Արշակ Բ (օպերա)

Արշակ Բ; իտալ.՝ Arsace Secondo
Տեսակ	դրամատիկ-երաժշտական ստեղծագործություն
Ժանր	դրամա
Կոմպոզիտոր	Տիգրան Չուխաճյան
Լիբրետտոյի; հեղինակ	Թովմաս Թերզյան
Գործողությունների քանակ	4
Գործողության տեղ	Արմավիր
Կերպարներ	Արշակ Բ, Ներսես Ա Մեծ, Փառանձեմ Սյունի, Գնել Արշակունի և Տիրիթ Արշակունի
Ստեղծման տարեթիվ	1868
Առաջնախաղի տարեթիվ	նոյեմբերի 29, 1945
Առաջնախաղի վայր	Կոստանդնուպոլիս, ամբողջական՝ Երևան
Հրատարակման տարեթիվ	19-րդ դար
	Arshak II (opera) Վիքիպահեստում

Անվան այլ կիրառումների համար տե՛ս՝ Արշակ Բ (այլ կիրառումներ)

«Արշակ Բ», հայ կոմպոզիտոր Տիգրան Չուխաջյանի օպերան, իտալերեն լիբրետտոն գրել է Թովմաս Թերզյանը, հայերենը՝ Արմեն Գուլակյանը։ Հանդիսանում է հայկական ազգային դասական առաջին օպերան^[2]։

Ստեղծումը

Ավարտվել է 1868 թվականին Կ․ Պոլսում։ Մասամբ օպերան կատարվել է նույն թվականին^[3]։ Թ․ Թերզյանի երկլեզվյան՝ հայերեն և իտալերեն լիբրետոն ստեղծվել էր հայոց արքա Արշակ Բ-ի, թագուհի Օլիմպիայի, իշխանուհի Փառանձեմի և իշխաններ Գնելի ու Տիրիթի, ինչպես նաև Հայաստանի, Պարսկաստանի և Բյուզանդիայի փոխհարաբերությունների մասին Փավստոս Բուզանդի և Մովսես Խորենացու հաղորդած վիպախառն տեղեկությունների հիման վրա։ Գործողությունը կատարվում է Արմավիրում, 365 - 367 թվականներին։

Թերզյանի լիբրետոն ըստ ժանրի «քնարական-ողբերգություն» է։ Չուխաճյանը մարմնավորելով լիբրետոյի քնարական հիմնական գիծը և միաժամանակ բացահայտելով դրամատիկական ու հերոսական շեղումները, ստեղծել է եվրոպական «մեծ օպերայի» ավանդույթի լայնաշունչ մի երկ, ուր օգտագործված է կատարողական հսկայական կազմ, սիմֆոնիկ նվագախումբ, երգեցիկ խումբ, մեներգիչներ և փողային նվագախումբ։

Բեմադրություններ

«Արշակ Բ» օպերայի երևանյան պրեմիերայի ազդագիրը (1945)

Օպերան երգահանի կյանքի ընթացքում ամբողջովին չի բեմադրվել /միայն որոշ հատվածներ^[4]/ արտիստիկ ռեսուրսների սղության, ինչպես նաև այդ նախագծին թուրքական իշխանությունների ընդդիմանալու պատճառով, քանի որ հայկական պատմությանն ու մշակույթին վերաբերող ստեղծագործությունները դիտվում էին որպես հայկական ազգայնականությունը խրախուսող գործոններ։

Հատվածներ օպերայից կատարվել են Վենետիկում, Փարիզում, Վիեննայում և Կ.Պոլսում։ Երգահանի մահից հետո երաժշտությունը համարվում էր կորած։ Այն նորից ի հայտ է գալիս 1930-ական թվականներին։ Օպերայի երաժշտությունն ու լիբրետտոն հիմնովին վերախմբագրվում են խորհրդային հայ երաժշտագետներ Ալեքսանդր Շահվերդյանի, Լևոն Խոջա-Էյնաթյանի և գրականագետ Արմեն Գուլակյանի կողմից։ Նորացված տեսքով օպերան առաջին անգամ ներկայացվում է հանդիսատեսին 1945 թ. (բեմադրող՝ Արմեն Գուլակյան, դիրիժոր՝ Միքայել Թավրիզյան)՝ դառնալով Երևանի օպերայի և բալետի պետական թատրոնի խաղացանկի հիմնասյուներից մեկը։

1956 թվականին Չուխաճյանի գլուխգործոցին անդրադարձել է բեմադրիչ Վավիկ Վարդանյանը (դիրիժոր՝ Սուրեն Չարեքյան)։ 1986 թվականին հիշյալ օպերան բեմադրել է Տիգրան Լևոնյանը (դիրիժոր՝ Յուրի Դավթյան)։ Նույն թվականին «Արշակ Երկրորդը» բեմ է բարձրացել Թբիլիսիում։ 1991 թվականին ևս «Արշակ Երկրորդի» բեմադրությունը իրականացրել է Տիգրան Լևոնյանը, հանվել է խաղացանկից 1997 թվականին։ 2007 թվականի մարտի 3-ին Երևանում կայացավ Տիգրան Չուխաճյանի «Արշակ Երկրորդ» օպերայի նոր բեմադրության պրեմիերան (բեմադրող՝ Գ. Գրիգորյան)։

Օպերայի գլխավոր հերոսներ

Արշակ Բ օպերայի պարտիտուրի էջերից մեկը

Տարբերակ I

Արշակ Երկրորդ՝ Հայոց արքա

Վարդան՝ Արշակի թիկնապահ

Փառանձեմ՝ Սյունիքի արքայքդուստր, Գնելի կինը

Գնել՝ Սյունիքի արքայազն, Արշակի եղբայրը

Վաղինակ՝ Սյունիքի արքայազն, Հայոց բանակի հրամանատար

Օլիմպիա ՝ Հայոց թագուհի, Հռոմի կայսեր դուստր

Ներսես՝ Հայոց կաթողիկոս

Պոլիսենա

Տիրան թագավորի ուրվականը

Օլիմպիայի և Արշակի որդու ուրվականը^[5]

Տարբերակ II

Արշակ Երկրորդ՝ Հայոց արքա

Օլիմպիա՝ Հայոց թագուհի, Հռոմի կայսեր դուստր

Վասակ Մամիկոնյան

Փառանձեմ՝ Սյունիքի արքայքդուստր

Տիրիթ՝ իշխան

Ներսես՝ Հայոց կաթողիկոս

Սպանդարատ

Դրաստամատ

Համառոտ բովանդակություն

Տարբերակ I

Արշակ Բ թագավորը դաժան տիրակալ է, ով սպանել է իր հորը՝ Տիրանին, և վտարել իր սեփական եղբորը՝ Գնելին։ Նախկինում Արշակը սիրահարված էր Փառանձեմ իշխանուհուն։ Սակայն վերջինս ամուսնանում է Գնելի հետ, և Արշակը կնության է վերցնում հռոմեական կայսեր դստերը՝ Օլիմպիային։

Ժամանակ է անցնում, և Փառանձեմը աղաչում է Արշակ թագավորին թույլ տալ Գնելին՝ իր ամուսնուն վերադառնալ Հայաստան։ Անգութ թագավորը հանձնում է Փառանձեմին իր զինվորներին, որպեսզի պահեն նրան իր համար։

Չնայած արգելքներին, Արշակի եղբայր Գնելը վերադառնում է և իր ընկեր Վաղինակի հետ, որը հայոց բանակի հրամանատար է, երդվում է վրեժ լուծել Արշակից։ Վաղինակը գալիս է պալատ և փորձում է համոզել Օլիմպիա թագուհուն, որ Արշակը դավաճանել է նրան և ցանկանում է ամուսնանալ Փառանձեմի հետ։ Ինքը՝ Վաղինակը սեր է խոստովանում և առաջարկում է փախչել. վերցնելով նրա որդուն։ Այդ ժամանակ մտնում է Փառանձեմը իր մահացու վիրավոր ամուսնու՝ Գնելի հետ, այնուհետև՝ Արշակ թագավորը և բանտ է ուղարկում թագուհի Օլիմպիային։ Գնելը անիծում է թագավորին և զոհվում։

Թագավորը գահին է, որը, կարծես, պատված է իր զոհերի արյան կաթիլներով։ Նա նորից տենչում է Օլիմպիային։ Փառանձեմը՝ պատահաբար լսելով նրա տենչանքները, ուղևորվում է դեպի աշտարակ և սպանում Օլիմպիայի որդուն, որպեսզի նա չժառանգի գահը։

Տեսարան գերեզմանոցում։ Ե՛վ Արշակին, և՛ Փառանձեմին հետապնդում են իրենց զոհերի ուրվականները։

Որոշ ժամանակ անց Ներսես կաթողիկոսին հաջողվում է ազատել Օլիմպիային, որպեսզի վերականգնի իր Հայաստանի թագուհի լինելու իրավունքը։ Արշակը ներում է ստանում Օլիմպիայից և խնջույք կազմակերպում։ Խնջույքի ժամանակ ատելությամբ լցված Փառանձեմը թունավորում է Օլիմպիայի գինին և ինքն էլ թունավորվում։ Վախճանվելուց առաջ Փառանձեմը մահացու վերք է հասցնում նաև Արշակ թագավորին^[6]։

Տարբերակ II (Ներկայումս Ազգային օպերայի և բալետի թատրոնում)

Առաջին գործողություն

Պատկեր I

Հայոց արքա Արշակ Երկրորդը հաղթելով պարսից Շապուհ թագավորին փառքով վերադառնում է մայրաքաղաք։ Պալատում նա ողջունում է բոլորին, ցանկանում ժողովրդին հավիտենական փառք։ Սպարապետը երդվում է մինչև վերջ ջախջախել թշնամիներին՝ ի փառս հայրենիքին։ Ներսես կաթողիկոսը օրհնում է հաղթողներին։ Ժողովութդը ցնծալի խանդավառության մեջ է։

Իշխանուհի Փառանձեմը ողջունում է արքային։ Իր ամուսնու մահվան պատճառով նա սգի մեջ է։ Փառանձեմը խնդրում է, որ արքան թույլ տա նրան վերադառնալ Սյունիք՝ իր հայրենիքը։ Իշխան Տիրիտը սիրում է Փառանձեմին և ցանկանում է, որ նա մնա արքունիքում։

Թագուհի Օլիմպիան նույնպես ողջունում է Արշակին։ Նրա հետ են Վաղես կայսեր դեսպանները։ Արքան հետաձգում է տեսակցությունը նրանց հետ։ Ժողովուրդը փառաբանում է Արշակունյաց և Մամիկոնյաց տոհմերը։

Պատկեր II

Փառանձեմը եկել է նորից խնդրելու Արշակին, որ թույլ տա նրան հեռանալ արքունիքից։ Նա չի ուզում մնալ այստեղ, ուր ամեն ինչ հիշեցնում է իր սիրեցյալ ամուսնուն Գնելին, ով սպանվել է Արշակի հրամանով։ Արքան բացատրում է, որ Գնելին սպանել են դավադրության համար։ Չվստահելով Փառանձեմին, ով կարող էր խռովարարություն բարձրացել Սյունիքում, Արշակը հրամայում է մի դղյակ կառուցել նրա համար։

Դարանակալ իշխան Տիրիտը հետևում է Արշակին։ Պատրաստ լինելով օգնել պարսից թագավորին, նա ուզում է տիրանալ գահին և Փառանձեմին։

Գալիս են Օլիմպիան և իշխան Սպանդարատը։ վերջինս հայտնում է Օլիմպիային, որ Արշակը չի ուզում ընդունել Վաղես կայսեր դեսպաններին և անտարբեր չէ Փառանձեմի նկատմամբ։ Օլիմպիան չի կարող հաշտվել այդ մտքի հետ։

Պատկեր III

Իշխան Տիրիթը դավ է նյութում Արշակի դեմ։ Նա և մի քանի նախարար սպասում են օգնություն Շապուհ թագավորից և դավաճան Մերուժանից։ Փառանձեմը ողբում է իր դաժան բախտը։ Տիրիթը հայտնում է նրան, որ պատրաստ է սպանել թագավորին և Փառանձեմին դարձնել թագուհի։ Փառանձեմը վրդովված մերժում է նրան։

Ներս է մտնում Արշակը, ով գիտի Տիրիթի դավադրության մասին։ Երբ Տիրիթը հայտնում է նրան, որ սիրում է Փառանձեմին, Արշակը հասկանում է, թե ինչու է Տիրիթը դավաճանել նրան։ Ներս են բերում պարսիկ գերուն, որը պետք է հասցներ նամակը Շապուհին։ Արշակը մահապատժի է ենթարկում Տիրիթին։

Երկրորդ գործողություն

Պատկեր IV

Արշակը զրուցում է Դրաստամատի հետ։ Արքան լսել է Սպանդարատի նոր դավադրության մասին։ Մթության մեջ նա նկատում է Փառանձեմին։ Իշխանուհին շրջապատված է դավերով, իսկ թագավորը թվում է դաժան և սարսափելի։ Արշակը բացատրում է, որ նա դաժան է միայն դավադիրների հետ։

Նրանք թաքնվում են, երբ տեսնում են Օլիմպիային և դավադիր նախարարներին։ Նրանք համոզում են թագուհուն խնդրել Բյուզանդիայի Վաղես թագավորին ջախջախել և հպատակեցնել Արշակին։ Միայն այդպես կարող է Օլիմպիան վերադարձնել Արշակի սերը։ Հետևելով նենգ խորհրդին՝ Օլիմպիան մտադիր է հրահրել պատերազմ Բյուզանդիայի և Հայաստանի միջև։

Արշակ արքան հրամայում է Դրաստամատին դավադիրներին կալանավորել։ Նա նախազգում է նոր դավեր։

Պատկեր V

Տաճարում Ներսես կաթողիկոսի խնդրանքով թագավորը ներում է շնորհում թագուհուն և դավադիր իշխաններին։ Կաթողիկոսը օրհնում է ժողովրդին, քարոզում է, որ դավադիրները թողնեն իրենց չար դավերը և հավատարիմ լինեն հայրենիքին և արքային։ Միայն այդպես երկրում կլինի անդորր և համերաշխություն։

Պատկեր VI

Արքունիքում տոնախմբություն է։ Սպանդարատը տալիս է Օլիմպիային թունավորված գինի։ Թագուհին մատուցում է գավաթը Արշակին, սակայն Փառանձեմը խնդրում է, որ թագավորը թույլ տա իրեն ըմպել գինին։ Օլիմպիան, ոչինչ չկասկածելով, ինքն է խմում այն ի նշան Արշակի հետ հաշտության և փոխանցում գավաթը նրան։ Սակայն զգալով, որ այն թունավորված էր, Օլիմպիան խնդրում է չխմել այն։ Արշակը ներկաներին արգելում է հեռանալ սրահից և ձերբակալում է Սպանդարատին։

Օլիմպիան մահանում է։ Սպանդարատը խոստովանում է իր հանցանքը, և նրան մահապատժի են ենթարկում։ Թագավորը չի ընկճվում։ Նա առաջարկում է լցնել գինով բաժակները և խմել Փառանձեմի կենացը, որը փրկել է իր կյանքը։ Ժողովուրդը ողջունում է իր արքային։

Հետաքրքիր փաստեր

«Արշակ Բ» օպերան նախատեսված էր ներկայացնել 2001 թվականի սեպտեմբերի 11-ին Սան Ֆրանցիսկոյում։ Սակայն ահաբեկիչների այդ օրվա տխրահռչակ գործողությունների պատճառով բեմադրությունը տեղափոխվեց սեպտեմբերի 16-ին։

Արմեն Գուլակյանը 1946 թվականին արժանացել է Ստալինյան մրցանակի երրորդ աստիճանի դափնեկրի կոչմանը 1945 թ. Ա. Սպենդարյանի անվան օպերայի և բալետի թատրոնում Տ. Չուխաճյանի «Արշակ Բ» օպերայի բեմադրության համար

Երաժշտություն

https://www.youtube.com/watch?v=X5qzN0zm0Ns - օպերայի նախաբան
https://www.youtube.com/watch?v=6On8A3a3he4 - օպերայի վերջին մասը
https://www.youtube.com/watch?v=xMPWzG7ZOhs - "Արշակ Երկրորդ" կինոնկար

Ծանոթագրություններ

↑ ^1,0 ^1,1 ^1,2 ^1,3 ^1,4 ^1,5 ^1,6 ^1,7 Հայկական սովետական հանրագիտարան (հայ.) / Վ. Համբարձումյան, Կ. Խուդավերդյան — Հայկական հանրագիտարան հրատարակչություն, 1974.
↑ John Hamilton Warrack, Ewan West. The concise Oxford dictionary of opera. — 3-е изд. — New York: Oxford University Press, 1996. — С. 92.
↑ Tahmizian N. The life and work of Dikran Tchouhadjian. — Los Angeles: Drazark Press, 2001. — P. 35.
↑ A. Mestyan. A garden with mellow fruits of refinement” - Music Theatres and Cultural Politics in Cairo and Istanbul, 1867-1892.. — Budapesht, 2011. — С. 295.:"2 and 3 part of Arshak II were played in the Naum Theatre on 10 march 1868."
↑ Arshak II
↑ Arshak II

Արտաքին հղումներ

«Արշակ Երկրորդը» կայացավ

Վիքիպահեստն ունի նյութեր, որոնք վերաբերում են «Արշակ Բ (օպերա)» հոդվածին։

Այս հոդվածի կամ նրա բաժնի որոշակի հատվածի սկզբնական կամ ներկայիս տարբերակը վերցված է Քրիեյթիվ Քոմմոնս Նշում–Համանման տարածում 3.0 (Creative Commons BY-SA 3.0) ազատ թույլատրագրով թողարկված Հայկական սովետական հանրագիտարանից (հ․ 2, էջ 105)։

[_5e5775e65518eefb-1] 1,0 ^1,1 ^1,2 ^1,3 ^1,4 ^1,5 ^1,6 ^1,7 Հայկական սովետական հանրագիտարան (հայ.) / Վ. Համբարձումյան, Կ. Խուդավերդյան — Հայկական հանրագիտարան հրատարակչություն, 1974.

[Oxford-2] John Hamilton Warrack, Ewan West. The concise Oxford dictionary of opera. — 3-е изд. — New York: Oxford University Press, 1996. — С. 92.

[3] Tahmizian N. The life and work of Dikran Tchouhadjian. — Los Angeles: Drazark Press, 2001. — P. 35.

[4] A. Mestyan. A garden with mellow fruits of refinement” - Music Theatres and Cultural Politics in Cairo and Istanbul, 1867-1892.. — Budapesht, 2011. — С. 295.:"2 and 3 part of Arshak II were played in the Naum Theatre on 10 march 1868."

[Arshak_II-5] Arshak II

[6] Arshak II

[2]

[1]

[3]

[4]

[5]

[6]