Ալեքսանդր Պուշկինի անվան գրական թանգարան (Բրոդզյանի)
Ա. Ս. Պուշկինի անվան գրական թանգարան Բրոդզյանիում, Ալեքսանդր Սերգեևիչ Պուշկինի անվան միակ հուշահամալիր-պատմական և գրական թանգարանն է Ռուսաստանից և նախկին ԽՍՀՄ-ից դուրս։ Բացվել է 1979 թվականին, Սլովակիայի Բրոդզյանի քաղաքում (հազար բնակչից պակաս) վերականգնված հնագույն ամրոցում, որը կապված է այդտեղ բանաստեղծի այրու Նատալյա Նիկոլաևնայի կեցության հետ[1][2]։ Թանգարանի ցուցադրությունը ներկայացնում է Սլովակիայի և Ռուսաստանի գրական և մշակութային կապերի դարավոր պատմությունը։ Ցուցադրության հիմքում ընկած են ընտանեկան արխիվի մասունքները, արվեստի գործերն ու կահավորանքը, որոնք պատկանել են կալվածքի նախկին սեփականատերերին, որոնք պահպանվել և գտնվել են սլովակ և ռուս մասնագետների համառ որոնումների արդյունքում։
Ալեքսանդր Պուշկինի անվան գրական թանգարան | |
|---|---|
 | |
| Տեսակ | թանգարան |
| Երկիր |  Սլովակիա |
| Տեղագրություն | Բրոդզյանի |
| Հիմնադրվել է | 1979 |
| Կայք | snk.sk/sk/navstivte-nas/slovanske-muzeum-a-s-puskina.html(սլովակ.) |
 | |
 | |
Կալվածքը և դրա սեփականատերերը
խմբագրել
Բրոդզյանի կալվածքը, որը գտնվում է Նիտրա գետի անտառապատ հովտում, առաջին անգամ հիշատակվել է 1293 թվականին և ժամանակին պատկանել է հունգարացի արիստոկրատ Բրոդյանին (Brogyanyi)։ Նրանց ազգանվան սլովակացված ձևը դարձել է կալվածքի անվանումը։ Քարե շենքը, որը գոյություն է ունեցել 14-րդ դարից որպես գյուղական առանձնատուն, 17-րդ դարում վերակառուցվել է հետագա սեփականատերերի՝ Կվաշշայի (Kvaššay[3]) ընտանիքի կողմից՝ վերածելով Վերածննդի ոճի ամրոցի։
|
Ամրոցը ստեղծվել է մի քանի դարերի ընթացքում։ Ներքևի հարկի որոշ շինություններ, ըստ ավանդության, կառուցվել են տասնմեկերորդ դարում, գլխավոր շենքը, հավանաբար, տասնյոթերորդում, մյուս մասը՝ տասնութերորդի կեսերին, իսկ գրադարանի դահլիճը ավելացվել է արդեն տասնիններորդ դարում[4]․․․ | 
|
Ֆրիզենհոֆներ
խմբագրել
1846 թվականին[Նշում 1] կալվածքը գնել է ավստրիացի դիվանագետ Գուստավ Ֆոգել ֆոն Ֆրիզենհոֆը[5], ով 1839 թվականից ծառայել է Սանկտ Պետերբուրգի դեսպանատանը։ Ֆրիզենհոֆների ընտանիքը (Գուստավն ամուսնացած է եղել Գոնչարով քույրերի մորաքրոջ՝ Սոֆյա Իվանովնա դե Մաիստրեի աշակերտուհու՝ Նատալյա Իվանովնա Իվանովայի հետ) բարեկամական հարաբերություններ է պահպանել Նատալյա Նիկոլաևնա Պուշկինայի և նրա քրոջ՝ Ալեքսանդրայի հետ, նախքան 1841 թվականին Վիեննա մեկնելը։
1850 թվականի աշնանը Ֆրիզենհոֆները վերադարձել են Ռուսաստան։ Նատալյա Իվանովնան մրսել, հիվանդացել և մահացել է 1850 թվականի հոկտեմբերի 12-ին։ Կնոջ մահից հետո Ֆրիզենհոֆը շարունակել է բարեկամական հարաբերությունները Գոնչարովների հետ և 1851 թվականին ամուսնության առաջարկ է արել Ալեքսանդրա Նիկոլաևնային։ Հարսանիքը կայացել է Սանկտ Պետերբուրգում 1852 թվականի ապրիլի 6-ին, իսկ նույն թվականի աշնանը Ֆրիզենհոֆները մեկնել են Ավստրիա։ Ալեքսանդրա Նիկոլաևնան Ռուսաստանից իր հետ տարել է իր սիրելի գրքերը, երաժշտական նոտաները, սիրելիների դիմանկարներով ալբոմները և այլ մասունքներ ու հուշանվերներ։
Ֆրիզենհոֆները ձմեռային սեզոններն անցկացրել են Վիեննայում, որտեղ բարոնն ունեցել է իր սեփական տունը, իսկ ամռանը նրանք ապրել են Բրոդզյանիում[6]։ Նատալյա Նիկոլաևնա Պուշկինա-Լանսկայան իր երեխաների հետ այցելել է ամրոց վերջին անգամ 1862 թվականին։ Դմիտրի, Սերգեյ և Իվան Գոնչարով եղբայրները նույնպես հյուրընկալվել են իրենց քրոջ մոտ[7][8]։ 1860-ական թվականներին բարոն Ֆրիզենհոֆը դարձել է սլովակյան մշակույթի զարգացման «Matica Slovak» ընկերության լիիրավ անդամ և մեծ մասնակցություն է ունեցել նրա գործունեության մեջ[9]։ Ավելի ուշ Ֆրիզենհոֆներն ապրել են իրենց դստեր և փեսայի՝ Էլիմար Օլդենբուրգցու հետ[Նշում 2] Վիեննայի մոտ գտնվող Էրլաա ամրոցում[10]։
Գուստավ Ֆրիզենհոֆը մահացել է 1889 թվականի հունվարի 16-ին, իսկ Ալեքսանդրա Նիկոլաևնան՝ 1891 թվականի օգոստոսի 9-ին։ Երկուսն էլ թաղված են Բրոդզյանիի մատուռի մոտ[7][Նշում 3]։
Այստեղ է թաղված նաև նրանց միակ դուստրը՝ Նատալյան, ամուսնությամբ՝ դքսուհի Օլդենբուրգսկայան և նրա ամուսինը՝ Անտոն Գոտիեր Ֆրիդրիխ Էլիմարը՝ դուքս Օլդենբուրգսկին։
Հոր, մոր և ամուսնու մահից հետո (1895 թվականին) Նատալյա Գուստավովնան մնացել է ընտանիքի ողջ մշակութային ժառանգության միակ պահապանը և Էրլաայից տեղափոխվելով Բրոդզյանի, այնտեղ է տեղափոխել նաև հավաքածուների մեծ մասը՝ բարեխղճորեն պահպանելով դրանք մինչև իր մահը՝ 1937 թվականի հունվար[4]։
Վելսբուրգներ
խմբագրել
1938 թվականին պուշկինագետ Նիկոլայ Ռաևսկին այցելել է Բրոդզյանի։ Դեռևս 1933 թվականին իր զարմուհիներից մեկից՝ Գոնչարովներից Ռաևսկին իմացել է, որ Ալեքսանդրա Նիկոլաևնայի դուստրն ապրել է Չեխոսլովակիայում։ Տարեց տիկինը, սակայն, չի ցանկացել հայտնել ո՛չ դքսուհու անունը, ո՛չ էլ ամրոցի անունը։ Միայն մի քանի տարի անց Ռաևսկին գտել է Ալեքսանդրա Նիկոլաևնա Ֆրիզենհոֆի ժառանգներին։ Վտարանդի պուշկինիստը դիմել է Նատալյա Գուստավովնային՝ ֆրանսիական ինստիտուտի վարչակազմի պաշտոնական նամակով, նրան հետաքրքրել է, թե Բրոդզյանի արխիվում կա՞ն արդյոք պուշկինյան փաստաթղթեր։ Ռաևսկին պատասխան, իսկ ավելի ուշ՝ ամրոց այցելելու հրավեր է ստացել Նատալյա Գուստավովնայի թոռից՝ կոմս Գեորգ ֆոն Վելսբուրգից[Նշում 4], որը մահացել է 1937 թվականի հունվարի 9-ին։ Այնուհետև Ռաևսկին զեկույց է հրապարակել այդ ճանապարհորդության մասին «Պուշկին։ Հետազոտություններ և նյութեր» ժողովածուում[11]։ Ամրոցի տերերը նրան ցույց են տվել բազմաթիվ հուշանվերներ՝ գրքեր, կտավներ, հնաոճ իրեր, սպասք, կոմս Քսավե դե Մեյստրի կողմից ջրաներկով արված դիմանկարների ալբոմներ, մեծ տատիկի՝ բարոնուհի Ալեքսանդրա Ֆրիզենհոֆի ձեռքով նկարված բնանկարներ, 1839-1844 թվականների ռուսական փորագրություններ[12]
|
|
և... շատ բաներ, որոնք պատկանել են Ալեքսանդրա Նիկոլաևնային՝ նրա բյուրոն, որը պատրաստվել է ռուս ճորտ արհեստավորների կողմից, ցավոք, փոփոխված, մի քանի սրբապատկերներ, արծաթյա սպասք, կնիքներ Գոնչարովների և Ֆրիզենհոֆների զինանշաններով, սեղանի փոքրիկ ժամացույց ապակե ծածկի տակ, շատ համեստ հարսանեկան նվեր կայսրուհի Ալեքսանդրա Ֆեոդորովնայի կողմից իր պատվավոր սպասուհի Գոնչարովային[5]։ |
|
Ամրոցում գործել է գրադարան, որտեղ եղել է առնվազն 10000 կտոր գիրք, այդ թվում առանձին պահարան՝ ռուսերեն գրքերով։ Բազմաթիվ դիմանկարների և նկարների թվում են եղել Գոնչարովների, Պուշկինների և Լանսկիների, Ֆրիզենհոֆների և Քսավիե դը Մեստրի, ինչպես նաև Պյոտր Վյազեմսկու, Յուլիա Ստրոգանովաի և մյուսների դիմանկարները։
Ըստ Ռաևսկու, ամրոցի տերերը բացահայտել են «իսկական գանձ», սակայն, իրենց իսկ խոստովանությամբ, նրանք չեն հասկացել Բրոդզյանիում պահպանված մասունքների նշանակությունը[13]։ Բրոդզյանիում իր առաջին այցի ժամանակ Ռաևսկին չի համարձակվել խնդրել իրեն ցույց տալ արխիվը։ Նամակների մասին հարցին, որոնք կարող էին պահպանված լինել ամրոցում (պուշկինագետը հույս է ունեցել նամակագրություն գտնել Ալեքսանդրա Նիկոլաևնայի և նրա կրտսեր քրոջ միջև), կոմսը «խուսափողական պատասխան է տվել՝ արխիվում ընդհանրապես ռուսերեն նամակներ չկան»[14][15]։ Միակ ռուսերեն փաստաթուղթը, որին Ռաևսկին ծանոթացել է, Ռուսաստանի կայսեր և կայսրուհու համաձայնությունն է եղել պալատական ազնվական օրիորդ Ալեքսանդրա Գոնչարովայի ամուսնությանը[16]։ Ռաևսկին մտադիր է եղել կրկին այցելել Բրոդզյանի, սակայն 1939 թվականի գարնանը նախատեսված ճանապարհորդությունը չի կայացել գերմանական զորքերի Չեխոսլովակիայի վրա հարձակման պատճառով[17]։
Երկրորդ համաշխարհային պատերազմ և հետպատերազմյան ժամանակներ
խմբագրելԵրկրորդ համաշխարհային պատերազմի, Չեխիայի և Սլովակիայի օկուպացիայի և հետպատերազմյան վերակառուցման ժամանակ Բրոդզյանի ամրոցի ապրանքների զգալի մասն անհետացել է։ Ընտանեկան արժեքները, որոնք կալվածքի սեփականատերերի կողմից 1945 թվականի սկզբին ուղարկվել են Վիեննա, այդպես էլ չեն հասել իրենց նշանակման վայր։ Ամրոցում մնացած կահույքի և այլ իրերի մի մասը հետպատերազմյան աճուրդներում գնել են տեղի բնակիչները[7]։ Պատերազմի ավարտին Բրոդզյանիում տեղակայվել են ռումինացի զինվորներ, որոնք ջեռուցման համար օգտագործել են գրադարանի գրքերը, շատ փաստաթղթեր ուղղակի փողոց են նետվել։ Անհետացել են Քսավե դե Մեստրի նկարներով, մանրանկարներով և դիմանկարներով ալբոմները[18]։ Պատերազմի ավարտին Ռաևսկին ձերբակալվել և աքսորվել է ԽՍՀՄ։
Պահպանված ընտանեկան նվիրական հուշաիրերից է խոտաբույսերի հերբարիումը, որը հավաքվել է 1841 թվականի օգոստոսին[Նշում 5] Միխայլովսկում՝ Գուստավ Ֆրիսենհոֆի առաջին կնոջ՝ Նատալյա Իվանովնայի, Պուշկինի երեխաների, քույրերի՝ Նատալյա Նիկոլաևնայի և Ալեքսանդրա Նիկոլաևնայի և հարևան Տրիգորսկի կալվածքի բնակիչների կողմից։ Հերբարիումի յուրաքանչյուր թերթիկում նշված է, թե երբ և ով է գտել ծաղիկը։
Նատալյա Նիկոլաևնայի և նրա երեխաների (Ալեքսանդր և Նատալյա) հասակի բարձրության նշումներով տեղեկություն պահպանվել է հյուրասենյակի դռան կողափայտի վրա։
Թանգարանի ստեղծում
խմբագրելԹանգարան ստեղծման գաղափարը ծագել է 1960-ականների կեսերին։ Բայց ամրոցը, որը երկար ժամանակ դատարկ է եղել, պահանջել է կապիտալ վերանորոգում և ռեստավրացիա։ Բացի այդ, Ա. Ն. Ֆրիզենհոֆի մշակութային և պատմական արժեք ներկայացնող ժառանգության նյութերի մեծ մասի գտնվելու վայրը այդ ժամանակ հայտնի չի եղել։ Միայն 1970-ական թվականներին սկսվել է ամրոցի վերականգնումը, որի համար Չեխոսլովակիայի կառավարությունը հատկացրել է 5 միլիոն կրոն։ Ցուցադրության պլանների մշակումը և հավաքածուի ստեղծումը իրականացվել է Մարտին քաղաքում գտնվող Սլովակիայի Մատիցա մշակութային կենտրոնի կողմից։ Գրականագետ, սլավոնագետ և պուշկինագետ Լև Սերգեևիչ Կիշկինը, ով զբաղվել է պուշկինյան նյութերի որոնումներով Չեխիայում և Սլովակիայում, ակտիվորեն մասնակցել է թանգարանի կազմակերպմանը[19][20]։
Ա. Ս. Պուշկինի անվան գրական թանգարանը բացվել է 1979 թվականի նոյեմբերի 15-ին։ Հարակից պուրակում կանգնեցվել է Ա. Ս. Պուշկինի հուշարձանը (քանդակագործ՝ Լ. Սնոպեկ, ճարտարապետ՝ Մ. Կուսի)[21] [22]։
Պուշկինյան հատվածը տեղակայված է երկրորդ հարկում։ Բացի հայտնաբերված Ալեքսանդրա Նիկոլաևնայի բնօրինակ կահույքից և անձնական իրերից, այդտեղ ցուցադրվում են նրա ալբոմները՝ Պուշկինների ընտանիքի անդամների, նրա հարազատների և ծանոթների պատկերներով, Ալեքսանդրա Նիկոլաևնայի, Նատալյա Նիկոլաևնայի, Վյազեմսկու, Ժուկովսկու, Տուրգենևի դիմանկարները, և այլն։
Ալբոմներից մեկում ներկայացված են Նատալյա Նիկոլաևնայի և բանաստեղծի երեխաների՝ Մարիայի, Ալեքսանդրի, Գրիգորիի և Նատալյայի լուսանկարները, որոնք արվել են մոտավորապես 1861 թվականին[23]։
Գրապահարանում Ա. Ն. Ֆրիզենգհոֆի կորած ռուսերեն գրքերի փոխարեն ներկայացված են շուրջ 200 կրկնօրինակ Ալեքսանդր Սմիրդինի գրքերի հավաքածուից, որոնք հայտնաբերվել են Չեխոսլովակիայում[24]։
Հիշատակի սենյակներից մեկում կարելի է տեսնել Ալեքսանդրա Նիկոլաևնայի նոտաներով հին դաշնամուրը, որը նա բերել էր Ռուսաստանից և հնարավոր է, նախկինում գտնվել էր բանաստեղծի բնակարանում՝ Մոյկայում։
Առանձին դահլիճ է հատկացված բանաստեղծի կյանքին ու գործունեությանը, Սլովակիայում նրա ստեղծագործությունների ընդունելությանը։ Այն պարունակում է բազմաթիվ գրքեր, Պուշկինի ձեռագրերի և նկարների վերարտադրություններ, նկարազարդումներ նրա ստեղծագործությունների համար, պուշկինյան վայրերի պատկերներ, դիմանկարներ, բանաստեղծի հայտնի կիսանդրին, որը կերտվել էր Ի.Պ. Վիտալիի կողմից և այլն։
Միխայլովսկու հերբարիումը, որի հավաքածուի ստեղծմանը մասնակցել են Պուշկինի և Նատալյա Նիկոլաևնայի բոլոր չորս երեխաները, բաց ցուցահանդեսում ներկայացված չէ. ծաղիկներն ու խոտաբույսերը չափազանց փխրուն են և ոչ դիմացկուն։ Հերբարիումը տեղակայված է հատուկ պահոցում, և թանգարանի այցելուները կարող են տեսնել դրա կոմպոզիցիայի թերթիկները կալվածքի պատմությանը նվիրված տեսաֆիլմում[25]։
Թանգարանի ցուցադրությունը ներկայացնում է Սլովակիայի և Ռուսաստանի գրական և մշակութային կապերի դարավոր պատմությունը։ Առանձին ստենդներ են նվիրված Լև Նիկոլաևիչ Տոլստոյին և այդտեղ կարելի է տեսնել նրա բժիշկ և համախոհ Դուշան Մակովիցկու ձեռագրերն ու անձնական իրերը, ով ապրել է 20-րդ դարի սկզբին Բրոդզյանից 75 կմ հեռավորության վրա գտնվող Ժիլինա քաղաքում։
Սլավոնական գրականության զարգացման պատմությունը ներկայացված է նրա նշանակալի դեմքերի մասին նյութերով՝ սկսած սլավոնական մատենագրության ստեղծողներից՝ Կյուրեղ և Մեթոդիոս եղբայրներից, որոնց գործունեությունը 9-րդ դարի երկրորդ կեսին կապված էր Մեծ Մորավիայի Սլավոնական իշխանապետության հետ։
«Ալեքսանդր Սերգեևիչ Պուշկինը գրքերի նշանների վրա» գեղարվեստական գրապիտակների ցուցահանդեսը համընկել է թանգարանի բացման հետ, որը կազմակերպվել է Սլովակիայի գեղարվեստական գրապիտակների խմբակի և Բրատիսլավայի գրքասերների մասնակցությամբ։
Ցուցադրության թարմացում
խմբագրելՆախկին ԽՍՀՄ-ից և Ռուսաստանից դուրս գտնվող միակ Պուշկինի թանգարանի տասնամյա հաջող գործունեությունից[26] հետո մշակվել է նոր ցուցադրության նախագիծ[27]։ Նախագծի հեղինակներն առաջարկել են ստեղծել անհատական եզակի ճարտարապետական կոմպոզիցիաներ յուրաքանչյուր սրահի և գրական ու պատմական յուրաքանչյուր էտապի համար՝ սլովակա-ռուսական գրական հարաբերությունների զարգացման համար «հիշարժանության էֆեկտ» ստեղծելու համար։ Արդյունքում յուրաքանչյուր սրահ ձեռք է բերել որոշակի գերիշխող հատկանիշ՝ որոշակի գրական և պատմական փուլը բնութագրող ճարտարապետական խորհրդանիշ։
Ա․ Ս․ Պուշկինի անվան սլավոնական թանգարանի նոր ցուցադրության բացումը տեղի է ունեցել 1989 թվականի նոյեմբերի 11-ին։ Պուրակում տեղադրվել են Սլովակիայի լավագույն քանդակագործների ստեղծած մի շարք գրողների (այդ թվում՝ Լև Տոլստոյի, Ֆեոդոր Դոստոևսկու, Մաքսիմ Գորկու, Վլադիմիր Մայակովսկու) նոր քանդակագործական պատկերներ։
Նշումներ
խմբագրել- ↑ «По информации сайта www.slovakheritage.org право собственности на имение Бродзяны перешло к Густаву фон Фризенгофу от предыдущих владельцев - семьи Квашшаи - в 1844 году». Արխիվացված օրիգինալից 2012 թ․ հոկտեմբերի 7-ին. Վերցված է 2012 թ․ հուլիսի 19-ին.
- ↑ Наталья Густавовна вышла за герцога Ольденбургского, брак был морганатическим. Его не признавало герцогство Ольденбургское и добивалось от Австро-Венгрии, куда переехал герцог Элимар, лишения его жены права носить герцогский титул.
- ↑ Часовня и прах покойных были потревожены вандалами в трагическом 1968 году.
- ↑ Имя графа и графини фон Вельсбург, предложенное из Ольденбурга, для своих детей приняла Наталья Густавовна после смерти герцога Элимара.
- ↑ Фризенгофы, уезжая в Европу, навестили Наталью Николаевну и её сестру в Михайловском
Ծանոթագրություններ
խմբագրել- ↑ «Бродзяны – официальный сайт». Արխիվացված է օրիգինալից 2012 թ․ հոկտեմբերի 7-ին. Վերցված է 2014 թ․ ապրիլի 28-ին.
- ↑ «Slovanske_muzeum_AS_Puskina». Արխիվացված է օրիգինալից 2012 թ․ հոկտեմբերի 7-ին. Վերցված է 2012 թ․ հուլիսի 9-ին.
- ↑ «Особняк в Бродзянах». Արխիվացված օրիգինալից 2012 թ․ հոկտեմբերի 7-ին. Վերցված է 2012 թ․ հուլիսի 19-ին.
- ↑ 4,0 4,1 Раевский Н. Портреты заговорили. — Алма-Ата: Изд-во «Жазуши», 1974, — сс. 12-53
- ↑ 5,0 5,1 Раевский, Николай Алексеевич В замке Бродяны // Избранное. — М.: Художественная литература, 1978. — С. 37.
- ↑ Раевский, Николай Алексеевич В замке Бродяны // Избранное. — М.: Художественная литература, 1978. — С. 470.
- ↑ 7,0 7,1 7,2 Л. Черкашина. За неделю до Натальина дня. — М.:Вокруг света, 1996, № 7 (2670)
- ↑ «Ю. Цинговатов. Тайны замка в Бродзянах». Արխիվացված օրիգինալից 2012 թ․ հոկտեմբերի 7-ին. Վերցված է 2012 թ․ հուլիսի 19-ին.
- ↑ Раевский, Николай Алексеевич В замке Бродяны // Избранное. — М.: Художественная литература, 1978. — С. 474.
- ↑ Раевский, Николай Алексеевич В замке Бродяны // Избранное. — М.: Художественная литература, 1978. — С. 40.
- ↑ Раевский, Николай Алексеевич В замке Бродяны // Избранное. — М.: Художественная литература, 1978. — С. 13—25.
- ↑ Раевский, Николай Алексеевич В замке Бродяны // Избранное. — М.: Художественная литература, 1978. — С. 31.
- ↑ Раевский, Николай Алексеевич В замке Бродяны // Избранное. — М.: Художественная литература, 1978. — С. 25—26.
- ↑ Раевский, Николай Алексеевич В замке Бродяны // Избранное. — М.: Художественная литература, 1978. — С. 23—24.
- ↑ В очерке Раевский добавляет от себя: «… я был почти уверен, что сёстры переписывались по-французски»
- ↑ Раевский, Николай Алексеевич В замке Бродяны // Избранное. — М.: Художественная литература, 1978. — С. 23.
- ↑ Раевский, Николай Алексеевич В замке Бродяны // Избранное. — М.: Художественная литература, 1978. — С. 42—43.
- ↑ Раевский, Николай Алексеевич В замке Бродяны // Избранное. — М.: Художественная литература, 1978. — С. 43.
- ↑ Сотрудники института славяноведения Российской академии наук. Биобиблиографический словарь / Кишкин Лев Сергеевич — М.: Индрик, 2012. — 528 с. — С. 193—195 ISBN 978-5-91674-190-2
- ↑ Кишкин Л. Замок в Бродзянах. — Известия, 1978, 6 января.
- ↑ Никольский С. Пушкин в Словакии. — Литературная газета, 1980, 9 января, № 2.
- ↑ Фукс В. Пушкинский музей в Бродзянах. — Книжное обозрение, 1980, 22 февраля, № 8. — С. 15
- ↑ Кишкин Л.С. Люди пушкинской поры. — М: Русский путь, 2008, — сс. 138—145
- ↑ Кишкин Л. С. Книжное собрание А. Ф. Смирдина в Праге. — В кн.: Временник Пушкинской комиссии. 1974. Л., 1977.
- ↑ Черкашина Л. А. Потаённый Пушкин. Взгляд из XXI века. — М.:"Лазурь", 2008, — 284 с.
- ↑ Банчакова Е. Пушкинский музей в Бродзянах //Альманах библиофила, вып. 23 «Венок Пушкину». — М.: Книга, 1987. — сс. 73-77
- ↑ «Рябов В. Новая экспозиция музея им. А.С. Пушкина в Бродзянах». Արխիվացված օրիգինալից 2012 թ․ սեպտեմբերի 11-ին. Վերցված է 2012 թ․ հուլիսի 9-ին.