на XX сессии Международного Геологического конгресса в Мексике 3-11 сентября 1956 г. // Бюллетень Комиссии по изучению четвертичного периода. 1959. № 23. С. 119.
- ↑ «Килауэа не шутит». Արխիվացված է օրիգինալից 2011 թ․ մարտի 13-ին. Վերցված է 2019 թ․ դեկտեմբերի 2-ին. // Голос Америки, 18 марта 2011
- ↑ US Geological Survey map of Kilauea East Rift Zone, June 30, 2018
- ↑ Изабела Коколи (2018 թ․ մայիսի 5). «Извержение вулкана Килауэа на Гавайях продолжается» (ռուսերեն). Голос Америки. Արխիվացված է օրիգինալից 2018 թ․ մայիսի 6-ին. Վերցված է 2018 թ․ մայիսի 6-ին.
- ↑ «Извержение вулкана на Гавайях сняли на видео» (ռուսերեն). Lenta.ru. 2018 թ․ մայիսի 4. Վերցված է 2018 թ․ մայիսի 6-ին.
- ↑ «На Гавайях снова начал извергаться вулкан Килауэа» (անգլերեն). 2018 թ․ մայիսի 17. Վերցված է 2018 թ․ մայիսի 18-ին.
- ↑ «#Thinker» (ռուսերեն). Twitter. Վերցված է 2018 թ․ մայիսի 18-ին.
{{cite web}}: CS1 սպաս․ url-status (link) - ↑ CNN, Eliott C. McLaughlin, Keith Allen and Steve Almasy,. «Kilauea volcano erupts, Hawaii hands out 18,000 ash masks». CNN. Վերցված է 2018 թ․ մայիսի 18-ին.
{{cite web}}:|last=has generic name (օգնություն)CS1 սպաս․ բազմաթիվ անուններ: authors list (link) CS1 սպաս․ հավելյալ կետադրություն (link) - ↑ Hawaii’s Kilauea volcano eruption launches plume of ash 9,100 metres into the sky. ABC, 17-18 мая, 2018.
- ↑ Новое извержение вулкана на Гавайях Euronews, 19 мая 2018 года
- ↑ Извержение вулкана на Гавайях: 87 домов разрушено ForumDaily.com по данным CNN, 3 июня 2018 года
- ↑ «Rivers of lava destroy 600 homes on Hawaii's Big Island: mayor». Reuters.
- ↑ Andrews R. G. Hawaii’s National Park Is Re-Opening After the Eruption of a Lifetime Արխիվացված 2018-09-23 Wayback Machine // Gizmodo Media Group. 2018. 22 сентября.
- ↑ «Ученые предрекают катастрофу при следующем извержении вулкана Килауэа». РИА Новости (ռուսերեն). 20190807T1417. Վերցված է 2020 թ․ դեկտեմբերի 21-ին.
- ↑ «На Гавайях началось извержение вулкана Килауэа». ТАСС. Վերցված է 2020 թ․ դեկտեմբերի 21-ին.
Արտաքին հղումներ
խմբագրել- «Kilauea». Global Volcanism Program. Smithsonian Institution.
- Текущие фото вулкана Արխիվացված 2012-03-14 Wayback Machine на сайте USGS.
- «Килауэа». Բրոքհաուզի և Եֆրոնի հանրագիտական բառարան: 86 հատոր (82 հատոր և 4 լրացուցիչ հատորներ). Սանկտ Պետերբուրգ. 1890–1907.
{{cite book}}: CS1 սպաս․ location missing publisher (link) - Global Volcanism Program Արխիվացված 2006-12-30 Wayback Machine
- Изображение вулкана в режиме On-line Արխիվացված 2012-03-14 Wayback Machine
- Фоторепортаж Արխիվացված 2014-07-09 Wayback Machine
- The Geothermal Collection by the University of Hawaii at Manoa
- Hawaiian Volcano Observatory's Kīlauea website Արխիվացված 2013-03-01 Wayback Machine
- Hawaiian Volcano Observatory's Kīlauea eruption update website (updated daily)
- Live webcam of Halema`uma`u Crater Արխիվացված 2009-06-28 Wayback Machine
- Littoral lava fountains at ocean entry 18 and 21 Aug 2008
- Kilauea Visitor Center
- Video footage of the March 2011 Kamoamoa Fissure Eruption and the collapse of Puʻu ʻŌʻō crater
 | Վիքիպահեստն ունի նյութեր, որոնք վերաբերում են «Կիլաուեա (հրաբուխ)» հոդվածին։ |
Այս հոդվածի կամ նրա բաժնի որոշակի հատվածի սկզբնական կամ ներկայիս տարբերակը վերցված է Քրիեյթիվ Քոմմոնս Նշում–Համանման տարածում 3.0 (Creative Commons BY-SA 3.0) ազատ թույլատրագրով թողարկված Հայկական սովետական հանրագիտարանից (հ․ 5, էջ 404)։ 
|