Հայերը Լիբանանում

Հայերը Լիբանանում, Լիբանանի հայ քաղաքացիներ։ Հայերը Լիբանանում կազմում էին 300.000 սակայն պատերազմի հետևանքով երկրից գաղթել է 50.000 հայ և ներկայումս կազմում են 250.000 կամ երկրի բնակչության 6.50%-ը։ Դիվանագիտական հարաբերություններ Հայաստանի և Լիբանանի միջև հաստատվել են 1992 թվականին։

Լիբանանահայեր
Լիբանանի դրոշը
Ընդհանուր քանակ
400.000
Բնակեցում
Լիբանան 250.000 Սիրիա Հայաստան ԱՄՆ Կանադա Եվրոպա Ռուսաստան Արգենտինա Ուրուգվայ Բրազիլիա Ավստրալիա
Լեզու(ներ)
Հայերեն, արաբերեն, ֆրանսերեն
Հավատք(ներ)
Հայ Առաքելական եկեղեցի, Հայ Կաթոլիկ եկեղեցի,

Մոտ 10,000 լիբանանահայերը 2006 թվականի ապրիլի 24-ին՝ Հայոց Ցեղասպանության 91 ամյակին նվիրված, դուրս են եկել երթի։

Լիբանանի ներկայիս տարածքում հայերը բնակվել են հնագույն ժամանակներից։ Լիբանանի հայկական գաղութը գոյատևել է համարյա անընդհատ՝ պարբերաբար համալրվելով Հայաստանից գաղթած ստվար խմբերով և երբեմն կարևոր դեր է կատարել հայ ժողովրդի կյանքում։ Ժամանակակից լիբանանահայ համայնքը ձևավորվել է գլխավորապես Առաջին աշխարհամարտի և դրան հաջորդած տարիներին՝ 1915-1939 թվականներին գաղթականության երեք ալիքների արդյունքում և ավանդականորեն համարվել Միջին Արևելքի ամենաազդեցիկ, հայ հոգևոր ու մշակութային արժեքներ դավանող համայնքներից մեկը։ Ներկայացված լինելով Լիբանանի քաղաքական կյանքում՝ խորհրդարանում և կառավարության մեջ, լիբանանահայությունն իր թվաքանակով համարվել է վեց գլխավոր կրոնադավանական համայնքներից մեկը շիաներից, մարոնիներից, սուննիներից, դրուզիներից, քրիստոնյա ուղղափառներից հետո։

Հայերը հիմնականում բնակվում են Բեյրութում, Տրիպոլիում, Սեյդայում, Զահլեում, Ալեյում, ինչպես նաև Այնճարում, որը միակ հայկական գյուղաքաղաքն է ողջ Լիբանանում։ Նախքան 1975 թվականը քաղաքացիական պատերազմը, լիբանանահայության թիվը, ըստ պաշտոնական տվյալների, կազմել է 200-250 հազար, ինչը, սակայն, վիճահարույց է։ Ոչ պաշտոնական տվյալների համաձայն՝ հայերի թիվը Լիբանանում առավելագույնը եղել է 180 հազար։ 1975-1989 թվականներին պատերազմը հանգեցրեց լայնածավալ արտագաղթի, ինչի արդյունքում լիբանանահայության թիվն աստիճանաբար կրճատվեց։ Նախքան 2006 թվականի պատերազմը ոչ պաշտոնական տվյալներով այն կազմել է մոտ 40-50 հազար։ Հայկական ազգային վարժարաններում և այլ կրթական հաստատություններում սովորող հայ աշակերտության թիվը մոտ 10 հազար է։ Լիբանանի մշակութային կյանքին զգալի աշխուժություն են հաղորդում պարբերականները։ Ներկայումս Լիբանանում հրատարակվում են դաշնակցականների «Ազդակը» (օրաթերթ), ռամկավարների «Զարթոնքը» (եռօրյա), հնչակյանների «Արարատը» (շաբաթաթերթ), գրական ուղղվածությամբ «Բագինը» և «Շիրակը», ինչպես նաև «Սփյուռք», «Մարզիկ», «Մասիս», «Արծիվ», «Ծաղիկ», «Դիտակ» ամսագրերը և այլն։

Պատմություն

Հին շրջան

Լիբանանի ներկայիս տարածքում հայեր բնակվել են հնագույն ժամանակներից։ Լիբանանի հայկական գաղութը գոյատևել է համարյա անընդհատ՝ պարբերաբար համալրվելով Հայաստանից գաղթած ստվար խմբերով և երբեմն կարևոր դեր է կատարել հայ ժողովրդի կյանքում։ Ըստ հռոմեական պատմիչների՝ մ.թ.ա. IV-III դդ. հայ առևտրականները Սիդոնի (Սայդա) և Տյուրոսի (Սուր) շուկաներն են բերել Հայաստանի գինին, մրգեղենը, անտառանյութը, որդան կարմիրը և այլ ապրանքներ։ Տիգրան Բ Մեծ արքան (մ.թ.ա. 95-55) զգալի թվով հայեր է վերաբնակեցրել Ասորիքում և նրան հարող փյունիկյան տարածքում։

Միջին դարեր

Սելջուկյան արշավանքների ժամանակաշրջանում (XI-XII դդ.) Հայաստանից «հազարք առ հազարս եւ բիւրք առ բիւրս» գաղթել են Կիլիկիա, Ասորիք, մասամբ՝ Լիբանան։ XII-XIII դդ. Լիբանանի նավահանգստային Տրիպոլի և Սայդա քաղաքներում հիշվում են հայ համայնքներ, որոնք Կիլիկիայի հայկական պետության անկումից հետո ավելի են ստվարացել։

12-րդ դարի սկզբին խաչակիրները Լիբանանի լեռներում հանդիպել են հայկական բազմաթիվ բնակավայրերի։ Ենթադրվում է, որ նրանց հայազգի բնակիչները հետագա դարերում ամբողջովին ձուլվել են մարոնիական եկեղեցու հետևորդներին և 15-17-րդ դարերում ասորախոսությունից անցել արաբախոսության։ Այս հայկական զանգվածը հիմնովին ձուլված է։ Հայկական թույլ ինքնագիտակցություն այսօր պահպանվել է այն գաղթականների սերունդների մոտ, որոնք ընդունած լինելով կաթոլիկությունը և հալածվելով Հայ Առաքելական եկեղեցուց, 18-րդ դարի առաջին կեսին հաստատվել են Լեռնալիբանանի որոշ շրջաններում ու ժամանակի ընթացքում ձուլվել մարոնիներին։

Հայերի հոսքը Լիբանան մեծացել է XVIIդ. կեսից, երբ տեղի դրուզ իշխանապետներն ու մարոնական ավատատերերը, ձգտելով ամրապնդել կիսանկախության իրենց հենարանները, ապաստան են տվել օսմանյան լծից փախչող քրիստոնյաներին։ 1721-ին հայ կաթոլիկական նորաստեղծ Անտոնյան միաբանությունը Ղոսթա գյուղի մերձակայքում կառուցել է Քրեյմի Ամենափրկչյան, իսկ ավելի ուշ՝ Ղազիր գյուղից ոչ հեռու Բեյթ Խաշբոյի վանքերը, որոնք գործել են մինչև XIXդ. կեսը։ Սկզբնական տարիներին Քրեյմում իր նստավայրն է հաստատել 1742-ին Հռոմի պապից պաշտոնական ճանաչման արժանացած հայ կաթոլիկ առաջին կաթողիկոսը՝ Աբրահամ Պետրոս Ա Արծիվյանը (գահակալել է 1742-49-ին)։ Նրա հրամանով 1749-ին կառուցվել է Զմմառի հայ կաթողիկե վանքը, որը մինչև 1866-ը ծառայել է որպես հայ կաթոլիկ կաթողիկոսի նստավայր։

Ժամանակակից պատմություն

Լիբանանահայ համայնքն ավելի է ստվարացել XIXդ. 20-30-ական թթ. Կ. Պոլսում և Թուրքիայի գավառներում բորբոքված հակակաթոլիկական հալածանքներից փախածների հաշվին։ Հայ կաթոլիկ գաղթականների մեծ մասը, սակայն, շուտով ձուլվել է դավանակից քրիստոնյա արաբների հետ։ Հետագայում Լիբանանում են հաստատվել նաև թուրք կառավարողների 1894-96-ի և 1909-ի բռնություններից փախած հայեր, գլխավորաբար՝ առաքելական համայնքից։ Հայերին դեպի Լիբանան է հրապուրել ոչ միայն բնիկների բարյացակամությունը, այլև 1861-ին նրա լեռնային մասում (Ջաբալ Լուբնան) ինքնավարության հաստատումից տեղի վարչակառավարման մարմնում որոշ հայազգի պաշտոնյաների ներկայությունը։ Լիբանան լեռան կառավարիչներից երկուսը եղել են հայազգի կաթոլիկ պետական գործիչներ։ 1861-68-ին Դաուդ փաշան (Կարապետ Արթին Տավուտյան, 1816-73) վարել է երկրամասի ինքնավարությունն անձեռնմխելի պահելու, համայնքները միմյանց շաղկապելու, առևտրատնտեսական և կրթամշակութային վերելքը խթանելու քաղաքականություն, իսկ 1912-15-ին Հովհաննես փաշա Գույումճյանը (1858-1933) ձգտել է շրջանի բնակչությանը զերծ պահել երիտթուրքերի ճնշումներից։ Քաղաքաշինության ասպարեզում Մուհանդիզը (Մանուկ Մանուկյան, 1841-1925) շուրջ 50 տարի գլխավորել է Դամասկոսի և Բեյրութի ճարտարագիտա-ճարտարապետական վարչություններ, Բեյրությում կառուցել ճանապարհներ և հասարակական օգտագործման շենքեր։ 1904-ին հայազգի Էմիլ Խաշոն նշանակվել է Լիբանան լեռան գլխավոր ճարտարագետի պաշտոնում, աչքի է ընկել ջրաբաշխական բազմաթիվ աշխատանքներով։ 1862-ից մի շարք արևմտահայ գործիչներ քանիցս առաջարկել են Օսմանյան կայսրության սահմաններում Հայկական հարցը լուծել՝ հայերով բնակեցված նահանգներին շնորհելով Լիբանան լեռան նման կարգավիճակ։ Առաջին համաշխարհային պատերազմի նախօրեին Լիբանան լեռանն անմիջականորեն հարող Բեյրութ քաղաքում ապրել են շուրջ 1500 հայեր, որոնք մեծ մասամբ Ադանայից, Մարաշից, Եդեսիայից, Դիարբեքիրից, Ակնից, Կ.Պոլսից, Բաղդադից և այլ վայրերից գաղթածներ էին։ Զգալի թիվ են կազմում նաև Լիբանանի ծովափնյա մյուս քաղաքների և լեռնային բնակավայրերի հայերը։ 1895-ին Սուր քաղաքի շրջակա գյուղերում բնակվել է շուրջ 500, իսկ Մերջայունում՝ 200 հայ։

Լիբանանահայերը դեռևս XIX դ. բաժանված են եղել կրոնադավանական երեք համայնքի։ Առաքելականները ենթարկվել են Երուսաղեմի հայոց պատրիարքի կողմից նշանակված հոգևոր տեսուչներին, Բեյրութում ունեցել Սբ.Նշան եկեղեցին (1851-ից), նրան կից հոգետուն, փոխանորդարան, դպրոց և գերեզմանատուն։ Կաթոլիկ համայնքը վարչականորեն կապված է եղել Զմմառի վանքի հետ, Բեյրութում ունեցել Սբ. Եղիա եկեղեցին (1890-ից), Սբ. Հայտնության մատուռը և մի այլ գերեզմանատուն։ Ավետարանականները, փոքրաթիվ լինելով, միախառնված են եղել դավանակից արաբներին կամ եվրոպացիներին։ Լիբանանի հայերը հիմնականում զբաղվել են առևտրով և արհեստներով, փոքր մասը՝ հողագործությամբ։ 1840-ական թթ., երբ Լիբանանը սկսել է ներգրավվել համաշխարհային կապիտալիստական շուկայի ոլորտը, հայերի դերը մեծացել է հատկապես առևտրի ասպարեզում։ Հետագա տարիներին բեյրութահայ խոշոր առևտրականներ Անտոն Մասրին (Մսրլյան), Հաննա (Հովհաննես) Ղուկասը և ուրիշներ, որոնք հիմնադրել էին «Հայկական շուկան» («Սուք ալարման», ավերվել է 1976-ին՝ քաղաքացիական պատերազմի ժամանակ), իրենց ձեռքն են վերցրել Մերսինից մինչև Գազա նավահանգստային մաքսատների կապալային շահագործման մենաշնորհը և գործարար կապեր պահպանել ոչ միայն Օսմանյան կայսրության տարբեր շրջանների, այլև Անգլիայի, Ֆրանսիայի և եվրոպական այլ երկրների հետ՝ զբաղվելով ներմուծվող, տարանցիկ, մասամբ էլ արտահանվող առևտրով։

Լիբանանի ներկայիս տարածքում բնակվող հայերը Մեծ եղեռնի օրերին չեն տեղահանվել։ Առաջին համաշխարհային պատերազմում ֆրանսիական զորքերի կազմում կռվող հայ լեգեոնականները 1918-ի հոկտեմբերին մասնակցել են Բեյրութից և Լիբանանի ծովափնյա քաղաքներից օսմանյան բանակի արտաքսմանը։ Լիբանանի՝ ֆրանսիական իշխանությանը ենթարկվելուց հետո, եղեռնից փրկված տասնյակ հազարավոր հայեր ապաստան են գտել այնտեղ՝ հիմնելով հայկական մի նոր և հոծ գաղութ։ 1920-ական թթ. սկզբին նրանց են միացել ֆրանսիացիների կողմից քեմալականներին հանձնված Կիլիկիայից գաղթած բազմահազար հայեր։ 1923-24-ին Լիբանանում բնակվել են շուրջ 35-40 հզ հայ գաղթականներ և որբեր։ Նրանցից շուրջ 25 հզ Կիլիկիայից էին, շուրջ 8 հզ՝ Անատոլիայի, իսկ մոտ 5 հզ՝ Արևմտյան Հայաստանի տարբեր շրջաններից։ Նորեկ գաղթականներից շատերը, չդիմանալով Լիբանանում իրենց դեմ ծառացած տնտեսական, կենցաղային և այլ դժվարությունների, 1920-ական թթ. վերջին գաղթել են Հարավային Ամերիկա։ 1932-ի մարդահամարի տվյալներով Լիբանանում բնակվել են 26,102 հայ առաքելական և 5890 հայ կաթոլիկ քաղաքացիներ։ Հայ ավետարանականները, Լիբանանում իբրև առանձին կրոնական համայնք ճանաչված չլինելով, մարդահամարի տվյալներում առանձին չեն հիշատակվել։ Հայ և արաբ ավետարանականները միասնաբար եղել են 6869 հոգի։ Ենթադրվում է, թե նրանցից շուրջ 3 հզ հայեր էին։ Այսպիսով, 1932-ին հայերը կազմել են Լիբանանի ընդհանուր բնակչության շուրջ 4 տոկոսը։ 1939-ին հազարավոր նոր հայ գաղթականներ Լիբանան են եկել Թուրքիային հանձնված Ալեքսանդրետի սանջակից։ Ըստ մոտավոր հաշվումների՝ 1945-ի վերջին Լիբանանում բնակվել են 50802 հայ առաքելականներ և 10261 հայ կաթոլիկներ։ Տեղաբնիկների հետ համեմատաբար բարվոք փոխհարաբերությունների պայմաններում հայ գաղթականների մեծագույն մասը 1930-ական թթ. դուրս է եկել Բեյրութի մոտակայքում հաստատված գաղթականների վրանաքաղաքից, գլխավորաբար վերահիմնավորվել նորաստեղծ Նոր Սիս, Նոր Հաճըն, Նոր Մարաշ, Նոր Ադանա և այլ թաղամասերում, կարճ ժամանակամիջոցում ամուր կռվաններ ստեղծել Լիբանանի տնտեսության տարբեր բնագավառներում։ Մի շարք արհեստներ (կոշկակարություն, ասեղնագործություն, ոսկերչություն, որմնադրություն, դերձակություն, ատաղձագործություն ևն) հիմնականում կենտրոնացել են հայերի ձեռքում։ Հայերը հիմնել են նաև գորգագործական, մետաքսագործական, մետաղագործական, կաշեգործական, հյուսվածքեղենի, սննդարդյունաբերական և այլ մանուֆակտուրաներ, որոնք հետագայում վերածվել են ժամանակակից գործարանների։ Առավել խոշորներից են եղել Պողոս Նաճարյանի, Պարսումյանի և Փոլատյանի՝ մետաղաձուլական-սարքաշինական, Գևորգ Չաթալպաշյանի՝ կաշեգործական, Խանամիրյան-Տետեյանի՝ կոշիկի, Չելեպի եղբայրների՝ հրուշակեղենի, Սարգիս Պագգալյանի՝ ալյուրի, Հովհաննես Թաշճյանի՝ գորգագործական, Սարհատյան եղբայրների և Ապրո Ապրոյանի հյուսվածքեղենի ձեռնարկությունները։ Աչքի են ընկել նաև մի շարք հայ խոշոր ու միջին առևտրականներ։

Ֆրանսիական իշխանությունները Լիբանանում անփոփոխ են պահել օսմանյան դարաշրջանից ավանդված համայնքային դրությունը։ 1924-ի օգոստոսից Լիբանանի քաղաքացիության իրավունք ձեռք բերած հայ առաքելական գաղթականների համայնքային կազմակերպության հիմք է ընդունվել արևմտահայերի 1860-ի Ազգային սահմանադրությունը։ 1930-ին Բեյրութից հյուսիս գտնվող Անթիլիաս ավան է տեղափոխվել Մեծի Տանն Կիլիկիո կաթողիկոսությունը, որը ֆրանսիական իշխանությունների կողմից (և Մայր աթոռ Սբ. էջմիածնի հավանությամբ) ճանաչվել է Լիբանանի, Սիրիայի և Կիպրոսի առաքելական հայերի հոգևոր կենտրոն։ 1929-ին Երուսաղեմի հայոց պատրիարքությունը Կիլիկիայի կաթողիկոսությանն էր փոխանցել Լիբանանում իր բոլոր կալվածներն ու վարչական իրավասությունները։ 1931-ին Կ. Պոլսից Լիբանան է վերափոխադրվել նաև Հայ կաթողիկե կաթողիկոս-պատրիարքությունը։ Լիբանանի հայերի տնտեսական վերելքը շարունակվել է 1943-ին երկրի անկախացումից հետո։ 1960-ական թթ. սկզբին հայ բուրժուազիային էր պատկանում Լիբանանի խոշոր արդյունաբերական և մանր արհեստավորական ձեռնարկությունների, ներդրված կապիտալի և խոշոր ներմուծումների կարևոր մի բաժինը։ Պատկառելի է եղել նաև Լիբանանում հայ բժիշկների (6%), ատամնաբույժների (25%), դեղագործներների (23%), ճարտարագետների (10%) տեսակարար կշիռը (ըստ 1975-ի տվյալների)։ Սակավաթիվ են եղել հայազգի իրավաբանները, որովհետև լիբանանահայերի առաջին սերունդները լավ չեն տիրապետել պետական լեզվին՝ արաբերենին, որով տարվել են երկրում իրավաբանական աշխատանքները։ 1940-ական թթ. երկրորդ կեսից Սփյուռքում գործող հայ ազգային երեք կուսակցություններն աստիճանաբար Բեյրութ են տեղափոխել իրենց կենտրոնական մարմինները։

1946-48-ի զանգվածային հայրենադարձության օրերին Լիբանանից Հայաստան է ներգաղթել շուրջ 10 հզ հայ։ 1953-ին Լիբանանում բնակվում էին 69 հզ հայ առաքելականներ և 15 հզ հայ կաթոլիկներ։ 1960-ական թթ. Լիբանանում հաստատվել են բազմահազար սիրիահայեր (հրապուրված երկրի ավելի ազատ քաղաքական, տնտեսական և մշակութային մթնոլորտով)։ 1975-ի քաղաքացիական պատերազմի նախօրյակին Լիբանանում բնակվում էր շուրջ 200 հզ հայ (նրանցից շուրջ 60 հզ սակայն, հիմնականում՝ սիրիահայեր ու պաղեստինահայեր, երկար ժամանակ զրկված էր լիբանանյան քաղաքացիություն ստանալու իրավունքից)։

1975-90-ին քաղաքացիական պատերազմը հարյուրավոր զոհեր և նյութական ծանրագույն վնասներ է պատճառել Լիբանանի հայերին։ Բազմահազար հայեր գաղթել են ԱՄՆ, Կանադա, Ֆրանսիա, Ավստրալիա։ Լիբանանում 1932-ից հետո պաշտոնական մարդահամար չի անցկացվել։ Ներկայումս այլազան աղբյուրեր քաղաքացիական պատերազմի ավարտից հետո Լիբանանում մնացած հայերի թիվը հաստատում են 60-100 հզ (առավել հավանական է համարվոում 70-80 հզ)։ Ըստ պաշտոնական տվյալների՝ Լիբանանի 2000-ի խորհրդարանական րնտրությունների ընթացքում ընտրացուցակներում նշվել են 91706 հայ առաքելական և 19856 հայ կաթոլիկ քվեարկողներ՝ կազմելով Լիբանանում ընտրողնեների ընդհանուր թվի շուրջ 4%-ը (Լիբանանում քվեարկելու իրավունք ունեն 21 տարին լրացած քաղաքացիները, իսկ այդ ցանկերում շուրջ 120 հզ ընտրողների կրոնադավանական պատկանելությունը տարբեր պատճառներով չի նշվել)։ Ընտրություններին մասնակցել են նաև ընդամենը 16,835 հայ առաքելական և 2571 հայ կաթոլիկ ընտրողներ, այսինքն՝ մասնակիցների ընդհանուր թվի միայն 1,9%-ը։ Հայերի մասնակցության այս տոկոսը շուրջ 20%-ով ավելի ցածր է համալիբանանյան միջինից։ Մասնակցության այս համեմատաբար ցածր տոկոսը կարելի է մասամբ բացատրել այն հանգամանքով, որ քաղաքացիական պատերազմի և հետագա տարիներին բազմաթիվ հայեր արտագաղթելով հանդերձ Լիբանանից, դեռևս պահպանում են իրենց լիբանանյան քաղաքացիությունը (Լիբանանի օրենսդրությունը ընտրության օրը երկրից դուրս գտնվող քաղաքացիների մասնակցության իրավունքը չի ճանաչում)։ Իբրև առանձին համայնք չճանաչված հայ ավետարանականների թվին և մասնակցության տոկոսին վերաբերող տվյալներ չկան։

Լիբանանի պետական համակարգը երկրում բնակվող տարբեր կրոնադավանական համայնքների միջև գործակցության և իշխանության բաժանման հիման վրա։ Հայ առաքելականները համարվում են երկրի 7-րդ խոշորագույն համայնքը։ Հայ առաքելականները (1934-ից) ու կաթոլիկները (1951-ից) Լիբանանի խորհրդարանում Բեյրութի քաղաքային խորհրդում) ունեն իրենց մշտական ներկայացուցիչները։ 1992-ից Լիբանանի խորհրդարանի 128 պատգամավորական աթոռներից 5-ը վերապահված է հայ առաքելական, իսկ 1-ը՝ հայ կաթոլիկ համայնքին։ Հայ ավետարանական թեկնածուները կարող են պայքարել հայ և արաբ ավետարանականներին միասնաբար հատկացված միակ խորհրդարանական տեղի համար։ Լիբանանի հայերը ներկայացված են տեղական ինքնակառավարման մարմիններում, երկրի դիվանագիտական կորպուսում։

1983-ից Լիբանանում գործում է պարտադիր զինծառայության օրենքը։ Լիբանանահայ երիտասարդները ևս պարտավոր են մեկ տարի ժամկետով ծառայել երկրի զինված ուժերում, իսկ զինվորական ասպարեզը կամավոր ընտրած ու սպայական աստիճանի հասած հայերը սակավաթիվ են։

Տարբեր ժամանակներում Լիբանանի խորհրդարանի պատգամավոր են ընտրվել հայ առաքելական համայնքից Վահրամ Լեյլեկյանը (1934-39), Խոսրով Թյությունճյանը (1937-39), Հրաչյա Շամլյանը (1943-47), Մովսես Տեր-Գալուստյանը (1943-72), Մելքոն Հայրապետյանը (1947-53), Տիգրան Թոսպաթը (1951-60), Խաչիկ Պապիկյանը (1957-99), Վարդգես Շամլյանր (1960-64), Սուրեն Խանամիրյանը (1960-96), Անդրե Թապուրյանը (1964-72, 1999-2000), Արա Երևանյանը (1972-91), Մելքոն Էպլիղաթյանը (1972-92), Շահե Պարսումյանը (1991-96), Եղիա Ճերեճյանր (1992-ից), Ժորժ Գասարճին (1992-ից), Սեպուհ Հովնանյանը (1996-ից), Հակոբ Տեմիրճյանը (1996-2000), Հակոբ Գասարճյանը (2000-ից), Ժան Օղասապյանը (2000-ից), հայ կաթողիկե համայնքից՝ Աբդալլահ Իսհակը (1929-32), Ժոզեֆ Շադերը (1951-75), Անտուան Շադերը (1991-92), Հակոբ (Ժակ) Չուխատարյանը (1992-2000) և Սերժ Թուրսարգիսյանը (2000-ից), հայ ավետարանական համայնքից՝ Անդրանիկ Մանուկյանը (1972-92), Նուրիճան Տեմիրճյանը (1992-96) և Աբրահամ Տետեյանը (1996-2000)։

Միաժամանակ 1961-ից Լիբանանի տարբեր կառավարություններում նախարարական պաշտոններ են վարել մի շարք հայազգի գործիչներ։ Ժոզեֆ Շադերը եղել է պլանավորման (1958) և պետական (1973-74), Խաչիկ Պապիկյանը՝ վարչական բարեփոխումների (1960-61), առողջապահության (1969), զբոսաշրջության (1969-70), տեղեկատվության (1972- 1973), պլանավորման (1973) և արդարադատության (1980-82 և 1989-1990), Սուրեն Խանամիրյանը՝ զբոսաշրջության (1973-75), նավթի և արդյունաբերության (1989-90), Հակոբ Չուխատարյանը՝ կենսոլորտի պետական (1989-90), Շահե Պարսումյանր՝ պետական (1992-94), սոցիալական հարցերի (1994-95), նավթի և արդյունաբերության (1995-97), հետագայում՝ միայն նավթի (1997-98), Հակոբ Տեմիրճյանը՝ տնտեսության և առևտրի (1992-95), քաղաքապետական ու գյուղական հարցերի (1995-98), Արթուր Նազարյանը՝ կենսոլորտի (1998-2000), Սեպուհ Հովնանյանը՝ երիտասարդության և սպորտի (2000-ից), Քերիմ Բագրատունին՝ վարչական բարեփոխումների (2003-ից) նախարար։ Միջհամայնքային անպաշտոն համաձայնությամբ մշտապես հայ համայնքից է նշանակվում նաև Լիբանանի կենտրոնական բանկի փոխկառավարիչներից մեկը։ Առ այսօր այդ պաշտոնն զբաղեցրել են Ժոզեֆ Ուղուրլյանը (1964-84), Մկրտիչ Պուլտուքյանը (1985-90), Կարապետ Գալայճյանը (1990-93), Հարություն Սամուելյանը (1993-2003) և Ալեն Պալյանը (2003-ից)։ Ներկայումս Լիբանանի տնտեսության, հատկապես՝ արդյունաբերության, շինարարության և առևտրի բնագավառներում շարունակում են կարևոր դիրքեր զբաղեցնել հայազգի Նազարյան, Պարսումյան, Տեմիրճյան, Տանձիկյան, Այանյան ընտանիքները, Աբրահամ Տետեյանը, Նուպար Վարդանյանը և ուրիշներ։ Լիբանանահայ բազմաթիվ գործարարներ ու արդյունաբերողներ մաս են կազմում երկրի արդյունաբերողների ու առևտրականների միություններին։ Այսուհանդերձ, լիբանանահայության մեծ մասը հետպատերազմյան տարիներին՝ Լիբանանի բնակչության այլ խավերի հետ, շարունակում է կրել քաղաքացիական պատերազմի տնտեսական և սոցիալական ծանր հետևանքները։

Լիբանանի հայ համայնքի կապերը Հայաստանի հետ զգալիորեն սերտացել են 1950-ական թթ. 2-րդ կեսից։ Հաստատվել է Երևան-Բեյրութ օդային գիծ։ Հայաստանի բուհերում և ասպիրանտուրայում սովորել են ավելի քան 300 լիբանանահայ երիտասարդներ։ Ամառային ամիսներին, Հայաստանում վերաորակավորման դասընթացների են հրավիրվել լիբանանահայ դպրոցների ուսուցիչներ, իսկ դպրոցականներն իրենց ամառային արձակուրդն անցկացրել են Հայաստանի մանկապատանեկան ճամբարներում։ Լիբանանի մի շարք հայկական դպրոցներում հայերեն, հայ գրականություն և Հայաստանի աշխարհագրություն առարկաները սկսել են դասավանդել Հայաստանից առաքված դասագրքերով։ Լիբանանահայ քաղաքական լրագրերից «Արարատը», «Զարթոնքը» և «Կանչը» կանոնավորապես առաքվել են Հայաստան։ 1967-ին Արմենպրեսը ուղղակի հեռատիպային կապ է հաստատել Բեյրութի հետ։ Լիբանանի քաղաքացիական պատերազմի ընթացքում, Մայր աթոռ Սբ. էջմիածինն ու ՀԽՍՀ պետական մարմինները քանիցս մարդասիրական օժանդակություն են ուղարկել լիբանանահայ աղետյալներին, դպրոցներին ու համայնքային և այլ հաստատություններին։ Սակայն Լիբանանի քաղաքացիական պատերազմը, 1988-ից Ղարաբաղյան շարժման ու ԽՍՀՄ փլուզման հետևանքով ծավալված քաղաքական ու տնտեսական իրադարձությունները ժամանակավորապես թուլացրել էին լիբանանահայ համայնքի կապերը Հայաստանի հետ։ 1988-ին ԽՍՀՄ իշխանությունները դադարեցրել են Երևան-Բեյրութ օդանավային չվերթները, նվազել է Հայաստանում բարձրագույն կրթություն ստացող լիբանանահայ ուսանողների թիվը ևն։ Այդուհանդերձ, լիբանանահայությունը փորձել է տարբեր միջոցներով զորակցել Ղարաբաղյան շարժմանը, Հայաստանում 1988-ի Սպիտակի երկրաշարժից հետո հանգանակել ավելի քան մեկ միլիոն ամերիկյան դոլար, որով Հայաստան է ուղարկվել 42 տոննա նպաստ (սննդամթերք, դեղորայք ևն), հիմնովին արդիականացվել է Ավանի արհեստական մարմնանդամների (պրոթեզների) գործարանը, գումար է հատկացվել Գյումրիի «Անի» թաղամասում 81 բնակարանների կառուցմանը։

1991-ին Հայաստանի անկախության հռչակումից հետո բարելավվել են հարաբերությունները լիբանանահայության հետ։ 1993-ին վերաբացվել է Բեյրութ-Երևան օդանավային գիծը։ Նազարյան ընտանիքի ֆինանսավորմամբ Բեյրութում կառուցվել է ՀՀ դեսպանատան շենքը։ Գործում է «Հայաստան» համահայկական հիմնադրամի տեղական մասնաճյուղը։ Բեյրութի հայ համայնքը կազմավորվել է XIX դ. վերջին, աստիճանաբար ստվարացել է Առաջին համաշխարհային պատերազմից հետո։ Քաղաքային բնակչության աճին զուգահեռ Բեյրութի ընդարձակման հետևանքով ներկայումս նրա մի մասն են կազմում նախկինում քաղաքի արևելյան արվարձաններից Բուրջ Համուդ հայաբնակ թաղամասն ու Մեծի Տանն Կիլիկիո կաթողիկոսության աթոռանիստ Անթիլիաս ավանը, թեև վերջիններս շարունակում են պահպանել տեղական ինքնակառավարման իրենց ուրույն մարմինները։ Բեյրութում և հիշյալ արվարձաններում է բնակվում լիբանանահայերի գերակշռող մեծամասնությունը։

Հայերը հիմնականում արհեստավորներ են, բանվորներ ու մանր առևտրականներ։ Կան նաև խոշոր առևտրականներ, ձեռնարկատերեր, արդյունաբերողներ, մեծ թվով մտավորականներ՝ բժիշկներ, ճարտարապետներ ու ճարտարագետներ, ուսուցիչներ, նկարիչներ, երաժիշտներ, գրողներ։ Բեյրութում են կենտրոնացած լիբանանահայ համայնքի ազգային հաստատությունների գերակշիռ մասը։ Բեյրութի առաջին հայկական եկեղեցին՝ Սբ. Նշանը, կառուցվել է 1851-ին, այժմ գործում են հայ առաքելական 8, կաթոլիկ՝ 4 և ավետարանական՝ 4 եկեղեցիներ, որոնց կից կան կիրակնօրյա դպրոցներ։ Առաջին հայկական դպրոցը բացվել է 1859-ին։ Ներկայումս (2003) գործում են մոտ 25 դպրոցներ, արհեստագիտական վարժարաններ, Համազգային հայագիտական բարձրագույն հիմնարկը, Հայկազյան համալսարանը։

Բեյրութում են հաստատված հայ ազգային կուսակցությունների կենտրոնական մարմինները, գործում են բազմաթիվ հայրենակցական, բարեգործական, մշակութային, երիտասարդական, ուսանողական, մարզական և այլ կազմակերպություններ, որոնք մեծ մասամբ գտնվում են կրոնադավանական համայնքների կամ քաղաքական կուսակցությունների հովանավորության կամ վերահսկողության ներքո։ Կան թատերախմբեր («Գասպար Իփեկյան», «Վահրամ Փափազյան»), երգչախմբեր ու պարախմբեր։

Բեյրութում առաջին հայերեն թերթը լույս է տեսել 1921-ին, ցայսօր լույս է տեսել շուրջ 200 անուն թերթ ու հանդես։ Այժմ լույս են տեսնում 20-ից ավելի պարբերականներ։ Կան հայկական տպարաններ։

Աշխարհագրություն

Այնճար

Այնճարը հայաբնակ գյուղ է։ 1939-ի վերջին Մուսա լեռան ավելի քան 6-հազարանոց հայ համայնքը, Ալեքսանդրետի սանջակի Թուրքիային կցվելուց հետո, ֆրանսիական մանդատային իշխանության հովանավորությամբ տեղափոխվել է Լիբանան և հիմնել Այնճար բնակավայրը։ Վերաբնակվածների շուրջ մեկ քառորդը Լիբանանում իր կեցության առաջին երկու տարիներին զոհ է գնացել մալարիայի համաճարակին՝ մինչև որ չորացվել են շրջանում գտնվող ճահիճները։ 1946-48-ի հայրենադարձության օրերին շուրջ 548 ընտանիք ներգաղթել է Հայաստան, 468 ընտանիք՝ մնացել Այնճարում։ Բնակչության գլխավոր զբաղմունքը գյուղատնտեսությունն է, հատկապես՝ խնձորի արտահանումը. զարգացած է նաև արհեստաառևտրական բնագավառը։ Գյուղապետն ու գյուղական խորհրդի բոլոր անդամները հայեր են։ Կան 3 դպրոց, 3 եկեղեցի։ Հայ առաքելական համայնքին են պատկանում Սբ. Պողոս եկեղեցին (հիմնվել է 1959-ին) և ազգային Հառաջ-Գալուստ Կյուլպենկյան երկրորդական վարժարանը (1940-ից, 2001-02-ին ունեցել է 219 աշակերտ)։ Առաջին հայ կաթոլիկ մատուռը հիմնվել է 1939-ին, ներկայումս գործող Սբ. Աստվածածին եկեղեցին՝ 1953-ին։ Անարատ հղության հայ կաթոլիկ քույրերի միջնակարգ երկսեռ վարժարանը հիմնվել է 1941-42-ին (2001-02-ին ունեցել է 95 աշակերտ)։ 1970-90-ական թթ. գործել է նաև Աղաճանյան սանուց տունը (որբանոց)։ Այնճարի հայ ավետարանական եկեղեցին հիմնվել է 1939-ին, եկեղեցուն կից գործում են տիկնանց միություն, մանուկների համար կիրակնօրյա վարժարան, քրիստոնեական «Ջանից» երիտասարդական և պատանեկան ընկերակցությունները։ 1939-ից գործում է հայ ավետարանական երկրորդական վարժարանը (2001-02-ին ունեցել է 311աշակերտ), որը 1949-ից ֆինանսավորում է գերմանական «Հիլֆսբունդ» միսիոներական ընկերությունը։ Այնճարում գործում են ՀՀԴ կուսակցության «Կարմիր լեռ» կոմիտեն, ՀՀԴ Լիբանանի երիտասարդական միությունը (ԼԵՄ)։ «Շավարշ Միսաքյան», Համազգային մշակութային միության «Պարույր Սևակ» (1971-ից), Լիբանանահայ օգնության խաչի (ԼՕԽ) «Ախթամար» (1943-ից) և ՀՄԸՄ (1940- ից) մասնաճյուղերը, ինչպես նաև ԼՕԽ-ի, Հովարդ Կարագյոզյան հաստատության (1941-ից) և «Հիլֆսբունդ»-ի (1947-ից) դարմանատները։

Զահլե

Զահլե քաղաքում հայերը հիմնականում հաստատվել են Առաջին համաշխարհային պատերազմի տարիներին։ 1918-ի զինադադարից հետո նրանց մեծ մասը վերադարձել է Կիլիկիա։ Կիլիկիայի հայաթափումից հետո, սակայն, Զահլեում հայերի թիվը կրկին աճել է։ 1927-ին այստեղ բնակվել է շուրջ 2 հզ հայ։ Ներկայումս (2003) նրանք կազմում են շուրջ 150 ընտանիք։ Սկզբնական շրջանում զահլեցի հայ առաքելականներն իրենց կրոնական արարողությունները կատարել են հույն ուղղափառ համայնքի Սբ. Նիկոլա եկեղեցում։ 1929-ից գործում է Սբ. Գրիգոր Լուսավորիչ հայկական եկեղեցին, 1927-ից՝ Ազգային Պալրգճյան վարժարանը, 1954- ից՝ Յուզպաշյան մանկապարտեզը, 1936-ից՝ Անարատ հղության հայ կաթոլիկ քույրերի «Սիրտ Հիսուսի» վարժարանը (ընդհատումներով), 1922-ից հայ ավետարանական վարժարանը։ Հետագայում այդ վարժարանները փակվել են։ Գործում է նաև հայ կաթոլիկ Սբ. Գրիգոր Լուսավորիչ եկեղեցին։ Զահլեում իրենց մասնաճյուղերն ունեն ՀԲԸՄ-ն (1927-ից), ՀՄՄ-ն (1927-ից), ԼՕԽ-ը (1934-ից) և ՀՄԸՄ-ն (1927-ից)։ 1969-ից ՀԲԸՄ Զահլեի մասնաճյուղն ունի ակումբի առանձին շենք ու մարզադաշտ։ 1944-52-ին Զահլեում գործել է նաև «Բաղրամյան» մարզական միության մասնաճյուղը։

Ջիբեյլ

Ջիբեյլ (հնում՝ Բիբլոս) քաղաքում 1920 - 25-ին հաստատվել է ամերիկյան նպաստամատույցի որբանոցը, որտեղ պատսպարվել են 1500 հայ որբեր։ 1928-ին այստեղ է տեղափոխվել դանիացի հայասերների ընկերության «Թռչնոց բույն» նախակրթական որբանոցը, որը 1970-ից գործում է Կիլիկիո կաթողիկոսության տնօրինության ներքո։ 1928-ին Ջիբեյլում բնակվել է 40, 1934-ին՝ 25, 2002-ին՝ 20 հայ ընտանիք։ Գործում է հայ առաքելական Սբ. Գայանե եկեղեցին։ Անցյալում ուներ առանձին հայկական նախակրթարան՝ 35 աշակերտով, որն այժմ հայկական գաղութի նոսրացման հետևանքով չի գործում։ Ջիբեյլում մշտապես բնակվող հայ ընտանիքների երեխաները ևս ներկայումս կարող են հայեցի ուսում ստանալ «Թռչնոց բույն»-ում։ Գործում են ՀՀԴ-ի, ՀՄԸՄ-ի և ԼՕԽ-ի (1967-ից) մասնաճյուղերը։

Ջյունի

Ջյունի քաղաքի հայ համայնքը կազմավորվել է 1920-21-ին։ 1921- 1923-ին այնտեղ բնակվել է շուրջ 700 հայ ընտանիք, որոնցից շատերը տեղափոխվել են Բեյրութ և այլուր։ 1920-ական թթ. Ջյունիում են պատսպարվել նաև Հայ որբախնամ ընկերության Այնթափի ազգային տեղափոխված 180 որբ։ 1944-ին Ջյունիում ապրում էր 44, 1947-ին՝ մոտ 90, 1964-ին՝ շուրջ 120, 2002-ին՝ 150-20 հայ ընտանիք։ Ջյունիի հայերը մեծ մասամբ առաքելականներ են։ Սկզբում տեղի հայ առաքելական մատուռը ծառայում էր նաև որպես դպրոց։ 1956 -ին Կյուլապի Կյուլպենկյանի բարերարությամբ հիմնվել են Սբ. Հարություն եկեղեցին և Ազգային Կյուլպենկյան վարժարանը։ Դպրոցը հետագայում դադարել է գործելուց։ 1948-64-ին Ջյունիում գործում էր Զմմառի հայ կաթոլիկ վանքին ենթակա մի ընծայարան։ Ջյունիում իրենց մասնաճյուղերն ունեն ՀՄՄ-ն (1932-ից), ՀՄԸՄ-ն (1951-ից) ու ԼՕԽ-ը։

Տրիպոլի

Տրիպոլի քաղաքում շուրջ 2 հզ հայ է հաստատվել Կիլիկիայի պարպումից անմիջապես հետո։ Կյանքի ծանր պայմանները ստիպել են նրանցից շատերին արտագաղթել։ 1927-ին Տրիպոլիում մնացել էր միայն 840 հայ։ Մինչ այդ, հայկական երեք հարանվանություններն այստեղ արդեն հիմել էին իրենց եկեղեցիներն ու դպրոցները։ Հայ առաքելականներինն էր Սբ. Աստվածածին մատուռը։ 1962-ին նրանք Գալուստ Կյուլպենկյան հիմնադրամի նվիրատվությամբ կառուցել են Սբ. Հոգեգալստյան եկեղեցին։ Ներկայումս գործում է Ազգային Խրիմյան-Նուպարյան վարժարանը (հիմնվել է 1923-ին. 2001-02-ին ունեցել է 62 աշակերտ)։ Վերջին տարիներին գաղութի նոսրացման հետևանքով տեղի մյուս բոլոր հայկական վարժարանները դադարել են գործելուց։ Չի գործում նաև հայ ավետարանական եկեղեցին։ Տրիպոլիում առաջին հայկական կազմակերպություններն են եղել «Հայ Արփի», «Ուսումնասիրաց» և «Հայ երիտասարդաց» միությունները, որոնք երկար կյանք չեն ունեցել։ Տրիպոլիի ԼՕԽ-ի մասնաճյուղը հիմնվել է 1920-ական թթ. վերջին։ Գործում են նաև ՀԲԸՄ-ի, ՀԵԸ-ի, ՀՀԴ-ի, ՀՄԸՄ-ի (1929-ից) մասնաճյուղերը, Համազգային մշակութային միության «Մուշեղ Իշխան» ակումբը (1992-ից)։

Արտաքին հղումներ

• Հայության այլադավան և այլալեզու խմբերը Լիբանանում
• ՀԱՅ ԵԿԵՂԵՑԻ ՄԵԾԻ ՏԱՆՆ ԿԻԼԻԿԻՈՅ ԿԱԹՈՂԻԿՈՍՈՒԹԻՒՆ ԱՆԹԻԼԻԱՍ - ԼԻԲԱՆԱՆ