Յուտլանդիա
Յուտլանդիա (դան․՝ Jylland, գերմ.՝ Jütland։ «Յուտերի երկիր», լատին․՝ Cimbria, Iutia, Iutlandia), թերակղզի Եվրոպայում, բաժանում է Բալթիկ և Հյուսիսային ծովերը։ Մակերեսը՝ մոտ 40 հազար կմ²։ Թերակղզու հյուսիսային մասը (ավելին քան 2/3) պատկանում է Դանիային, հարավայինը՝ Գերմանիային (Շլեզվիգ-Հոլշտեյն երկիր)։ Դանիական մասը ավելացվել էր 1920 թվականին ռեֆերենդումի արդյունքներով։
| Յուտլանդիա | |
|---|---|
 | |
| Տեսակ | տարածաշրջան և թերակղզի |
| Երկիր |  Դանիա[1] և  Գերմանիա |
| Մակերես | 29 777 կմ² |
| Մասն է | Միջին եվրոպական հարթավայր |
| Ջրլիցի ափին | Հյուսիսային ծով[1] |
| Անվանված է | Jutes? |
 | |
 | |
 | |
XIX դարի վերջում Քիլի ջրանցքի կառուցման հետ փաստորեն դարձել է կղզի։
Աշխարհագրություն
խմբագրել
Թերակղզու ափեզրով սովորական են դյուները, որոնք երբեմն ձևավորում են ավազե կղզյակներ, որոնք բաժանված են ափից ծանծաղուտներով։ Արևելյան ափեզրը չափազանց կտրտված է ծովախորշերով։ Կազմված է հիմնականում կիրային և կավային ապարներից, որոնք ծածկված են սառցադաշտային նստվածքներով։ Բարձրությունը մինչև 173 մ։ Ռելիեֆը հարթ է, տեղ-տեղ ցածր քարքառային ծագման բլուրներով։ Կլիման չափավոր է, ծովային։ Հունվարի միջին ջերմաստիճանն է 0 °C, իսկ հուլիսինը՝ 15 °C։ Տարվա ընթացքում տեղում են 600 - 800 մմ տեղումներ։ Յուտլանդիայի հիմքի մոտ կառուցված է Կիլի ջրանցքը։ Անտառները կազմում են տարածքի մոտ 9 %։ Կատարվում է ինտենսիվ գյուղատնտեսություն։
Թերակղզու հյուսիսային մասը անջատվել է Լիմ ֆյորդով 1825 թվականի ջրհեղեղի արդյունքում և առաջացրել կղզի Վենսյուսել-Տի, սակայն ավանդաբար շարունակվում է դիտվել որպես թերակղզու մաս։
Պատմություն
խմբագրելՅուտլանդիան պատմականորեն հանդիսանում է Դանիայի երեք հողերից մեկը, մյուս երկուսը՝ Սկանիան և Զելանդիան։ Ավելի վաղ, համաձայն Կլավդիոս Պտղոմեոսի թերակղզում բնակվում էին տևտոնները, կիմվրները և գարուդները։
450 թվականից սկսած շատ անգլներ, սաքսեր, յուտեր և ֆրիզեր Յուտլանդիայից տեղաշարժվել են Բրիտանական կղզիներ։ Սա կարող էր կապված լինել հուների տեղաշարժերով, սակայն ավելի հավանական է, որ տեղաշարժը կապված էր դաների ներխուժման հետ, յուտերի և դաների պատերազմները ամենաարյունալիներն էին։
Պաշտպանվելու համար քրիստոնյա ֆրանկ կայսրներից դաները կառուցել էին Դաներվիրկե («Դանիացիների պատ») պատնեշը, որը անցնում էր հարավային Յուտլանդիայով Հյուսիսային ծովից մինչև Բալթիկ ծով։ Կարլոս Մեծ ջախջախեց սաքսերին թերակղզու ամենահարավային մասում (ապագա Հոլշտեյնի տարածք) և վերաբնակեցրեց այստեղ իր զինակիցներին՝ օբոտրիտներին։
Բալթիկ և Հյուսիսային ծովերի միջև անցումը արագացնելու համար թերակղզում փորվել են բազմաթիվ ջրանցքներ, մասնավորապես Էյդերկանալը տասնութերորդ դարի վերջում և Կիլի ջրանցքը, որի շինարարությունը ավարտվել է 1895 թվականին և օգտագործվում է մինչև այսօր։
Առաջին համաշխարհային պատերազմի ժամանակ Յուտլանդյան ճակատամարտը դարձավ պատմության մեջ ամենախոշոր ծովային ճակատամարտը։
Դանիական մաս
խմբագրել
Յուտլանդիայի համար սովորական են յուտական (յուտլանդական) դիալեկտները, որոնք զգալիորեն տարբերվում են դանիերենից, հատկապես արևմտյան և հարավային դիալեկտները։
Թերակղզու դանիական մասի խոշոր քաղաքներն են՝
Օրհուսը, Ռանդերսը, Կոլդինգը, Հորսենսը, Վայլեն, Ֆրեդերիցիան, Հարդերսլևը և մի շարք փոքր քաղաքներ միասին կազմում են Արևելա-Յուտլանդական ագլոմերացիան։ Յուտլանդիայի դանիական մասի վարչականորեն բաժանված է երեք մասի՝ Հյուսիսային Յուտլանդիա, Կենտրոնական Յուտլանդիա և արևմտյան մասը Հարավային Յուտլանդիա։
Գերմանական մաս
խմբագրել
Յուտլանդիայի հարավային երրորդ մասը հանդիսանում է Գերմանիայի ֆեդերալ երկիր Շլեզվիգ-Հոլշտեյնը։ Այն կազմված է երկու մասից, նախկին դքսություններ Շլեզվիգից և Հոլշտեյնից, որոնք անցնում էին դանիական կառավարումից գերմանական և հակառակը մի քանի անգամ։ Դանիա-գերմանական սահմանի վերջին փոփոխությունը տեղի է ունեցել 1920 թվականին, երբ Դանիաին է անցել Հյուսիսային Շլեզվիգի տարածքը (այժմ Հարավային Յուտլանդիա)։
Պատմականորեն Յուտլանդիայի հարավային սահմանն է հանդիսանում Այդեր գետը, որը նույնպես հանդիսանում է Շլեզվիգի և Հոլշտեյնի միջև սահմանը, ինչպես նաև դանիական և գերմանական ազդեցության ոլորտների սահմանը IX դարից մինչև 1864 թվականը։ Չնայած Շլեզվիգ-Հոլշտեյն երկրի մեծ մասը աշխարհագրորեն հանդիսանում է Յուտլանդիա թերակղզու մաս, գերմանական մասի բնակիչների մեծ մասը իրենց չեն համարում Յուտլանդիայի բնակիչներ և չեն անվանում «յուտլանդացիներ», այս տարածքը հաճախ անվանում են Հյուսիսային Գերմանիա (գերմ.՝ Norddeutschland), իս իրենց բնակիչները համարում են հյուսիսային գերմանացիներ (գերմ.՝ Norddeutsche)։
Յուտլանդիայի գերմանական մասի խոշոր քաղաքներն են՝ Կիլը, Լյուբեկը, Ֆլենսբուրգը և Նոյմյունստերը։
Արտաքին հղումներ
խմբագրել- Յուտլանդիան ՄՍՀ-ում (ռուս.)
 | Վիքիպահեստն ունի նյութեր, որոնք վերաբերում են «Յուտլանդիա» հոդվածին։ |
Այս հոդվածի կամ նրա բաժնի որոշակի հատվածի սկզբնական կամ ներկայիս տարբերակը վերցված է Քրիեյթիվ Քոմմոնս Նշում–Համանման տարածում 3.0 (Creative Commons BY-SA 3.0) ազատ թույլատրագրով թողարկված Հայկական սովետական հանրագիտարանից (հ․ 8, էջ 135)։ 
|
- ↑ 1,0 1,1 Ютландия (ռուս.) // Малая советская энциклопедия / под ред. Н. Л. Мещеряков — 2 — Советская энциклопедия, 1936.