Վիքիպեդիա

Միտոքոնդրիումային հիվանդություն

Կարճ ասած՝ Միտոքոնդրիալ դիսֆունկցիայի հետևանքով ինքնաբուխ առաջացող կամ ժառանգական հիվանդությունների խումբ։

Միտոքոնդրիումային հիվանդություններ, միտոքոնդրումների դիսֆունկցիայի հետևանքով առաջացող հիվանդությունների խումբ։ Միտոքոնդրիումները օրգանոիդներ են, որոնք բջջի կենսագործունեության համար էներգիա են ստանում, առկա են օրգանիզմի բոլոր բջիջներում՝ բացի արյան կարմիր բջիջներից։ Այս օրգանոիդները սննդից ստացված էներգիան փոխարկում են ԱԵՖ-ի, որն օգտագործվում է բջջի բազմաթիվ ֆունկցիաների իրականացման համար։

Միտոքոնդրիումային հիվանդություն
Տեսակսաղմի զարգացման արատներ, անբուժելի/հազվագյուտ հիվանդություն և հիվանդության կարգ
Բժշկական մասնագիտությունէնդոկրինոլոգիա
ՀՄԴ-9277.87
 Mitochondrial diseases Վիքիպահեստում

Միտոքոնդրիալ հիվանդություններն իրենց բնույթով յուրահատուկ են՝ պայմանավորված հիվանդությունների ընթացքով։ Միտոքոնդրիալ հիվանդությունների ենթադասերից է միտոքոնդրիալ միոպաթիան, որն արտահայտվում է նեյրոմկանային ախտանիշներով։

Տեսակներ

խմբագրել

Միտոքոնդրիալ հիվանդության արտահայտումները կարող են տարբեր լինել[1]։ Միտոքոնդրիալ հիվանդությունների տեսակներից են․

  • Միտոքոնդրիալ միոպաթիա
  • Շաքարային դիաբետ՝ զուգակցված խլության հետ (DAD)
    • այս համադրումը վաղ տարիքում պայմանավորված է մեծապես միտոքոնդրիալ հիվանդությամբ
    • շաքարային դիաբետը և խլությունը կարող են հանդիպել նաև այլ պատճառներից
  • Լեբերի ժառանգական տեսողական նեյրոպաթիա (LHON)
  • Լեյի համախտանիշ, ենթասուր նեկրոտիզացնող էնցեֆալոմիելոպաթիա
    • նորմալ զարգացումից հետո հիվանդությունը սովորաբար սկսվում է կյանքի առաջին տարվա վերջում, չնայած, կարող է արտայատվել նաև ավելի հասուն տարիքում
    • տեղի է ունենում տարբեր օրգանների ֆունկցիաների արագ անկում, որն արտահայտվում  է նոպաներով, գիտակցության խանգարումներով, թուլամտությամբ, թոքերի օդափոխության անբավարարությամբ
  • Նեյրոպաթիա, ատաքսիա, պիգմենտացնող ռետինիտ և պտոզ (NARP)
    • ախտանիշերի արագ հարաճում
    • դեմենցիա
  • Միոնեյրոգեն աղեստամոքսային էնցեֆալոպաթիա (MNGIE)
    • ստամոքսաղիքային պսևդոօբստրուկցիա
    • նեյրոպաթիա
  • MERRF համախտանիշ
    • հարաճող միոկլոնիկ էպիլեպսիա
    • «Պատառոտված կարմիր թելիկները» վնասված միտոքոնդրիումների կուտակումներ են, որոնք տեղակայվում են ենթասարկոլեմալ տարածությունում և երևում են, երբ մկանային հյուսվածքը ներկվում է Գոմորիի տրիխրոմային ներկով
    • կարճ հասակ
    • լսողության կորուստ
    • լակտացիդող
    • ֆիզիկական ակտիվության անկարողություն
  • MELAS համախտանիշ
    • միտոքոնդրիալ էնցեֆալոպաթիա
    • լակտացիդոզ
    • ինֆարկտանման էպիզոդների
  • Միտոքոնդրիալ ԴՆԹ-ի սպառման համախտանիշ

Ֆրիդրիխի ատաքսիայի դեպքում միտոքոնդրիումները կարող են վնասվել, սակայն այս հիվանդությունը չի դասվում միտոքոնդրիալ սպիտակուցների արտադրման խանգարմամբ պայմանավորված հիվանդությունների շարքին։

Դրսևորում

խմբագրել

Ասոցացված վիճակներ

խմբագրել

Վիճակներ, որոնց առաջացման մեխանիզմում ապացուցված է միտոքոնդրիալ դիսֆունկցիայի դերը․

Օրգանիզմը, դրա յուրաքանչյուր մուտացիա մոդուլավորվում են գենոմի այլ տարբերակներով. մուտացիան, որը մեկ անձի մոտ կարող է առաջացնել լյարդի հիվանդություն, մեկ այլ անձի մոտ հանգեցնում է գլխուղեղի ֆունկցիայի խանգարման։ Որոշ արատների ծանրության աստիճանը կարող է տարբեր լինել։ Որոշ դեֆեկտներ ներառում են ֆիզիկական ծանրաբեռնվածության անտանելիություն։ Արատները հաճախ հանգեցնում են միտոքոնդրիումների և բազմաթիվ հյուսվածքների աշխատանքի ծանր խանգարումների՝ հանգեցնելով բազմահամակարգային հիվանդությունների[8]։

Տվյալներ կան, որ դեղորայքի նկատմամբ դիմացկուն քաղցկեղային բջիջներն ունեն միտոքոնդրիումների քանակի և չափի ավելացում, ինչը խոսում է միտոքոնդրիումների բիոգենեզի աճի մասին[9]։ Վերջերս Nature Nanotechnology ամսագրում հրապարակված ուսումնասիրությունը ցույց է տվել, որ քաղցկեղային բջիջները կարող են գրավել իմունային բջիջների միտոքոնդրիումները ֆիզիկական թունելային նանոխողովակների միջոցով[10]։

Ընդհանուր առմամբ, միտոքոնդրիալ հիվանդություններն ավելի ծանր են ընթանում, երբ վնասված միտոքոնդրիումներն առկա են լինում մկանների, գլխուղեղի կամ նյարդային բջիջներում[11], քանի որ այդ բջիջներն ավելի շատ էներգիա են օգտագործում, քան մարմնի այլ բջիջների մեծ մասը։

Չնայած միտոքոնդրիալ հիվանդությունները մեծապես տարբերվում են իրենց դրսևորումներով տարբեր անհատների մոտ, գոյություն ունեն մի քանի հիմնական կլինիկական կատեգորիաներ՝ հիմնվելով ամենատարածված ֆենոտիպային հատկությունների, ախտանիշների և նշանների վրա, որոնք կապված են հատուկ մուտացիաների հետ։

Որոշ հեղինակներ նշում են, որ ուղեղիկային ատրոֆիան կամ հիպոպլազիան նույնպես կարող են ասոցացված լինել միտոքոնդրիումային հիվանդությունների հետ[12]։

Պատճառներ

խմբագրել

Միտոքոնդրիումային հիվանդությունները կարող են առաջանալ մուտացիաների (ձեռքբերովի կամ բնածին) հետևանքով, որոնք կարող են առաջանալ միտոքոնդրիումային ԴՆԹ-ում (mtDNA), կամ կորիզային գեներում, որոնք պատասխանատու են միտոքոնդրիումի բաղադրիչների սինթեզի համար։ Միտոքոնդրիումային հիվանդությունները կարող են լինել միտոքոնդրիումի ձեռքբերովի դիսֆունկցիայի հետևանք, որն առաջանում է դեղորայքից, ինֆեկցիաներից կամ շրջակա միջավայրի որոշ պայմանների ազդեցությունից[13]։ Հայտնի են դեպքեր, երբ օքսալատը, մուտք գործելով բջիջ, հանգեցնում է միտոքոնդրիումային դիսֆունկցիայի[14]։

 
Կենդանիների և մարդկանց մոտ միտոքոնդրիալ ԴՆԹ-ով ժառանգված գենետիկ հատկությունների տոհմային օրինակ: Տվյալ հատկանիշով արուների սերունդը չի ժառանգում այս հատկությունը ։ Այս հատկանիշով կանանց սերունդները միշտ ժառանգում են այս հատկությունը (անկախ իրենց սեռից):

Յուրաքանչյուր բջջում կա կորիզային ԴՆԹ-ի երկուական կրկնօրինակ (բացառությամբ սպերմատոզոիդի և ձվաբջջի)․ գեներից մեկը հայրական է, մյուսը՝ մայրական։ Մինչդեռ, միտոքոնդրիումային ԴՆԹ-ն ժառանգվում է միայն մորից (առկա են բացառություններ), իսկ յուրաքանչյուր միտոքոնդրիում պարունակում է միջինում 2-10 mtDNA կրկնօրինակներ։ Բջջի կիսման ժամանակ միոքոնդրիումները պատահականության սկզբունքով բաժանվում են երկու բջիջների միջև։ Այս միտոքոնդրիումները առաջացնում են մոտ 500 կրկնօրինակներ։ Քանի որ կիսման ժամանակ mtDNA-ն կրկնապատկում է, այն կարող է կուտակել տարբեր մուտացիաներ․ այս ֆենոմենն անվանում են հետերոպլազմիա։ Եթե մորից ժառանգված mtDNA-ներից ընդամենը մի քանիսն են դեֆեկտավոր, միտոքոնդրիումի կիսման ժամանակ դրանց մեծամասնությունը կարող է տեղափոխվել միայն մեկ միտոքոնդրիումի ներս։ Միտոքոնդրիումիային հիանդությունը կլինիկորեն կարող է արտահայտվել, երբ ախտահարված միտոքոնդրիումների քանակը հասնում է որոշակի քանակի․ այս ֆենոմենն անվանում են «շեմային արտահայտում»։

Միտոքոնդրիումներն ունեն ԴՆԹ-ի վերականգնման նույն ուղիները, ինչ միջուկը (ոչ բոլորը)[15], սակայն միտոքոնդրիումային ԴՆԹ-ում մուտացիաները տեղի են ունենում ավելի հաճախ, քան միջուկային ԴՆԹ-ում։ Սա նշանակում է, որ միտոքոնդրիալ ԴՆԹ-ի խանգարումները կարող են առաջանալ ինքնաբերաբար և համեմատաբար հաճախ։ Միտոքոնդրիալ ԴՆԹ-ի վերարտադրությունը վերահսկող ֆերմենտների արատները (բոլորը կոդավորված են միջուկային ԴՆԹ-ի գեներով) նույնպես կարող են առաջացնել միտոքոնդրիալ ԴՆԹ-ի մուտացիաներ։ Միտոքոնդրիումի ֆունկցիաների մեծամասնությունը կառավարվում է միջուկային ԴՆԹ-ի կողմից։ Մարդու միտոքոնդրիալ ԴՆԹ-ն կոդավորում է շնչառական շղթայի 13 սպիտակուցներ, մինչդեռ մոտ 1500 սպիտակուցների և բաղադրիչների մեծ մասը կոդավորված է միջուկային ԴՆԹ-ով։ Միջուկից կոդավորված միտոքոնդրիալ գեների արատները կապված են հարյուրավոր կլինիկական հիվանդությունների ֆենոտիպերի հետ, ներառյալ սակավարյունությունը, դեմենցիան, հիպերտոնիան, լիմֆոման, ռետինոպաթիան, ցնցումային նոպաները և նյարդային զարգացման խանգարումները[16]։

Եյլի համալսարանի հետազոտողների կողմից կատարված ուսումնասիրությունը, որը հրապարակվել Է New England Journal of Medicine-ի 2004 թ. փետրվարի 12-ի համարում,  ուսումնասիրել է միտոքոնդրիումի դերը 2-րդ տիպի շաքարախտով հիվանդների սերունդների մոտ ինսուլինակայունության առաջացման մեջ[17]։ Այլ ուսումնասիրություններ ցույց են տվել, որ այս մեխանիզմը կարող է ներառել մարմնի բջիջներում միտոքոնդրիալ ազդանշանային գործընթացի ընդհատումը (ներբջջային լիպիդներ)։ Լուիզիանայի Բաթոն Ռուժ քաղաքում գտնվող Փենինգթոնի կենսաբժշկական հետազոտությունների կենտրոնում կատարված ուսումնասիրությունը ցույց է տվել, որ այս մեխանիզմը իր հերթին մասամբ կարող է անջատել միտոքոնդրիում արտադրող գեները[18]։

Մեխանիզմներ

խմբագրել

Մարմնի մատչելի էներգիան որոշելու համար արդյունավետ ընդհանուր էներգիայի միավորը կոչվում է «գլիկոգեն արտադրելու ամենօրյա կարողություն» և օգտագործվում է քրոնիկ գլիկոգենային սպառումով մարդկանց միտոքոնդրիումների արտադրությունը առողջ մարդկանց հետ համեմատելու համար[19][20][21]։ Այս արժեքը դանդաղորեն է փոխվում կոնկրետ անհատի մոտ, քանի որ ամբողջական ցիկլը ավարտվում է 18-ից 24 ամսում[20]։

Գլիկոգեն արտադրելու ունակությունը լիովին կախված է և որոշվում է մարդու մարմնի բոլոր բջիջներում միտոքոնդրիումի աշխատանքի մակարդակից[22]։ Այնուամենայնիվ, միտոքոնդրիումի արտադրած էներգիայի և գլիկոգենի արտադրության ունակության միջև կապը շատ թույլ է և միջնորդվում է բազմաթիվ կենսաքիմիական ուղիներով[19]։

Ախտորոշում

խմբագրել

Միտեքոնդրիումային հիվանդությունները սովորաբար ախտորոշվում են մկանային նմուշներն ուսումնասիրելու եղանակով, որտեղ այս օրգանելների պարունակությունը մեծ է։ Այս հիվանդությունների հայտնաբերման հիմնական եղանակներ են․

  1. Սաութերն-բլոտ՝ դելեցիաները և կրկնօրինակումները հայտնաբերելու համար,
  2. Պոլիմերազային շղթայական ռեակցիա և սպեցիֆիկ մուտացիոն թեստավորում[23],
  3. Սեքվենավորում։

Բուժում

խմբագրել

Չնայած հետազոտությունները շարունակվում են, բուժման տարբերակները ներկայումս սահմանափակ են. հաճախ նշանակվում են վիտամիններ, չնայած դրանց արդյունավետության վերաբերյալ քիչ ապացույցներ կան[24]։ Պիրուվատը որպես բուժման տարբերակ է առաջարկվել 2007 թվականին[25]։ N-ացետիլցիստեինը հակադարձում է միտոքոնդրիալ դիսֆունկցիայի շատ օրինաչափություններ[26]։ Տրամադրության խանգարումների, մասնավորապես՝ երկբևեռ խանգարման դեպքում ենթադրվում է, որ N-ացետիլցիստեինը ( NAC), ացետիլ-L-կարնինատը( ALCAR), S-ադենոինմեթիոնինը(SAMe), կոէնզիմ Q10-ը (CoQ10), ալֆա-լիպոաթթուն (ALA), կրեատին մոնոհիդրատը (CM), և մելատոնինը կարող են լինել բուժման հավանական տարբերակ[27]։

Գենային թերապիա բեղմնավորումից առաջ

խմբագրել

Միտոքոնդրիումային փոխարինող թերապիան, որի ընթացքում միջուկային ԴՆԹ-ն տեղափոխվում է մեկ այլ՝ առողջ ձվաբջիջ, համարվում է արտամարմնային բեղմնավորման բաղկացուցիչ մաս[28]։ Օգտագործելով նմանատիպ միջուկային փոխանցման տեխնիկա, Նյուքասլի համալսարանի հետազոտողները՝ Դուգլաս Թյորնբուլի գլխավորությամբ, հաջողությամբ փոխպատվաստել են մարդու ձվաբջիջների առողջ ԴՆԹ-ն միտոքոնդրիալ հիվանդություն ունեցող կանանցից այն դոնոր կանանց ձվաբջիջներին, որոնք չեն տուժել հիվանդությունից[29][30]։ Նման դեպքերում կենսաբանական մայրության հետ կապված էթիկական հարցեր են առաջանում, քանի որ երեխան երկու տարբեր կանանցից ստանում է գեներ և գեների կարգավորիչ մոլեկուլներ։ Գենետիկական ինժեներիայի օգտագործումը միտոքոնդրիալ հիվանդություններ չունեցող երեխաներ լույս աշխարհ բերելու փորձերի մեջ որոշ շրջանակներում հակասություններ և որոշ էթիկական կարևոր հարցեր է առաջ բերում[31][32]։

2012թվականի սեպտեմբերին Մեծ Բրիտանիայում սկսվել են հանրային խորհրդատվություններ՝ դրա հետ կապված էթիկական հարցերը ուսումնասիրելու համար[33]։ Մարդու գենետիկական ինժեներիան օգտագործվում է փոքր մասշտաբով, որպեսզի թույլ տա անպտուղ կանանց, ովքեր ունեն միտոքոնդրիումային գենետիկ արատներ, երեխաներ ունենալ[34]։ 2013 թվականի հունիսին Միացյալ Թագավորության կառավարությունը համաձայնեց մշակել օրենսդրություն, որը օրինականացնում է «երեք անձի ներգրավմամբ» արտամարմնային բեղմնավորման ընթացակարգը որպես բուժում՝ մորից երեխային փոխանցվող միտոքոնդրիալ հիվանդությունները կանխելու համար։ Այս գործողությունը սկսել են կատարել 2015 թվականի հոկտեմբերի 29-ից՝ համապատասխան կանոնակարգերի հաստատումից հետո[35][36][37]։

Համաճարակաբանություն

խմբագրել

Հայտնի է, որ Միացյալ Նահանգներում 1-4000 երեխանեի մոտ մինչև 10 տարեկան հասակը կհայտնաբերվեն միտոքոնդրիալ դիսֆունկցիայով պայմանավորված հիվանդություններ։ Ամեն տարի 4000-ից ավել երեխաներ Միացյալ Նահանգներում ծնվում են միտոքոնդրիալ հիվանդություններով[38]։

Պատմություն

խմբագրել

Միտոքոնդրիալ ԴՆԹ-ում առաջին ախտածնային մուտացիան հայտնաբերվել է 1988 թվականին։ Մինչև 2016 թվականը հայտնաբերվել են ախտածին մուտացիայի հետևանքով առաջացած շուրջ 275 հիվանություններ[39]:37։

Նշանալի դեպքեր

խմբագրել

Միտոքոնդրիալ հիվանդություններով նշանակալի դեպքերից են․

  • Մեթի Սթեպանեկ․ պոետ, խաղաղության պաշտպան և մոտիվացիոն խոսնակ, ով ունեցել է դիսավտոնոմիկ միտոքոնդրիալ միոպաթիա և մահացել է 13 տարեկան հասակում[40]։
  • Ռոկո Բալդելի․ մարզիչ, Բեյսբոլի գլխավոր լիգայի խաղացող, ով 29 տարեկան հասակում դադարել է խաղալ՝ պայմանավորված միտոքոնդրիալ կանալոպաթիայով։
  • Չարլի Գարդ․ բրիտանացի մանկահասակ տղա, ով ունեցել է միտոքոնդրիալ ԴՆԹ-ի հյուծման համախտանիշ, նրա բուժման մասին որոշումները կայացվել են դատարաններում։
  • Չարլզ Դարվին․ 19-րդ դարի նատուրալիստ, ով ունեցել է հաշմանդամություն, ենթադրվում է՝ MELAS համախտանիշի պատճառով[41]։

Ծանոթագրություններ

խմբագրել
  1. ↑ «Mitochondrial Diseases». medlineplus.gov. Վերցված է 2023 թ․ մարտի 15-ին.
  2. ↑ Abyadeh, Morteza; Gupta, Vivek; Chitranshi, Nitin; Gupta, Veer; Wu, Yunqi; Saks, Danit; WanderWall, Roshana; Fitzhenry, Matthew J; Basavarajappa, Devaraj; You, Yuyi; H Hosseini, Ghasem; A Haynes, Paul; L Graham, Stuart; Mirzaei, Mehdi (2021). «Mitochondrial dysfunction in Alzheimer's disease - a proteomics perspective». Expert Review of Proteomics. 18 (4): 295–304. doi:10.1080/14789450.2021.1918550. PMID 33874826. S2CID 233310698.
  3. ↑ Stork, C; Renshaw, P F (2005). «Mitochondrial dysfunction in bipolar disorder: Evidence from magnetic resonance spectroscopy research». Molecular Psychiatry. 10 (10): 900–19. doi:10.1038/sj.mp.4001711. PMID 16027739.
  4. ↑ 4,0 4,1 Pieczenik, Steve R; Neustadt, John (2007). «Mitochondrial dysfunction and molecular pathways of disease». Experimental and Molecular Pathology. 83 (1): 84–92. doi:10.1016/j.yexmp.2006.09.008. PMID 17239370.
  5. ↑ Nierenberg, Andrew A; Kansky, Christine; Brennan, Brian P; Shelton, Richard C; Perlis, Roy; Iosifescu, Dan V (2012). «Mitochondrial modulators for bipolar disorder: A pathophysiologically informed paradigm for new drug development». Australian & New Zealand Journal of Psychiatry. 47 (1): 26–42. doi:10.1177/0004867412449303. PMID 22711881. S2CID 22983555.
  6. ↑ Valiente-Pallejà, A; Tortajada, J; Bulduk, BK (2022). «Comprehensive summary of mitochondrial DNA alterations in the postmortem human brain: A systematic review». eBioMedicine. 76 (103815): 103815. doi:10.1016/j.ebiom.2022.103815. PMC 8790490. PMID 35085849.
  7. ↑ Misiewicz, Zuzanna; Iurato, Stella; Kulesskaya, Natalia; Salminen, Laura; Rodrigues, Luis; Maccarrone, Giuseppina; Martins, Jade; Czamara, Darina; Laine, Mikaela A.; Sokolowska, Ewa; Trontti, Kalevi; Rewerts, Christiane; Novak, Bozidar; Volk, Naama; Park, Dong Ik; Jokitalo, Eija; Paulin, Lars; Auvinen, Petri; Voikar, Vootele; Chen, Alon; Erhardt, Angelika; Turck, Christoph W.; Hovatta, Iiris (2019 թ․ սեպտեմբերի 26). «Multi-omics analysis identifies mitochondrial pathways associated with anxiety-related behavior». PLOS Genetics (անգլերեն). 15 (9): e1008358. doi:10.1371/journal.pgen.1008358. ISSN 1553-7404. PMC 6762065. PMID 31557158.
  8. ↑ Nunnari J, Suomalainen A (2012). «Mitochondria: in sickness and in health». Cell. 148 (6): 1145–59. doi:10.1016/j.cell.2012.02.035. PMC 5381524. PMID 22424226.
  9. ↑ Goldman A, Khiste S, Freinkman E, Dhawan A, Majumder B, Mondal J, և այլք: (2019 թ․ օգոստոս). «Targeting tumor phenotypic plasticity and metabolic remodeling in adaptive cross-drug tolerance». Science Signaling. 12 (595). doi:10.1126/scisignal.aas8779. PMC 7261372. PMID 31431543.
  10. ↑ Saha T, Dash C, Jayabalan R, և այլք: (2021). «Intercellular nanotubes mediate mitochondrial trafficking between cancer and immune cells». Nat. Nanotechnol. 17 (1): 98–106. doi:10.1038/s41565-021-01000-4. PMC 10071558. PMID 34795441. S2CID 244349825.
  11. ↑ Finsterer, Josef (2007). «Hematological Manifestations of Primary Mitochondrial Disorders». Acta Haematologica. 118 (2): 88–98. doi:10.1159/000105676. PMID 17637511. S2CID 24222021.
  12. ↑ Lax, Nichola Zoe; Hepplewhite, Philippa Denis; Reeve, Amy Katherine; Nesbitt, Victoria; McFarland, Robert; Jaros, Evelyn; Taylor, Robert William; Turnbull, Douglass Matthew (2012). «Cerebellar Ataxia in Patients with Mitochondrial DNA Disease». Journal of Neuropathology & Experimental Neurology. 71 (2): 148–61. doi:10.1097/NEN.0b013e318244477d. PMC 3272439. PMID 22249460.
  13. ↑ «Mitochondrial diseases». MeSH. Վերցված է 2019 թ․ օգոստոսի 2-ին.
  14. ↑ Patel, Mikita; Yarlagadda, Vidhush; Adedoyin, Oreoluwa; Saini, Vikram; Assimos, Dean G.; Holmes, Ross P.; Mitchell, Tanecia (2018 թ․ մայիս). «Oxalate induces mitochondrial dysfunction and disrupts redox homeostasis in a human monocyte derived cell line». Redox Biology. 15: 207–215. doi:10.1016/j.redox.2017.12.003. PMC 5975227. PMID 29272854.
  15. ↑ Alexeyev M, Shokolenko I, Wilson G, LeDoux S (2013 թ․ մայիս). «The maintenance of mitochondrial DNA integrity--critical analysis and update». Cold Spring Harbor Perspectives in Biology. 5 (5): a012641. doi:10.1101/cshperspect.a012641. PMC 3632056. PMID 23637283.
  16. ↑ Scharfe C, Lu HH, Neuenburg JK, Allen EA, Li GC, Klopstock T, Cowan TM, Enns GM, Davis RW (2009). Rzhetsky A (ed.). «Mapping gene associations in human mitochondria using clinical disease phenotypes». PLOS Comput Biol. 5 (4): e1000374. Bibcode:2009PLSCB...5E0374S. doi:10.1371/journal.pcbi.1000374. PMC 2668170. PMID 19390613.
  17. ↑ Petersen, Kitt Falk; Dufour, Sylvie; Befroy, Douglas; Garcia, Rina; Shulman, Gerald I. (2004). «Impaired Mitochondrial Activity in the Insulin-Resistant Offspring of Patients with Type 2 Diabetes». New England Journal of Medicine. 350 (7): 664–671. doi:10.1056/NEJMoa031314. ISSN 0028-4793. PMC 2995502. PMID 14960743.
  18. ↑ Diabetes 54, 2005 1926-33
  19. ↑ 19,0 19,1 Mitchell, Peter. «David Keilin's respiratory chain concept and its chemiosmotic consequences» (PDF). Nobel institute.
  20. ↑ 20,0 20,1 Michelakis, Evangelos (2007 թ․ հունվար). «A Mitochondria-K+ Channel Axis Is Suppressed in Cancer and Its Normalization Promotes Apoptosis and Inhibits Cancer Growth». University of Alberta. University of Alberta, 2007. 11 (1): 37–51. doi:10.1016/j.ccr.2006.10.020. PMID 17222789.
  21. ↑ Lorini & Ciman, M, & M (1962). «Hypoglycaemic action of Diisopropylammonium salts in experimental diabetes». Institute of Biochemistry, University of Padua, September 1962. Biochemical Pharmacology. 11 (9): 823–827. doi:10.1016/0006-2952(62)90177-6. PMID 14466716.{{cite journal}}: CS1 սպաս․ բազմաթիվ անուններ: authors list (link)
  22. ↑ Stacpoole PW, Henderson GN, Yan Z, James MO (1998). «Clinical pharmacology and toxicology of dichloroacetate». Environ. Health Perspect. 106 (Suppl 4): 989–94. doi:10.1289/ehp.98106s4989. PMC 1533324. PMID 9703483.
  23. ↑ Bulduk, Bengisu Kevser; Kiliç, Hasan Basri; Bekircan-Kurt, Can Ebru; Haliloğlu, Göknur; Erdem Özdamar, Sevim; Topaloğlu, Haluk; Kocaefe, Y. Çetin (2020 թ․ մարտի 1). «A Novel Amplification-Refractory Mutation System-PCR Strategy to Screen MT-TL1 Pathogenic Variants in Patient Repositories». Genetic Testing and Molecular Biomarkers. 24 (3): 165–170. doi:10.1089/gtmb.2019.0079. ISSN 1945-0265. PMID 32167396. S2CID 212693790.
  24. ↑ Marriage B, Clandinin MT, Glerum DM (2003). «Nutritional cofactor treatment in mitochondrial disorders». J Am Diet Assoc. 103 (8): 1029–38. doi:10.1016/S0002-8223(03)00476-0. PMID 12891154.
  25. ↑ Tanaka M, Nishigaki Y, Fuku N, Ibi T, Sahashi K, Koga Y (2007). «Therapeutic potential of pyruvate therapy for mitochondrial diseases». Mitochondrion. 7 (6): 399–401. doi:10.1016/j.mito.2007.07.002. PMID 17881297.
  26. ↑ Frantz MC, Wipf P (2010 թ․ հունիս). «Mitochondria as a target in treatment». Environ Mol Mutagen. 51 (5): 462–75. doi:10.1002/em.20554. PMC 2920596. PMID 20175113.
  27. ↑ Nierenberg, Andrew A, Kansky, Christine, Brennan, Brian P, Shelton, Richard C, Perlis, Roy, Iosifescu, Dan V (2012). «Mitochondrial modulators for bipolar disorder: A pathophysiologically informed paradigm for new drug development». Australian & New Zealand Journal of Psychiatry. 47 (1): 26–42. doi:10.1177/0004867412449303. PMID 22711881. S2CID 22983555.
  28. ↑ Tachibana M, Sparman M, Sritanaudomchai H, Ma H, Clepper L, Woodward J, Li Y, Ramsey C, Kolotushkina O, Mitalipov S (2009 թ․ սեպտեմբեր). «Mitochondrial gene replacement in primate offspring and embryonic stem cells». Nature. 461 (7262): 367–372. Bibcode:2009Natur.461..367T. doi:10.1038/nature08368. PMC 2774772. PMID 19710649.
  29. ↑ Boseley, Sarah (2010 թ․ ապրիլի 14). «Scientists reveal gene-swapping technique to thwart inherited diseases». Guardian. London.
  30. ↑ Craven, Lyndsey; Tuppen, Helen A.; Greggains, Gareth D.; Harbottle, Stephen J.; Murphy, Julie L.; Cree, Lynsey M.; Murdoch, Alison P.; Chinnery, Patrick F.; Taylor, Robert W.; Lightowlers, Robert N.; Herbert, Mary; Turnbull, Douglass M. (2010). «Pronuclear transfer in human embryos to prevent transmission of mitochondrial DNA disease». Nature. 465 (7294): 82–85. Bibcode:2010Natur.465...82C. doi:10.1038/nature08958. PMC 2875160. PMID 20393463.  
  31. ↑ «UK urged to permit IVF procedure to prevent fatal genetic diseases». The Guardian. London. 2015 թ․ ապրիլի 30.
  32. ↑ «Three parent baby law is 'irresponsible' says Church of England ahead of vote». The Telegraph. London. 2015 թ․ ապրիլի 30.
  33. ↑ Sample, Ian (2012 թ․ սեպտեմբերի 17). «Regulator to consult public over plans for new fertility treatments». The Guardian. London. Վերցված է 2012 թ․ հոկտեմբերի 8-ին.
  34. ↑ «Genetically altered babies born». BBC News. 2001 թ․ մայիսի 4. Վերցված է 2008 թ․ ապրիլի 26-ին.
  35. ↑ The Human Fertilisation and Embryology (Mitochondrial Donation) Regulations 2015 No. 572
  36. ↑ «UK government backs three-person IVF». BBC News. 2013 թ․ հունիսի 27.
  37. ↑ Knapton, Sarah (1 March 2014) 'Three-parent babies' could be born in Britain next year The Daily Telegraph Science News, Retrieved 1 March 2014
  38. ↑ The Mitochondrial and Metabolic Disease Center
  39. ↑ Committee on the Ethical and Social Policy Considerations of Novel Techniques for Prevention of Maternal Transmission of Mitochondrial DNA Diseases; Board on Health Sciences Policy; Institute of Medicine (2016). Claiborne, Anne; English, Rebecca; Kahn, Jeffrey (eds.). Mitochondrial Replacement Techniques: Ethical, Social, and Policy Considerations. National Academies Press. ISBN 978-0-309-38870-2. {{cite book}}: |last1= has generic name (օգնություն) Index page Արխիվացված 2018-11-26 Wayback Machine with links to summaries including one page summary flyer.
  40. ↑ «Young poet, peace advocate Mattie dies | the Spokesman-Review».
  41. ↑ Hayman, John (2013 թ․ մայիս). «Charles Darwin's Mitochondria». Genetics. 194 (1): 21–25. doi:10.1534/genetics.113.151241. PMC 3632469. PMID 23633139.

Արտաքին հղումներ

խմբագրել
Դասակարգում
Արտաքին աղբյուրներ
 
Ստացված է «https://hy.wiki.x.io/w/index.php?title=Միտոքոնդրիումային_հիվանդություն&oldid=9752640» էջից