Վիքիպեդիա

Նիտրա

Նիտրա (սլովակ.՝ Nitra, գերմ.՝ Neutra), քաղաք Սլովակիայում, համանուն մարզի վարչական կենտրոնը։

Բնակավայր
Նիտրա
սլովակ.՝ Nitra
Դրոշ Զինանշան

ԵրկիրՍլովակիա Սլովակիա
ՀամայնքNitra District?
Հիմնադրված է826 թ.
Առաջին հիշատակում828
Մակերես102,2 կմ²
ԲԾՄ167 մետր
Բնակչություն▲77 610 մարդ (հունվարի 1, 2021)[1]
Ժամային գոտիUTC+1 և UTC+2
Հեռախոսային կոդ037
Փոստային դասիչ949 XX, 950 50
Ավտոմոբիլային կոդNR
Պաշտոնական կայքnitra.sk​(սլովակ.)
Նիտրա (Սլովակիա)##
Նիտրա (Սլովակիա)

Գտնվում է երկրի արևմուտքում՝ Նիտրա գետի վրա, Տրիբեչ լեռնաշղթայի լեռնալանջերի մոտ, մայրաքաղաք Բրատիսլավայից մոտավորապես 90 կմ հյուսիս-արևելք։ 2021 թվականի դրությամբ քաղաքում ապրում է ▲77 610 մարդ (հունվարի 1, 2021)[1], որով այն դառնում է երկրի վեցերորդ ամենամեծ բնակավայրը։

Նիտրան համարվում է Սլովակիայի ամենահին քաղաքը, որի մասին առաջին գրառումը հայտնվել է տարեգրություններում 828 թվականին։ 9543-Նիտրա աստերոիդն անվանվել է քաղաքի պատվին։

Անվանում

խմբագրել

Նիտրայի մասին առաջին հիշատակումը վերաբերում է 9-րդ դարին։ Քաղաքի անվանումն առաջացել է Նիտրա գետից։ Անունը հնդեվրոպական է, սակայն դրա նախասլավոնական կամ սլավոնական ծագման հարցը բավարար պատասխան չի ստացել։ Nitra-ն կարող է ստացվել հին հնդեվրոպական neit-, nit- «կտրել» կամ «այրել» արմատից՝ օգտագործելով -r- ածանցյալ տարրը[2]։ Նույն արմատը դեռ առկա է սլովակերեն nietiť «կրակ վառել» բայում, ինչպես նաև հնդեվրոպական այլ լեզուներում, ինչպիսիք են լատիներեն nitere «այրել» կամ գերմաներեն schneiden «կտրել»[3]։ Անվան ծագման մեկ այլ տեսակետ կապված է լատիներեն Novi-iter կամ Neui-iter «նոր տարածքի ետևում գտնվող կրաքարի» հետ[4]։ Հիպոթետիկ լատիներեն անվանումը կարող էր ընդունվել Quadi-ի, իսկ ավելի ուշ՝ սլավոնների կողմից։

Առաջին գրավոր գրառումները պարունակում են նաև -ava (Nitrava) վերջածանցը։ Հատկապես հին գրականության մեջ վերջածանցը մեկնաբանվում է որպես պրոտո-գերմանական *ahwa «ջուր» արմատից[5]։ Այնուամենայնիվ, -ավա վերջածանցը կարելի է գտնել նաև հստակ սլավոնական ծագում ունեցող բազմաթիվ տեղանուններում և գետերի հետ որևէ կապ չունենալով։ Nitrava հիդրոնիմի գոյությունը մնում է հիպոթետիկ[6], և վերջածանցով բոլոր տարբերակները կապված են ոչ թե գետի, այլ տեղանքի հետ։ Այսպիսով, Նիտրավա ձևը կարող է վերաբերել Նիտրա գետի շրջակայքում գտնվող ավելի մեծ սեփականությանը կամ տարածքին[7]։ Երկու ձևերն էլ հավանաբար օգտագործվել են միաժամանակ և արդեն գրանցվել են 9-րդ դարում[2]։

Տարբեր լեզուներով անվանումը ներառում է լատիներեն՝ Nitria, գերմաներեն՝ Neutra և հունգարերեն՝ Nyitra և Nyitria։

Պատմություն

խմբագրել

Նիտրայի ամենահին հնագիտական ​​գտածոները թվագրվում են մոտ 25,000-30,000 տարի առաջ։ Տեղանքը պատմական բոլոր ժամանակաշրջաններում բնակեցված է եղել վերջին 5000-7000 տարիների ընթացքում[8]։ Եվրոպական մի քանի հնագիտական ​​մշակույթներ և խմբեր անվանակոչվել են Նիտրայում կամ մերձակայքում գտնվող կարևոր հնագիտական ​​հայտնագործություններից՝ Նիտրա մշակույթը, Բրոդզանի-Նիտրա խումբը կամ Լենգյելի մշակույթի Լուժյանկի խումբը։

Մադարովցեի մշակույթի մարդիկ առաջին ամրոցը կառուցել էին Ամրոցի բլրի վրա մոտ 1600 մ.թ.ա. Երկաթի դարում Զոբոր բլրի վրա կառուցվել է մեծ բլուր, իսկ Լուպկա բլրի վրա և Դրաժովցեում (մ.թ.ա. 700-500) լրացուցիչ ավելի փոքր բլուրներ[8]։ Հայտնի են մի քանի կելտական ​​բնակավայրեր 5-1-րդ դարերից։ Կելտերը հատել են արծաթե քառադրախներ, որոնք հայտնի են որպես Նիտրա տիպի մետաղադրամներ և հավանաբար նաև բլուր են կառուցել Na Vŕšku տեղանքում[8]։ Հռոմեական ժամանակաշրջանում (մ.թ. 1-4-րդ դդ.) տարածքում բնակություն է հաստատել գերմանական Կուադի ցեղը, որը նույնպես նշվում է որպես նրանց հնարավոր մայրաքաղաքը (396)։ Սլովակիայի միգրացիոն ժամանակաշրջանի ամենամեծ գերմանական բնակավայրը հայտնաբերվել է Նիտրա-Պարովսկե Հաժեում[9]։

 

Նիտրա սիրելի, Նիտրա, դու բարձր ես Նիտրա։
Որտե՞ղ է այն ժամանակը, երբ դու ծաղկել ես։
Դու մի ժամանակ բոլոր երկրների գլուխն էիր,
Այնտեղ, որտեղ հոսում են Դանուբը, Վիսլան և Մորավան։
Դու Սվյատոպոլկ թագավորի մայրաքաղաքն էիր,
Երբ նրա հզոր ձեռքը տիրում էր այնտեղ,
Մեթոդիոսի սուրբ բնակավայրն էիր...
Սլովակյան երգ[10]

 
 
Նիտրայի տեսարանը Զաբոր լեռան վրայից

Վաղ միջնադարում՝ 5-րդ դարի վերջում, ժամանակակից Նիտրայի տարածք եկան առաջին սլավոնները[11]։ Նրանք բնակություն են հաստատել հիմնականում ցածրադիր վայրերում՝ ջրային հոսքերի մոտ, նրանց բնակավայրերի ամենաբարձր խտությունը փաստագրված է հենց Նիտրա տարածքում[12]։ Քանի որ ավարները ընդլայնվել են դեպի Սլովակիայի տարածք 7-րդ դարի վերջին կեսին և 8-րդ դարի սկզբին, սլավոնական և սլավո-ավարական տարածքների սահմանը շարժվել է դեպի Նիտրա։ Ծիսական գերեզմանատուն Նիտրա-Դոլնե Կրշկանիում գտնվում էր խառը բնակավայրերի հյուսիսային սահմանի վրա[13]։ 7-րդ դարում տարածքը մտնում էր Սամո պետության մեջ։ Նիտրայի նշանակությունը սլավոնների համար սկսեց աճել 8-րդ դարում, այնուհետև այն վերածվեց ավելի լայն շրջանի վարչական կենտրոնի[14]։ Նիտրան դարձավ Նիտրայի իշխանության կենտրոնը։ 833 թվականին Մոյմիրն ընդգրկեց Մեծ Մորավիայի կազմում։

9-րդ դարում Նիտրան Կենտրոնական Եվրոպայի ամենամեծ ագլոմերացիաներից մեկն էր[13]։ Ագլոմերացիան բաղկացած էր ամրացված կենտրոններից և ավելի քան քսան չամրացված գյուղերից[15]։ Այն տարածվել է ներկայիս քաղաքը գերազանցող տարածքի վրա։ Սլավոնները՝ Սլովակիայի նախնիները, կառուցեցին մի մեծ ամրոց (8,5 հեկտար)։ Ամրոցի բլրի վրա[16], հետագա կարևոր վայրերը, Na vŕšku և Martinský Vrch, հավանաբար նույնպես ամրացված էին[17]։ Մյուս բլուրները, որոնցից մի քանիսը ամրացված էին արդեն նախապատմական ժամանակներում, ունեին պահակային և ապաստանի գործառույթ։ Շրջակայքի գյուղերն օգտագործվում էին որպես գյուղատնտեսական երկրամաս՝ իշխանական շքախմբի և մասնագիտացված արտադրության համար (ոսկերի արտադրություն, դարբնոցներ, կավագործության վառարաններ և այլն)։ Ավելի քան քառասուն թաղման վայրեր են փաստաթղթավորված 20 կմ2-ի վրա[18]։ Բոլոր թաղման վայրերում, նախկին սլավոններին բնորոշ դիակիզման փոխարեն, կիրառվում էր բացառապես ինհումացիայի ծեսը (համապատասխան քրիստոնեական հավատքին)։ Ագլոմերացիայի պարագծի շուրջ ռազմական տեխնիկայով հայտնի նեկրոպոլիսները, հավանաբար, պատկանում էին դեպի կենտրոն մուտքի ճանապարհները պահպանող բնակավայրերին[18]։

Նիտրան համարվում է Սլովակիայի քրիստոնեության օրրանը 829-833 թվականներին, հեթանոս Պրիբինան կանչել է Զալցբուրգի արքեպիսկոպոսին, որպեսզի օծի առաջին եկեղեցին։ Այստեղ են մնացել նաև Կյուրեղը և Մեթոդիոսը։ Մեծ Մորավիայի անկումից հետո Նիտրան դարձավ Հունգարիայի թագավորության մի մասը՝ որպես Ժուպայի (մարզի) կենտրոն։

 
Նիտրայի սինագոգ

Նիտրայի զարգացումը ժամանակավորապես դանդաղեցրեց Մեծ Մորավիայի կազմալուծումից հետո[19]։ Այնուամենայնիվ, Նիտրան չհետևեց մյուս նշանավոր Մեծ Մորավիայի կենտրոնների (Միկուլչիցե-Վալի, Պոհանսկո, Ստարե Մեստո-Ուհերսկե Հրադիշտե) ճակատագրին և մինչև 13-րդ դարը պահպանեց իր հեղինակավոր կենտրոնի կարգավիճակը։ Նիտրան պետք է զբաղեցված լիներ հունգարական ստորաբաժանումների զանգվածները, որին կանխատեսելիորեն կհետևեր նախորդ բնակավայրերի զգալի ոչնչացումը[20]։ Սակայն ավելի ուշ հնագիտական ​​հետազոտությունները չեն հաստատում այս տեսությունը[21]։ Անկման հանգամանքները (օրինակ՝ հրդեհի պատճառով ոչնչացում) փաստագրված չէ որևէ հայտնի բնակավայրի համար, և տարբեր ժամանակաշրջանների գերեզմանների միջև շարունակականությունը բարձր է մնացել[22][23]։ 10-րդ դարում բնակավայրի կառուցվածքի վրա չի ազդվել որևէ նկատելի ոչնչացման գործընթաց կամ էթնիկ կազմի էական փոփոխություն[24]։ Պահպանվել է սլավոնական բնակավայրերի և տնտեսական ենթակառուցվածքների շարունակականությունը[25]։ Հնագիտական ​​ապացույցներ, որոնք մատնանշում են հունգարների վաղ ներկայությունը անմիջապես Նիտրայում, դեռ չեն գտնվել, բացառությամբ Նիտրա-Մլինարցեում գտնվող ռազմիկների գերեզմանի[21][26]։ Պարադոքսալ է, որ նրանց ներկայությունը փաստագրված է Նիտրայից հյուսիս (Չակայովցե) և ծայրամասային շրջաններից, որոնք ավելի շատ գյուղական բնավորություն ունեն, որտեղ նրանք միացել են սլավոնական բնակչության մեծամասնությանը[21]։ Այստեղ նրանց անդամները սլավոնների հետ միասին թաղվել են ընդհանուր գերեզմաններում[21][27]։ Հետագայում երկու մշակույթներն էլ միաձուլվեցին ընդհանուր Բիջելո Բրդոյի մշակույթին, որտեղ անհետացան էթնիկական հատուկ հատկանիշները[21]։

Տարածքի քաղաքական պատկանելությունը 10-րդ և 11-րդ դարի սկզբին անհասկանալի է. դիտարկվում է հունգարական արպադների, չեխական պրեմիսլիդների և լեհ պիաստների ազդեցությունը։ Վերջապես, Նիտրան դարձավ Հունգարիայի Թագավորության անբաժանելի մասը և մի քանի Արպադների իշխանների նստավայրը։ Քաղաքը վերապրեց մոնղոլների ներխուժումը 1241 թվականին։ 1248 թվականին Բելա IV-ը Նիտրային տվեց ազատ թագավորական քաղաքի արտոնությունները։ 1271–1272 թվականներին Նիտրան մեծապես վնասվել է Չեխիայի թագավոր Օտտակար II-ի կողմից։ Արշավանքները վնասեցին նաև եպիսկոպոսի ունեցվածքը և, հետևաբար, որպես փոխհատուցում, Նիտրան անցավ նրա կառավարմանը 1288 թվականին։ 14-րդ դարի սկզբին քաղաքը և ամրոցը մի քանի անգամ վնասվել են Մատթեոս III Չակի կողմից։ Թագավորի և օլիգարխիայի միջև հակամարտությունում Նիտրայի եպիսկոպոսը հավատարիմ մնաց թագավորին։ 1313 թվականին թագավորը հաստատեց եպիսկոպոսական արտոնությունները և երկարաձգեց դրանք ոչ միայն Նիտրան, այլև ամբողջ Նիտրա շրջանը կառավարելու իրավունքի համար[28]։ Քաղաքը դարձավ հուսյանների հարձակումների թիրախ 15-րդ դարում, այն ժամանակ պաշտպանվում էր Նիտրայի շրջանի Իսպանի, Ստիբորիչի Ստիբորի և ավելի ուշ նրա որդի Սթիբոր դե Բեկովի կողմից[29]։ 1526 թվականին Մոխաչի ճակատամարտում Հունգարիայի պարտությունից հետո և դրան հաջորդած Օսմանյան առաջխաղացումներից հետո Նիտրան օսմանյան հարձակումների սպառնալիքի տակ էր։ 1563 թվականին քաղաքը դարձել է Ստորին Հունգարիայի կապիտանության նստավայրը։ Թուրքական զորքերը երեք անհաջող փորձից հետո գրավեցին 1663 թվականին և երկու տարի իշխեցին այստեղ[30]։ Քաղաքը տուժել է նաև հակահաբսբուրգյան ապստամբություններից՝ 17-րդ դարում Ստեֆան Բոցկայի և Գաբրիել Բեթլենի ապստամբություններից մինչև 1703-1711 թվականների Կուրուչի ապստամբությունները, իսկ 1708 թվականին կռիվների արդյունքում քաղաքը այրվել է[31]։ Այն վերանորոգվել է 18-րդ դարում՝ բարոկկո ոճով։ 1848 թվականի հեղափոխությունների արդյունքում Նիտրան 1288 թվականից ի վեր առաջին անգամ արժանացավ անկախ ինքնակառավարման և անկախացավ Նիտրայի թեմից և նրա եպիսկոպոսներից[32]։ Դեռևս գյուղատնտեսական և արհեստագործական քաղաք Նիտրան սկսեց արդյունաբերականանալ։ Մինչեւ առաջին համաշխարհային պատերազմը հիմնվել են թորման, գյուղատնտեսական մեքենաների ֆաբրիկան, գարեջրի գործարանը, կաթնամթերքի գործարանը և այլ արտադրամասեր։ Երկաթուղու հետ առաջին անուղղակի կապը 1850 թվականին կառուցված ճանապարհն էր դեպի Տրնովեց նադ Վահոմի ամենամոտ կայարանը[33]։ Երկաթուղին Նիտրա հասավ 1876 թվականին, երբ կառուցվեց միացում Շուրանիից։ Հետագայում գծեր են կառուցվել դեպի Տոպոչանի, Հլոհովեց և Նովե Զամկի։ Որպես հունգարացման մի մաս, 1883-1919 թվականները, Նիտրան եղել է Վերին Հունգարիայի Ուսուցչական Ասոցիացիայի (FEMKE) նստավայրը, որը կառավարության կողմից հովանավորվող ասոցիացիա է, որի հիմնական նպատակն էր կիրառել մագյարացման քաղաքականություն սլովակների նկատմամբ[34]։ 19-րդ դարում այստեղ արդեն ապրում էր ավելի քան 10 հազար բնակիչ։ 1886 թվականին Նիտրան ստացավ քաղաքի նոր կանոնադրություն։ 1904 թվականին ընդունվեց քաղաքի զինանշանը, որի հիման վրա ստեղծվեց Նիտրա ներկայիս խորհրդանիշը։

 
Նիտրայի ամրոց

Առաջին համաշխարհային պատերազմից հետո և հետպատերազմյան քաոսի և անարխիայի բարձրացման մթնոլորտում Հունգարիայի Ազգային խորհուրդը Նիտրայում որոշեց բանակցել Չեխոսլովակիայի բանակի հետ՝ հունգարական ռազմական ուժերն ու ոստիկանությունը դուրս մղելով ներկայիս Սլովակիայի տարածքից[35]։ Հունգարիայի ազգային խորհրդին և քաղաքային խորհրդին անհրաժեշտ էր Չեխոսլովակիայի բանակը հասարակական կարգը վերականգնելու համար, բայց հույս ունեին, որ իրավիճակը միայն ժամանակավոր է և պաշտոնապես բողոքեցին «օկուպացիայի» դեմ 1918 թվականի դեկտեմբերի 10-ին[35]։ Այնուամենայնիվ, քաղաքը դարձավ Չեխոսլովակիայի մի մասը։ Նիտրան շարունակեց մնալ Նիտրայի շրջանի նստավայրը, մինչև այն լուծարվեց 1928 թվականին։ 1933 թվականին Նիտրան կարևոր դեր խաղաց Սլովակիայի ինքնավար շարժման մեջ, երբ Պրիբինայի տոնը (առաջին քրիստոնեական եկեղեցու օծման տարեդարձը) վերածվեց Սլովակիայի ինքնավարության շարժման։ 1939 թվականին Չեխոսլովակիայի փլուզումից հետո Նիտրան դարձավ Սլովակիայի առաջին հանրապետության մի մասը և կրկին Նիտրայի շրջանի նստավայրը մինչև 1945 թվականը։ Առաջին Սլովակիայի Հանրապետության ժամանակաշրջանը ողբերգական էր Նիտրայի հրեական բնակչության համար։ Սլովակ պատմաբանները կարծում են, որ Նիտրան Սլովակիայի ամենահին հրեական համայնքի տեղն է[36]։ Երկրորդ համաշխարհային պատերազմի ավարտին՝ 1945 թվականի մարտի 26-ին, 36 խորհրդային Pe-2 ռմբակոծիչներ գրոհեցին քաղաքի կենտրոնը։ Գործի է դրվել 166 ռումբ, զոհվել է առնվազն 345 մարդ։ Ավերվել է 53 տուն, վնասվել՝ 295-ը։

1948-1989 թվականների կոմունիստական ​​շրջանը նշանավորվեց կաթոլիկ եկեղեցու ճնշումներով, որն ավանդաբար ուժեղ ներկայություն է ունեցել Նիտրաում։ Կաթոլիկ սեմինարները, վանքերը և այլ ունեցվածքը պետականացվեցին և վերածվեցին թանգարանների, դպրոցների և գրասենյակների։ Այս ժամանակաշրջանը զգալի աճ է գրանցել, բնակարանային նախագծերի կառուցում և նախկինում անկախ գյուղերի միացում։ 1989 թվականի թավշյա հեղափոխությունից և Չեխոսլովակիայի լուծարումից հետո Նիտրան դարձավ նորաստեղծ Սլովակիայի մի մասը և 1996 թվականին դարձավ Նիտրա շրջանի նստավայրը։ Այժմ Նիտրան արևմտյան Սլովակիայի կարևոր արդյունաբերական կենտրոնն է։ Քաղաքը զարգացրել է քիմիական, սննդի, շինանյութերի, տեքստիլ և ինժեներական արդյունաբերություն։ Այստեղ է արտադրվում «Corgoň» գարեջուրը։

Աշխարհագրություն

խմբագրել
 
Նիտրա գետ

Նիտրան գտնվում է ծովի մակարդակից 190 մետր բարձրության վրա և զբաղեցնում է 100,48 քառակուսի կիլոմետր (38,8 քառակուսի մղոն) տարածք[37]։ Այն տեղակայված է Նիտրա գետի հովտում Դանուբյան հարթավայրում, որտեղ գտնվում է քաղաքի մեծ մասը։ Ավելի փոքր հատվածը գտնվում է Տրիբեչ լեռների ամենահարավային գագաթին, ավելի ճիշտ՝ Զոբոր լեռան ստորոտում՝ 587 մետր բարձրության վրա։ Շրջակայքի մյուս քաղաքներն են՝ արևմուտքում՝ Տրնավան (53 կմ), հյուսիսում՝ Տոպոչանին (35 կմ), արևելքում՝ Լևիցին (42 կմ), և Նովե Զամկին (37 կմ) և Կոմարնոն (71 կմ) դեպի հարավ։ Քաղաքի սահմաններում է գտնվում ազգային բնական արգելոցը, որը կոչվում է Զաբորսկա լեսոստեպ։

Նիտրան գտնվում է Սլովակիայի ամենատաք և չոր հատվածում, ունի խոնավ մայրցամաքային կլիմա ունի՝ չորս տարբեր եղանակներով։ Այն բնութագրվում է շոգ ամառների և ցուրտ ձյունառատ ձմեռների միջև զգալի տատանումներով։

Քաղաքային թաղամասերն են՝ Չերման, Ստորին Կրսկանի, Դրազովցե, Վերին Կրսկանի, Կինեկ, Մլինարցե, Պարովսկի պուրակ, Հին քաղաք, Զոբոր։ Նիտրայի միկրոշրջաններն են՝ Դյելի, Խրենովա, Կլոկոչինա, Պարովցե։

Քաղաքով հոսում է համանուն հետը, որն ընդունում է Դոբրոտկա, Սելենեց, Ռադոշինկա վտակները։

Մշակույթ

խմբագրել

Նիտրայում են գտնվում սուրբ Էմերամի բազիլիկան, քաղաքային ամրոցը, բազմաքանակ պալատներ և ապարանքներ։

 
տեսարան Նիտրայից

Նիտրան մի քանի թանգարանների և պատկերասրահների կենտրոն է։ Նիտրա թանգարանը վերահսկում է հավաքածուի առարկաները մի քանի ոլորտներում (հնագիտություն, ազգագրություն, դրամագիտություն, երկրաբանություն և կենդանաբանություն)[38]։ 1993 թվականից այն ունի նաև Նիտրա քաղաքի հնագիտական ​​ինստիտուտի կողմից հայտնաբերված ամենաթանկարժեք արտեֆակտների ցուցահանդեսը։ Ցուցահանդեսը պարունակում է ավելի քան 2200 ոսկի, արծաթ և այլ իրեր[39], որոնց թվում են ոսկեզօծ հուշատախտակներ Մեծ Մորավիայի Բոյնա բլուրից։ Նիտրա դղյակում գտնվող Նիտրայի թեմի թեմական թանգարանը ցուցադրում է փաստաթղթերի և հնագիտական ​​հայտնագործությունների ֆաքսիմիլ, որոնք սերտորեն կապված են Սլովակիայում քրիստոնեության ծագման հետ, ներառյալ Սլովակիայի տարածքի ամենահին ձեռագիրը (Նիտրայի Ավետարան, 1083)[40]։ «Օսադա Լուպկա» բացօթյա թանգարանը վաղ միջնադարի սլավոնական գյուղի վերակառուցումն է։ Սլովակիայի գյուղատնտեսական թանգարանը մասնագիտացած է գյուղատնտեսության պատմության վրա և իր տեսակի մեջ միակն է Սլովակիայում։ Թանգարանն ունի նաև բացօթյա ցուցահանդես (skanzen): Ազգերի և մշակույթների առաքելության թանգարանում ցուցադրվում են միսիոներական գործունեության առարկաներ։ Սինագոգում գտնվող Հրեական մշակույթի թանգարանը ներկայացնում է մշակույթն ու պատմությունը և ունի մշտական ​​ցուցադրություն՝ նվիրված Հոլոքոստին։

Նիտրայում կա երկու թատրոն՝ Անդրեյ Բագարի թատրոնը (Դիվադլո Անդրեյա Բագարա) և Կարոլ Սպիշակի հին թատրոնը (Staré Divadlo Karola Spišáka)[41]։ Նիտրայի ամֆիթատրոնը Սլովակիայի ամենամեծերից մեկն է։ Նիտրա արվեստի գլխավոր թանգարանը Նիտրա պատկերասրահն է[42]։ Մեկ այլ հայտնի պատկերասրահ է The Foyer Gallery-ն, որը Կարոլ Սպիշակի Հին թատրոնի մի մասն է։ Նիտրա սինագոգի ցուցասրահում տեղադրված է հեղինակավոր հրեա նկարիչ Շրագա Վեյլի մշտական ​​ցուցադրությունը[43]։

Քաղաքը սլովակյան հանրահայտ երաժշտական ​​խմբերի՝ Gladiátor, Horkýže Slíže, Desmod, Zoči Voči և Borra-ի հայրենիքն է։

Նիտրան երկու համալսարանների նստավայրն է՝ Կոնստանտինոս Փիլիսոփայի համալսարանը, որտեղ կա 13684 ուսանող, այդ թվում՝ 446 դոկտորանտ[44] և Սլովակիայի գյուղատնտեսական համալսարանը՝ 10297 ուսանողով, ներառյալ 430 դոկտորանտներ[45]։ Քաղաքի տարրական կրթության համակարգը բաղկացած է 14 հանրակրթական դպրոցներից և երեք կրոնական տարրական դպրոցներից, որոնք ընդհանուր առմամբ ընդգրկում են 6945 աշակերտ[46]։ Միջնակարգ կրթությունը ներկայացված է հինգ գիմնազիայով՝ 3349 աշակերտով[47], 8 մասնագիտացված ավագ դպրոց՝ 3641 աշակերտով[48] և 5 արհեստագործական ուսումնարան՝ 3054 աշակերտով[49][50]։

Նիտրան նախկինում եղել է Նիտրայի Եշիվա հրեական դպրոցի վայրը՝ Երկրորդ համաշխարհային պատերազմի ընթացքում օկուպացված Եվրոպայում մնացած վերջին եշիվան, որը կապված էր հայտնի ռաբբիներ Չայմ Մայքլ Դով Վայսմանդլի և Շմուել Դովիդ Ունգարի հետ։ Եշիվան Երկրորդ համաշխարհային պատերազմից հետո տեղափոխվել է Կիսկո լեռ, Նյու Յորք, ԱՄՆ, որտեղ այն դեռ գոյություն ունի։

Ժողովրդագրություն

խմբագրել
 
Պրիբինա իշխանի արձան

2011 թվականի մարդահամարի տվյալներով Նիտրան ուներ 78916 բնակչություն։ 89,3%-ը (70,447) քաղաքացիներ իրենց հայտարարել են սլովակներ, 1,8%-ը (1,443) հունգարացիներ, 0,7%-ը (521) ռումիններ, 0,7%-ը (520)՝ չեխեր և 7,8%-ը (5,330) ազգություն չի նշել[51]։ Կրոնական կազմը կազմել է 66,1% հռոմեական կաթոլիկներ և 2,6%՝ Աուգսբուրգի դավանանք։ Մյուս անվանական արժեքները հայտարարվել են 0,5%-ից պակաս (մեկ անվանական արժեքով)[52]։

Ժողովրդագրությունը կտրուկ փոխվել էր 20-րդ դարում. 1910 թվականին 16,419 ընդհանուր բնակչությունից՝ 9,754 (59,4%) հունգարացիներ էին, 4,929 (30,0%) սլովակներ և 1,636 (9,96%) գերմանաբնակ հրեաներ թաքնված են այս ազգությունների տակ։ (Ըստ Սլովակիայի հրեական ժառանգության կենտրոնի, հրեաները կազմում էին ընդհանուր բնակչության մեկ քառորդը, և նրանց ճնշող մեծամասնությունը խոսում էր հունգարերեն և մարդահամարի նպատակներով չէին հաշվվում որպես առանձին էթնիկ պատկանելություն՝ հունգարների թիվը ուռճացնելու համար)։ 1940 թվականին Նիտրայում ապրում էին 4358 հրեաներ[53]։

Տնտեսություն

խմբագրել

Քաղաքը կառավարվում է քաղաքապետի (սլովակերեն՝ primátor) և քաղաքային խորհրդի (սլովակերեն՝ mestské zastupiteľstvo) կողմից։ Քաղաքապետը քաղաքի ղեկավարն է և նրա գործադիր տնօրենը։ Պաշտոնավարման ժամկետը չորս տարի է։ Ներկայիս քաղաքապետը Մարեկ Հաթթասն է։ Քաղաքային խորհուրդը օրենսդիր մարմինն է՝ ավագանու 31 անդամով։ 2008 թվականին մեկ շնչի հաշվով ՀՆԱ-ն ամբողջ Նիտրայի շրջանի համար կազմել է 10,508 եվրո, ինչը ցածր է Սլովակիայի միջին ցուցանիշից (12,395 եվրո)[54] Nitra-ի ձեռնարկություններն էին գարեջրի գործարանը, հացահատիկի գործարանը, սննդի վերամշակման գործարանները և սննդի հետ կապված այլ արդյունաբերություններ։ 1989 թվականից հետո ազատ առևտրի նոր տնտեսությունում, Եվրոմիություն և եվրո արժութային ակումբ մտնելուց հետո մնացել է միայն գինու շշալցման գործարանը։ 1948–1989 թվականների կոմունիստական ​​վարչակարգի օրոք բացված գործարաններից պլաստմաս վերամշակող գործարանը դեռ լավ է աշխատում։ Առավել տարածված են էլեկտրոնիկան և ավտոպահեստամասերը, որոնք կենտրոնացած են նոր բիզնես-այգում։ Քաղաքը նախատեսում է 2011 թվականին ունենալ 42 մլն եվրո հավասարակշռված բյուջե[55]։

Թռիչքների օպերատոր Aero Slovakia-ն ունի իր գլխամասային գրասենյակը Nitra օդանավակայանի տարածքում[56]։ Նիտրան միացված է Բրատիսլավային, Տրնավային, Ժիար նադ Հրոնոմին, Զվոլենին և Բանսկա Բիստրիցային ավտոմայրուղիով (E58): Կան նաև առաջին կարգի ճանապարհային կապեր դեպի Topoľčany, Zlaté Moravce (պիտակավորված որպես «Մահվան մայրուղի»)[57], Վրաբլե և Նովե Զամկի։ Նիտրան ունի նաև իր սեփական օդանավակայանը. Այն հյուրընկալում է Aeropro Eurofox ultralight-ի գործարանը։ Այնուամենայնիվ, ամենամոտ միջազգային օդային դարպասը Բրատիսլավայի օդանավակայանն է։

Նիտրա երկաթուղային կայարանը կազմում է Նովե Զամկի/Շուրանի և Պրիևիձայի միջև ընկած երկաթուղային գծի մի մասը, որն անցնում է Նիտրայով, բայց հիմնական գիծ չէ։ Քաղաքից մի փոքր հյուսիս կա երկաթուղային հանգույց, որը կապում է քաղաքը Լեոպոլդովի, Տոպոչանիի և Ռադոշինայի հետ։ Նիտրան ունի մեկ գնացքային կապ Պրահայի հետ։ Տեղական հասարակական տրանսպորտը հիմնված է 28 գծերով ավտոբուսների վրա, որոնք ընդգրկում են ամբողջ քաղաքը, ինչպես նաև տարածվում են դեպի հարևան համայնքները՝ Լուժյանկի, Նիտրիանսկե Հրնչիարովցե, Շտիտարե, Իվանկա պրի Նիտր և Բրանչ (2016 թվականի ապրիլի դրությամբ)[58]։

Քույր քաղաքներ

խմբագրել

Հայտնի անձինք

խմբագրել
  • Գայդոշ, Պետեր (ծնված 1959 թ.) – քաղաքական գործիչ, Սլովակիայի պաշտպանության նախարար (2016–2020)։
  • Պրոչասկա, Օտտոկար (1858-1927) - Հռոմի կաթոլիկ եկեղեցու եպիսկոպոս։
  • Շվարց, Ստեֆան (1851-1924) - ավստրիացի քանդակագործ, մեդալակիր, Վիեննայի Արվեստի ակադեմիայի պրոֆեսոր։

Ծանոթագրություններ

խմբագրել
  1. ↑ 1,0 1,1 The 2021 Population and Housing Census — Bratislava: Statistical Office of the Slovak Republic.
  2. ↑ 2,0 2,1 Ondruš, 2000, էջ 15
  3. ↑ Ondruš, 2000, էջ 14
  4. ↑ Hladký, 2008, էջ 78
  5. ↑ Závodný, 2008, էջ 48
  6. ↑ Hladký, 2008, էջ 79
  7. ↑ Závodný, 2008, էջ 50
  8. ↑ 8,0 8,1 8,2 Ruttkay, Veliká, էջ 27
  9. ↑ Ruttkayová, Ruttkay, էջ 4
  10. ↑ Шевырев, Степан Петрович. 1—4 // История русской словесности. — М., 1859. — Т. 3. — С. 181.
  11. ↑ Fusek, 1994, էջ 93
  12. ↑ Ruttkayová, Ruttkay, էջ 12
  13. ↑ 13,0 13,1 Ruttkayová, Ruttkay, էջ 13
  14. ↑ Ruttkay, Veliká, էջ 28
  15. ↑ Botek, 2014, էջ 91
  16. ↑ Turčan, 2013, էջ 63
  17. ↑ Šalkovský, 2012, էջ 53
  18. ↑ 18,0 18,1 Hanuliak, 2004, էջ 50
  19. ↑ Chropovský, 2002, էջ 37
  20. ↑ Točík, 1979, էջ 74
  21. ↑ 21,0 21,1 21,2 21,3 21,4 Hanuliak, 2002, էջ 121
  22. ↑ Hanuliak, 2002, էջ 118
  23. ↑ Ruttkayová, Ruttkay, էջ 18
  24. ↑ Hanuliak, 2002, էջ 122
  25. ↑ Ruttkay, Veliká, էջ 33
  26. ↑ Štefanovičová, 2002, էջ 133
  27. ↑ Hanuliak, 2004, էջ 216
  28. ↑ Ruttkay, 1994, էջ 35
  29. ↑ Lacika, 2003, էջեր 31–32
  30. ↑ Lacika, 2003, էջեր 33–35
  31. ↑ Lacika, 2003, էջեր 34–36
  32. ↑ Lacika, 2003, էջ 37
  33. ↑ Lacika, 2003, էջեր 39–40
  34. ↑ Kislexikon online encyclopedia: Felvidéki Magyar Közművelődési Egyesülete
  35. ↑ 35,0 35,1 Kamenec, 2013, էջ 33
  36. ↑ Nitra JVL
  37. ↑ «Municipal Statistics». Statistical Office of the Slovak republic. Արխիվացված է օրիգինալից 2007 թ․ ապրիլի 27-ին. Վերցված է 2007 թ․ մայիսի 3-ին.
  38. ↑ Lörincová, Cehuľová, էջ 7
  39. ↑ «Expoz?cie». Արխիվացված է օրիգինալից 2016 թ․ հունվարի 13-ին. Վերցված է 2016 թ․ փետրվարի 13-ին.
  40. ↑ Lörincová, Cehuľová, էջ 11
  41. ↑ staredivadlo.sk
  42. ↑ nitrianskagaleria.sk
  43. ↑ Lörincová, Cehuľová, էջ 20
  44. ↑ «Univerzita Konštantína Filozofa» (PDF) (սլովակերեն). Ústav informácií a prognóz školstva. Արխիվացված է օրիգինալից (PDF) 2008 թ․ փետրվարի 27-ին. Վերցված է 2008 թ․ փետրվարի 21-ին.
  45. ↑ «Slovenská poľnohospodárska univerzita» (PDF) (սլովակերեն). Ústav informácií a prognóz školstva. Արխիվացված է օրիգինալից (PDF) 2008 թ․ փետրվարի 27-ին. Վերցված է 2008 թ․ փետրվարի 21-ին.
  46. ↑ «Prehľad základných škôl v školskom roku 2006/2007» (PDF) (սլովակերեն). Ústav informácií a prognóz školstva. 2006. Արխիվացված է օրիգինալից (PDF) 2008 թ․ փետրվարի 27-ին. Վերցված է 2008 թ․ փետրվարի 21-ին.
  47. ↑ «Prehľad gymnázií v školskom roku 2006/2007» (PDF) (սլովակերեն). Ústav informácií a prognóz školstva. Արխիվացված է օրիգինալից (PDF) 2008 թ․ փետրվարի 27-ին. Վերցված է 2008 թ․ փետրվարի 21-ին.
  48. ↑ «Prehľad stredných odborných škôl v školskom roku 2006/2007» (PDF) (սլովակերեն). Ústav informácií a prognóz školstva. Արխիվացված է օրիգինալից (PDF) 2008 թ․ փետրվարի 27-ին. Վերցված է 2008 թ․ փետրվարի 21-ին.
  49. ↑ «Prehľad združených stredných škôl v školskom roku 2006/2007» (PDF) (սլովակերեն). Ústav informácií a prognóz školstva. Արխիվացված է օրիգինալից (PDF) 2008 թ․ փետրվարի 27-ին. Վերցված է 2008 թ․ փետրվարի 21-ին.
  50. ↑ «Prehľad stredných odborných učilíšť a učilíšť v školskom roku 2006/2007» (PDF) (սլովակերեն). Ústav informácií a prognóz školstva. Արխիվացված է օրիգինալից (PDF) 2008 թ․ փետրվարի 27-ին. Վերցված է 2008 թ․ փետրվարի 21-ին.
  51. ↑ Resident Population by nationality, by municipalities, 2011 Census
  52. ↑ Resident Population by religion, by municipalities, 2011 Census
  53. ↑ Slovak Jewish Heritage Արխիվացված 2010-01-06 Wayback Machine, a NGO web page
  54. ↑ «Hrubý domáci produkt» (սլովակերեն). Štatistický úrad SR. Արխիվացված է օրիգինալից 2011-08-11-ին. Վերցված է 2011 թ․ օգոստոսի 5-ին.
  55. ↑ «Rozpočet mesta Nitry na rok 2011» (PDF) (սլովակերեն). Mestský úrad Nitra. Վերցված է 2011 թ․ օգոստոսի 5-ին.(չաշխատող հղում)
  56. ↑ "About Արխիվացված 2010-01-02 Wayback Machine." Aero Slovakia. Retrieved on 3 March 2010.
  57. ↑ «Nitra: Under the giant's shoulders». Spectacular Slovakia. 2007. Վերցված է 2008 թ․ մարտի 24-ին.
  58. ↑ «Public transport in Nitra». imhd.sk. 2008. Վերցված է 2008 թ․ մարտի 24-ին.
  59. ↑ http://www.zielona-gora.pl/PL/1111/3559/Nitra__Slowacja/
  60. ↑ https://www.naperville.il.us/government/board-and-commissions/sister-cities-commission/nitra-slovakia/
  61. ↑ http://www.sumy.net.ua/News/re/0705161.html

Գրականություն

խմբագրել
 
սուրբ Լադիսլավ եկեղեցի
  • Charles R. Bowlus, "Nitra: when did it become a part of the Moravian realm? Evidence in the Frankish sources, " Early Medieval Europe, 17,3 (2009), 311—328.
  • Botek, Andrej (2014). Veľkomoravské kostoly na Slovensku [Great Moravian churches in Slovakia] (սլովակերեն). Bratislava: Post Scriptum. ISBN 978-80-89567-37-9.
  • Charles R. Bowlus, "Nitra: when did it become a part of the Moravian realm? Evidence in the Frankish sources," Early Medieval Europe, 17,3 (2009), 311–328.
  • Chropovský, Bohuslav (2002). «The importance and position of Nitra in the international context in the 8th-12th century» [Graves and their witness to the history of Nitra in the 9th-12th centuries]. In Marsina, Richard (ed.). Nitra v slovenských dejinách [Nitra in the Slovak history] (սլովակերեն). Vrútky: Matica slovenská. ISBN 80-7090-625-1.
  • Fusek, Gabriel (1994). Slovensko vo včasnoslovanskom období [Slovakia in the Early Slavic Period] (սլովակերեն). Nitra: Archeologický ústav Slovenskej akadémie vied. ISBN 80-88709-17-2.
  • Hanuliak, Milan (2002). «Hroby a ich svedectvo k dejinám Nitry v 9. - 12. storočí» [Graves and their witness to the history of Nitra in the 9th-12th centuries]. In Marsina, Richard (ed.). Nitra v slovenských dejinách [Nitra in the Slovak history] (սլովակերեն). Vrútky: Matica slovenská. ISBN 80-7090-625-1.
  • Hanuliak, Milan (2004). Veľkomoravské pohrebiská. Pochovávanie v 9.-10. storočí na území Slovenska [Great Moravian cemeteries. Burials in the 9th-10th centuries in the territory of Slovakia] (սլովակերեն). Nitra: Archeologický ústav SAV. ISBN 80-88709-72-5.
  • Hladký, Juraj (2008). «Z historickej slovenskej hydronymie a ojkonymie – Nitrava či Nitra?» [From the historical slovak hydronymy and ojconymy - Nitrava or Nitra?] (PDF). Logos Onomastiky (սլովակերեն). Donetsk National University (2). Վերցված է 2015 թ․ հուլիսի 13-ին.
  • Ivanič, Peter (2008). «Pribinov kostol v zrkadle histografie» [The Pribina's church in the light of histography] (PDF). Konštatínove listy (սլովակերեն). Univerzita Konštantína Filozofa v Nitre, Ústav pre výskum kultúrneho dedičstva Konštantína a Metoda (1). Վերցված է 2016 թ․ փետրվարի 14-ին.
  • Kamenec, Ivan (2013). Jozef Tiso: Tragédia politika, kňaza a človeka [Jozef Tiso: The Tragedy of a Politician, Priest and Man] (սլովակերեն). Premedia.
  • Lacika, Ján (2003). Nitra and its environs. Visiting Slovakia (1st ed.). Bratislava, Slovakia: Dajama. ISBN 80-88975-53-0.
  • Lörincová; Cehuľová; Pivarčiová (2012), Nitra – The City of Museums and Galleries (PDF), Nitra: City of Nitra(չաշխատող հղում)
  • Ondruš, Šimon (2000). Odtajnené trezory slov I. (սլովակերեն). Martin: Vydavateľstvo Matice slovenskej. ISBN 80-7090-530-1.
  • Pomfyová, Bibiana (2015). «Ranostredoveké kláštory na Slovensku: Torzálna architektúra - torzálne poznatky - torzálne hypotézy» (PDF). Archaelogia Historica (սլովակերեն). Filozofická fakulta Masarykovy univerzity (2): 733–777. doi:10.5817/AH2015-2-20. ISSN 2336-4386. Վերցված է 2015 թ․ փետրվարի 14-ին.
  • Ruttkay, Alexander; Veliká, Dagmar (1993), Nitra (սլովակերեն), Bratislava: Davel, ISBN 80-900931-3-2
  • Ruttkayová, Jaroslava; Ruttkay, Matej (2012a), Archaeological sites of Nitra (PDF) (սլովակերեն), Nitra: City of Nitra, Արխիվացված է օրիգինալից (PDF) 2016 թ․ մարտի 4-ին, Վերցված է 2015 թ․ օգոստոսի 23-ին
  • Ruttkayová, Jaroslava; Ruttkay, Matej (2012b), Nitra and Great Moravia (PDF), Nitra: City of Nitra, Արխիվացված է օրիգինալից (PDF) 2016 թ․ մարտի 10-ին, Վերցված է 2016 թ․ փետրվարի 13-ին
  • Štefanovičová, Tatianalink (2002). «Osídlene Nitry na prelome 9.-12. storočia a príchod Maďarov» [Nitra settlement at the turn of the 9th-12th century and the arrival of the Magyars]. In Marsina, Richard (ed.). Nitra v slovenských dejinách [Nitra in the Slovak history] (սլովակերեն). Vrútky: Matica slovenská. ISBN 80-7090-625-1.
  • Turčan, Vladimír (2013). Veľkomoravské hradiská (սլովակերեն). Bratislava: DAJAMA. ISBN 978-80-8136-013-8.
  • Závodný, Andrej (2008). «Distribúcia sufixu -ava v slovenskej hydronýmii» [Distribution of the suffix -ava in the Slovak hydronymy] (PDF). Logos Onomastiky (սլովակերեն). Donetsk National University (2). Վերցված է 2015 թ․ հուլիսի 13-ին.

Արտաքին հղումներ

խմբագրել
 Վիքիպահեստն ունի նյութեր, որոնք վերաբերում են «Նիտրա» հոդվածին։
Ստացված է «https://hy.wiki.x.io/w/index.php?title=Նիտրա&oldid=10050778» էջից