Պատմություն Հայոց (Խորենացի)

«Պատմություն Հայոց» կամ «Հայոց Պատմություն», Մովսես Խորենացու գրած գլխավոր երկը, հայ միջնադարյան պատմագիտական մտքի գլուխգործոցներից մեկը։ Պարունակում է արժեքավոր տեղեկություններ Հայաստանի և հարևան երկրների պատմության և պատմական աշխարհագրության վերաբերյալ։ Բացառիկ դեր է ունեցել հայ հասարակական-քաղաքական մտքի, ազգային-քաղաքական գիտակցության ձևավորման մեջ։ Մովսես Խորենացին «հայոց պատմահայրն» է, «քերթողահայրը»։ Հայերը նրան տվել են այդ տիտղոսները, քանի որ նա մեզ է հասցրել հայոց ամբողջական պատմությունը՝ հայոց մեծերի ծննդաբանությունից մինչև իր ապրած ժամանակները։

Պատմություն Հայոց Աղբյուրը վստահելի է
Պատառիկ Մովսես Խորենացու «Հայոց պատմության» ձեռագրից (X-XIդդ)
Ուրիշ անվանում	Հայոց Պատմություն
Հեղինակ	Մովսես Խորենացի
Բնագիր լեզու	Հին հայերեն (գրաբար)
Թեմա	Հայոց պատմություն
Ժանր	պատմական ժամանակագրություն
Բնագիր	հայտնի չէ
Տեքստի էլեկտրոնային տարբերակը

Գրելու պայմանները

Ինչպես հաղորդում է ինքը՝ հեղինակը, «Հայոց պատմությունը» գրվել է իշխան Սահակ Բագրատունու խնդրանքով։ Աշխատության սկզբում օգտվելով առիթից՝ Խորենացին սուր քննադատության է ենթարկում հայոց հին թագավորներին և իշխանների «անիմաստասեր բարքը», քանի որ նրանք հոգ չեն տարել, որ իրենց ժամանակն ու գործերը գրի առնվեն։ Շարադրանքի ընթացքում պատմիչը հաճախ է խոսքն ուղղում պատվիրատուին, կարևորում նրանից ստացած առաջարկությունները կամ մերժում այս կամ այն ցանկությունը։ Մի տեղ Խորենացին նույնիսկ անթաքույց խստությամբ հանդիմանում է իշխանին պարսկական «անիմաստ ու անճաշակ» առասպելների նկատմամբ ունեցած հետաքրքրասիրության համար։

«Հայոց պատմությունը» ընդրգկում է հայ ժողովրդի ձևավորումից մինչև 5-րդ դար ընկած պատմությունը և իրենից ներկայացնում է հին հայկական առասպելների, հեթանոսական սովորույթների և այլ ժողովուրդների հետ հայերի կապերի մասին նյութերի ամենահարուստ աղբյուրը։

Կառուցվածք

Խորենացու «Պատմություն Հայոց» երկը ներկայիս վիճակով բաղկացած է 3 մասից, որոնք կոչվում են գրքեր։

Առաջին գիրքը կազմված է 32 գլխից, կրում է «Հայոց մեծերի ծննդաբանությունը» վերնագիրը և հիմնականում պանծացնում է հայոց Հայկ, Արամ, Արա Գեղեցիկ նահապետներին, Պարույր Սկայորդի, Երվանդ Սակավակյաց, Տիգրան Մեծ թագավորներին։ Այս անձինք աչքի են ընկել իրենց քաջությամբ, ազատասիրական ոգով, երկիրը շենացնելու, հայության վարկը բարձրացնելու առաքելությամբ։

Երկրորդ գիրքը կոչվում է «Միջին պատմություն մեր նախնիների», կազմված է 92 գլխից և ընդգրկում է Հայաստանում Արշակունիների թագավորության շրջանի պատմությունը՝ մինչև Տրդատ Մեծի գահակալությունը, երկրում քրիստոնեությունը որպես պետական կրոն ճանաչվելը։

«Մեր հայրենիքի պատմության ավարտը» խորագրով վերջին գիրքը կազմված է 68 գլխից և արտացոլում է Տրդատ արքայի մահից հետո Հայաստանի քաղաքական կյանքում աստիճանաբար տեղի ունեցած անկումը՝ մինչև ազգային պետականության կորուստը, ինչպես նաև հայ գրերի գյուտը, Սահակի (439 թ.) ու Մեսրոպի (440 թ.) վախճանը։

Այս գրքերից յուրաքանչյուրն իր հերթին բաժանվում է մանր գլուխների, որոնք ունեն իրենց վերնագրերը։ «Պատմությունն», այն տեսքով, ինչպես մեզ է հասել, ավարտվում է հայտնի «Ողբ»-ով։ Սակայն Ժ դարի պատմիչ Թովմա Արծրունին վկայում է, որ Խորենացին իր «Պատմության» շարադրանքը հասցրել է մինչև Հռոմեական (Բյուզանդական) Զենոն կայսեր ժամանակը (474-475 թթ., ապա՝ 475-491 թթ.), այսինքն երկն ունեցել է նաև չորրորդ մաս։ «Հայոց պատմության» չորրորդ գրքի գոյության հարցը հանդիսանում է հայագիտության վիճելի խնդիրներից մեկը։

Իր «Պատմություն Հայոց» երկի շարադրանքը Խորենացին սկսել է արարչագործությամբ և Հայկ Նահապետի կողմից մղված անկախության պատերազմով և Խոշապի ճակատամարտով (ըստ ավանդության՝ մ.թ.ա. 2492 թ. օգոստոսի 11)։

Նկատառումներ

Առաջին գիրքը պատմագրական առումով իրենից ներկայացնում է հայ ժողովրդի սկզբնական պատմական զարգացման դարաշրջանների տիրակալների ցանկը (որոշակի ժամանակագրական խառնաշփոթով)՝ զուգահեռ ներկայացված օտարերկրյա կառավարիչների ցանկերը։

• Նահապետների ժամանակաշրջան — Հաբեթ , Գամեր, Թիրաս, Թորգոմ, Հայկ (ըստ Մ.Խորենացու՝ Բաբելոնյան աշտարակաշինության ժամանակակիցը /մ.թ.ա. III հազարամյակի սկիզբ/),
• Արմի քաղաքի ժամանակաշրջան /Արմանում / — Արամանյակ, Արամայիս (ըստ Մ.Խորենացու՝ Արմավիր քաղաքի հիմնադիրը /մոտ XXV-XXIII դդ. մ.թ.ա./),
• Հայասայի ժամանակաշրջան /Հայասա-Ազզի/ — Ամասիա (Մարիաս՝ Հայասայի առաջին տիրակալը /մ.թ.ա. մոտ XV դար/), Գեղամ, Հարմա,
• Նաիրի երկրի ժամանակաշրջան — Զարմայր (ըստ Մ.Խորենացու՝ Տրոյական պատերազմի մասնակից /մ.թ.ա. XII դարի սկիզբ/), Պերճ, Արբուն, Բազուկ, Խոյ,
• Արարատյան /ՈՒրարտական/ ժամանակաշրջան — Արամ (ըստ Մ.Խորենացու՝ հայոց պետականության հիմնադիր, նույնացվում է Արամուի/Արամեի հետ - մ.թ.ա 860-844 թ.թ.), Արա Գեղեցիկ, Կարդոս, Արայան Արա, Անուշավան Սոսանվեր,
• Սիսակյան /Ասքանազյան/ ժամանակաշրջան — Հուսակ, Կայպակ, Սկայորդի, Պարույր (ըստ Մ.Խորենացու՝ Աշշուրբանապալի ժամանակակիցը /մոտ մ.թ.ա. 669-627 թթ./), Հրաչյա, Փառնավազ, Պաճույճ, Կոռնակ, Փավոս, Մեծ Հայկակ,
• Երվանդունիների ժամանակաշրջան — Երվանդ Սակավակյաց, Տիգրան (ըստ Մ.Խորենացու Կյուրոս Մեծի ժամանակակիցը /մ.թ.ա. 559-530 թթ./), Վահագն, Առավան, Ներսեհ, Զարեհ, Արմոգ, Բագամ, Վահան, Վահե (ըստ Մ.Խորենացու՝ Ալեքսանդր Մակեդոնացու ժամանակակիցը /մ.թ.ա. 336 - 331 թթ. /):

Բովանդակությունը

Էջ «Հայոց պատմության» 1695 թ. Ամստերդամի տպագիր հրատարակությունից

Գրքի բովանդակության էական գիծը հայրենասիրությունն է, որը դրսևորվում է որպես պետականության ձգման, «բնիկ տերերի» տիրակալության վերականգնման գաղափարը։ Պատմիչի նպատակն է իր ժամանակակիցների մեջ արթնացնել ազգային, հայրենասիրական ոգի, նրանց մղել ազատագրական սխրանքի։ Խորենացին հայ ժողովրդի ծագումը կապում է աստվածաշնչյան «արդար և կատարյալ» մարդու՝ Նոյ նահապետի սերնդի հետ՝ ապահովելով հայության պատվավոր տեղը աշխարհի հնագույն ժողովուրդների ընտանիքում։

Նույն նպատակով պատմիչը հայոց անցյալից ընտրում և ներկայացնում է հատկապես քաջ ու կորովի առաջնորդների։ «Ես սիրում եմ ըստ քաջության այսպես կոչել՝ Հայկ-Արամ-Տիգրան, -ասում է հեղինակը, -քանզի քաջերի սերունդները քաջերն են, իսկ նրանց միջև եղածներին և ինչպես կամենում է՝ թող կոչի։»

Խորենացու համար ազգի նախահայր Հայկը նախընտրելի հերոս է՝ իր ազատասիրական ոգով, բռնակալի նկատմամբ դրսևորած անհանդուրժողականությամբ, ըմբոստ խիզախությամբ։ Արամն ընդօրինակելի է հայրենիքի հանդեպ ունեցած նվիրումով, Տիգրանը՝ Հայաստանի կորցրած տարածքները հետ գրավելու, ազգային բանակը վերազինելու, երկիրն ամեն տեսակի բարիքներով հարստացնելու վճռականությամբ։ Բնութագրելով Տիգրանին՝ պատմիչը չի թաքցնում իր նպատակը. «Եվ ո՞ր իսկական մարդը, որ սիրում է արիության բարքն ու խոհեմությունը, չի ուրախանա նրա հիշատակությամբ և չի ձգտի նրա նման մարդ լինել»։

Խիստ ուշագրավ է այն հանգամանքը, որ քրիստոնյա եպիսկոպոս Խորենացու իդեալականացրած հայ առաջնորդներից ու թագավորներից (Հայկ, Արամ, Տիգրան) ոչ մեկը քրիստոնյա չէ։ Ավելին, Պատմահայրը նշում է, որ այս երեքը արյունով հայ էին։ Այս ամենը խոսում է Խորենացու ազգային ուժեղ զգացումների, վերկրոնական և համազգային դիրքորոշման, ինչպես նաև հայ քաղաքական մտքի մեջ Խորենացու՝ որպես ազգայնականության հիմնադրի, բացառիկ դերի մասին։

Խորենացին բացառիկ նշանակություն է տալիս պատմագրական երկերի ստեղծմանը։ Այդպիսի գրվածքների ընթերցմամբ «աշխարհում կարգերի գիտություն ենք ձեռք բերում և քաղաքական կարգեր սովորում», ասում է Խորենացին։ Հայոց անցյալի մասին աշխատություններ ստեղծելու անհրաժեշտությունը Խորենացին հիմնավորում է նաև իր հայտնի բացատրությամբ. «Թեպետ մենք փոքր ածու ենք, թվով սահմանափակ և զորությամբ տկար. շատ անգամ օտար թագավորություններից նվաճված, սակայն մեր երկրում էլ քաջության շատ գործեր են կատարվել՝ գրի ու հիշատակության արժանի...»։

«Հայոց պատմության» գեղարվեստական արժեքը

Իր երկը Մովսեսը շարադրել է աշխույժ և համաչափ։ Նա կյանք է տվել իր պատմությանը նկարագրություններով, որոնցից է Երվանդակերտ քաղաքի նկարագրությունը։ Այդ քաղաքը նա համեմատել է չքնաղ կնոջ դեմքի հետ։ Խորենացին իր պատմության մեջ օգտագործել է մի շարք ասույթներ, որոնք հետագայում դարձել են թևավոր խոսքեր։ Ահա դրանցից մի քանիսը.

• Քաջերի սահմանը նրանց զենքն է, որքան կտրում է, այնքան էլ գրավում է։
• Քաջերի սերունդները քաջեր են։
• Չկա ստույգ պատմություն առանց ժամանակագրության։
• Մահկանացուների ժամանակը կարճ է և անհայտ։

Խորենացին այս պատմության մեջ արտահայտել է իր զգացումները՝ ուրախությունը, տխրությունը, հպարտությունը, վիշտն ու իղձը։ Խորենացու նպատակն է եղել տեսնել իր հայրենիքը միասնական, հզոր ու լուսավոր։

Գրականություն

• Ղևոնդ Ալիշան, Յաղագս Մովսիսի Խորենեցւոյ Դ. անուանեալ գրոցն պատմութեան։ «Բազմավէպ», 1851, № 5։

Արտաքին հղումներ

• Պատմութիւն Հայոց
• Խորենացու «Հայոց պատմությունը»
• Հայոց Պատմություն, Մովսես Խորենացի