Բաբերդ
Բաբերդ, (նաև՝ Բաբերձ, Բաբերտ, Բայբերդ, Բայբերդոն, Բայբերտոն, Բայբուրդ, Բայբուրդի, Բայբուրթ, Բայբուրտ, Բայտբերդ, Պայպերթ, Պայպութ, Պայպուրթ, Պայպուրտ), քաղաք (գյուղ, ավան, բերդ, բերդաքաղաք գյուղաքաղաք) Մեծ Հայքի Բարձր Հայք աշխարհի Սպեր գավառում (երբեմն հիշատակվում Է Խաղտիքում), որն այժմ քաղաք է Թուրքիայի հյուսիս-արևելքում։
| Քաղաք | ||
|---|---|---|
| Բաբերդ | ||
| Bayburt | ||
 | ||
| Երկիր |  Թուրքիա | |
| Մարզ | Բայբուրթի մարզ | |
| Գավառակ | Բաբերդի գավառակ | |
| Համայնք | Բայբուրթի մարզ | |
| ԲԾՄ | 1555 մետր | |
| Բնակչություն | 32 782 մարդ (2010) | |
| Ժամային գոտի | UTC+2, ամառը UTC+3 | |
| Հեռախոսային կոդ | +90 458 | |
| Փոստային ինդեքս | 69000 | |
| Ավտոմոբիլային կոդ | 69 | |
| Պաշտոնական կայք | bayburt.bel.tr(թուրքերեն) | |
| ||
Աշխարհագրություն
խմբագրելԳտնվում էր Ճորոխի ձախ ափին, Կարինից 121 կմ հյուսիս-արևմուտք։ Երեք կողմից շրջապատված է ցածրադիր լեռներով, իսկ գարավային մասի հարթավայրով կապված էր Կարինի հետ։ Ունի գեղեցիկ համայնապատկեր։ Ճորոխ գետը քաղաքը բաժանում է երկու մասի, որոնք իրար հետ կապված են 5 քարաշեն կամուրջներով։
Պատմություն
խմբագրելԴեռևս մ․ թ․ ա․ III դարում եղել է նշանավոր բերդաքաղաք (ամրոցի ավերակները պահպանվել են մինչև այժմ)։ Առաջին անգամ Բաբերդն հիշատակել է Մովսես Խորենացին։ Երվանդունիների, Արտաշեսյանների և Արշակունիների օրոք պատկանել է Բագրատունիներին։
Հայաստանի 387 թ.-ի բաժանման ժամանակ Բաբերդն անցել է Բյուզանդիային։ VI դարում Հուստինիանոս I կայսրը ամրացրել է քաղաքը, կառուցել նոր բերդ։ 1071 թ.-ին սելջուկները գրավել են Բաբերդը, կոտորել բնակիչներին։ XIII—XIV դարերում Բաբերդը գտնվել է Ռումի սուլթանության, XIV—XV դդ․՝ Ջելայիրյան և Ակ-Կոյունլու ցեղերի տիրապետության տակ։
1271 թ.-ին, Չինաստան ուղևորվելիս Բաբերդnվ անցել է Մարկո Պոլոն (նա հիշատակում է քաղաքի հս-արմ․ կողմի արծաթահանքերը)։ 1474 թ.-ին Բաբերդով անցել է իտալացի մեկ այլ ճանապարհորդ՝ Հ․ Բարբարոն, որը, գովասանքով խոսելով քաղաքի մասին, նշել է, որ բնակչության թիվը կազմել է 1500 ընտանիք։
1514 թ.-ից Բաբերդին տիրել են թուրքերը։ 1829 թ.-ին ռուս, զորքերը գրավել են այն, սակայն Ադրիանուպոլսի հաշտության պայմանագրով վերադարձրել են թուրքերին։ Ռուսներին օգնություն ցույց տված մոտ 1000 հայ ընտանիք, թուրքերի վրեժխնդրությունից խուսափելով, 1829—1830 թթ.-ին գաղթել և բնակություն են հաստատել Հայկական մարզում ու Ախալցխայի գավառում։
1916 թ.-ի հուլիսի 3-ին ռուս, զորքերը նորից են գրավել Բաբերդը, բայց 1918 թ.-ին այն վերագրավել են թուրքերը։
Մինչև 1915 թ.-ը Բաբերդի գավառում կար 30 հայաբնակ գյուղ։ Բաբերդի և գավառի հայ բնակչությունը 1895 թ.-ի համիդյան ջարդերի ժամանակ բավականին զոհեր է տվել, իսկ 1915 թ.-ի Մեծ եղեռնի ժամանակ լրիվ տեղահանվել։ Նրանց մի մասը զոհվել է, փրկվածները տարագրվել են օտար երկրներ։ Այժմ թուրքաբնակ է։
Բնակչություն
խմբագրել1915 թ.-ին Բաբերդն ուներ 30 000 բնակիչ, այդ թվում՝ 10 000 հայ։
Տնտեսություն
խմբագրել1915 թ.-ին քաղաքում գործում էր 481 խանութ ու կրպակ, 40 իջևանատուն, 177 ջրաղաց, 3 ձիթհան, 19 փուռ, 1 կաշեգործարան, օճառի, ներկի, մոմի գործարաններ։ Հայերն զբաղվում էին առևտրով և արհեստներով (ոսկերչություն, պղնձագործություն, ժամագործություն, կոշկակարություն, ատաղձագործություն և այլն)։
Իր նպաստավոր աշխարհագրական դիրքի շնորհիվ Բաբերդն երկար ժամանակ եղել է Տրապիզոնից Կարին, ապա Պարսկաստան տանող առևտրական ճանապարհի կարևոր կայաններից մեկը։ Բաբերդն առևտրական գործուն կապերի մեջ էր Ջենովայի և Վենետիկի հետ։
Պատմամշակույթային կառույցներ
խմբագրելԵղել է եպիսկոպոսանիստ, ուներ չորս եկեղեցի (Ս․ Աստվածածին, Հրեշտակապետաց, Ս․ Հովհաննես և Աստվածամայր)։ Բաբերդում ընդօրինակվել են հայերեն ձեռագրեր։
Պատմական հուշարձաններից նշանավոր է Բաբերդի հինավուրց բերդը, որը կառուցվել է քաղաքի հս․ մասում՝ երեք կողմից շրջապատված դժվարամատչելի լեռներով։ Բերդն ունեցել է կրկնակի պարիսպներ, որոնց մեծ մասը, նաև բերդի ներսի շենքերը և եկեղեցին (հունական արձանագրություններով) կործանվել է 1829 թ.-ին, ռուսթուրքական պատերազմի ժամանակ։ Կիսավեր վիճակում պահպանվել է դեպի Ճորոխն իջնող սանդղաձև քարափոր երկու ճանապարհ, որոնք ծառայել են պաշարման ժամանակ ջուր բերելու համար[1]։
Տես նաև
խմբագրելԾանոթագրություններ
խմբագրել- ↑ ՀՍՀ, հտ 2, էջ 194, Բաբերդ
Աղբյուրներ
խմբագրել- «Հայաստանի և հարակից շրջանների տեղանունների բառարան» (5 հատորով), 1986-2001 թթ., Երևանի Համալսարանի հրատարակչություն
- Արեւմտահայաստանի եւ Արեւմտահայութեան Հարցերու Ուսումնասիրութեան Կեդրոն
Գրականություն
խմբագրել- Մովսես խորենացի, Պատմություն Հայոց, Ե․, 1968
- Արիստակես Լաստիվերցի, Պատմություն, Ե․, 1971
- Միրախորյան Մ․, Նկարագրական ուղևորություն ի հայաբնակ գավառս Արևելյան Տաճկաստանի, մաս 1, ԿՊ, 1884
- Արսլանյան Բ․, Բաբերդ և շրջակայքը, Փարիզ, 1954
- Гюзальян Л․ Т․, Неизданные надписи Байбуртской цитадели, «Византийский временник», т․ 8, М․, 1956
 | Վիքիպահեստն ունի նյութեր, որոնք վերաբերում են «Բաբերդ» հոդվածին։ |
Այս հոդվածի կամ նրա բաժնի որոշակի հատվածի սկզբնական կամ ներկայիս տարբերակը վերցված է Քրիեյթիվ Քոմմոնս Նշում–Համանման տարածում 3.0 (Creative Commons BY-SA 3.0) ազատ թույլատրագրով թողարկված Հայկական սովետական հանրագիտարանից (հ․ 2, էջ 194)։ 
|