Էնդեմիկ

Էնդեմիկ, էնդեմ, բնաշխարհիկ (հուն․՝ ἔνδημος՝ «տեղական»), բույսերի ու կենդանիների տեղական տեսակներ կամ այլ կարգաբանական միավորներ, որոնք տարածված են աշխարհագրական համեմատաբար ոչ մեծ տարածքում՝ մայրցամաքում, կղզիներում, լեռներում և ոչ մի այլ վայրում չեն հանդիպում։ Էնդեմիկները ներառում են տեսակներ, ցեղեր, ընտանիքներ կամ կենդանիների և բույսերի այլ տաքսոններ, որոնց ներկայացուցիչներն ապրում են համեմատաբար սահմանափակ տարածքում, ներկայացված են փոքր աշխարհագրական տարածքով։ Բույսերի և կենդանիների էնդեմիկ տեսակները, իրենց սահմանափակ տարածության և սահմանափակ քանակի պատճառով, հաճախ Կարմիր գրքում գրանցված են որպես հազվագյուտ կամ անհետացող տեսակներ։

Լատիմերիա (Latimeria chalumnae) էնդեմիկ ձկնատեսակ, որը հանդիպում է միայն Մադագասկարի և Կոմորյան կղզիների ափամերձ շրջաններում

Անվան ծագումնաբանություն

Էնդեմիկ բառը ծագել է նոր լատիներեն՝ endēmicus, հունարեն՝ ενδήμος, endēmos, «բնիկ» բառից։ Endēmos-ը կազմված է en՝ «մեջ» ևdēmos՝ «մարդիկ» բառերից։

Նկարագրություն

Էնդեմիկները որևէ բուսական կամ կենդանական աշխարհի յուրահատուկ բաղադրիչներն են։ Էնդեմիկներիի առաջացմանն ու զարգացմանը նպաստում են աշխարհագրական մեկուսացումը, կլիմայական պայմանները, կենսածին գործոնները (մակաբուծություն, մրցակցություն և այլն)։ Տեսակի (կամ ենթատեսակի) համար էնդեմիկությունը կարող է լինել խիստ սահմանափակ՝ մինչև մի քանի կմ² տարածքում։ Առավել հաճախ էնդեմիկները հանդիպում են կղզիներում, լեռնային շրջաններում և մեկուսացած ջրամբարներում։

Տաքսոնի այնպիսի հատկանիշը, ինչպիսին է սահմանափակ տարածքում ապրելը, կոչվում է էնդեմիզմ, որը հակադրվում է կոսմոպոլիտիզմին։ Էնդեմիզմի զարգացմանը նպաստում է՝ աշխարհագրական մեկուսացումը, կլիմայական և էդաֆիական պայմանները, բիոտիկ գործոնները (մակաբուծություն, մրցակցություն և այլն)։ Տեսակի (կամ ենթատեսակի) համար էնդեմիզմը կարող է չափազանց սահմանափակվել փոքր տարածքով։ Օրինակ, անառողջ Lysimachia minoricensis-ի տարածությունը Մենորկա կղզում ընդամենը մի քանի քառակուսի կիլոմետր է։

Տարբերում են հնաբնաշխարհիկներ՝ մնացուկային անհետացող տեսակներ, և նորբնաշխարհիկներ՝ զարգացող նոր ձևեր և տեսակներ, որոնք առաջացել են վերջին շրջանում՝ մեկուսացած տարածքներում։

Օվկիանոսային կղզիները, մեկուսացված լեռնային հովիտները և ջրամբարները, մեկուսացված այլ ջրամբարներից՝ նման են կենսաբանական բնութագրերին, ամենահարուստ են էնդեմիկ ձևերով։ Մասնավորապես, տեսակների մոտ 85 %-ը էնդեմիկ է Սուրբ Հեղինե կղզու ֆլորայում, իսկ Գալապագոսյան կղզիներում՝ մինչև 97 %-ը։ Բայկալ լճի կենդանական և բուսական աշխարհը էնդեմիկ է մինչև 75 %։

Հայաստանը հարուստ է էնդեմիկ բույսերով և էնդեմիկ կենդանիներով։

Դասակարգում

Կախված արեալից՝ առանձնացնում են․

• Ստենոէնդեմիկներ
• Եվրիէնդեմիկներ
• Ենթաէնդեմիկներ

Ամենահազվադեպ և ամենամեծ հետաքրքրությունը ստենոէնդեմիկներն են, որոնց տարածվածությունը սահմանափակվում է մեկ լեռնային կիրճով կամ լեռնաշղթայով կամ մի քանի նման տարածքներով նույն ֆլորիստիկական շրջանում։ Ստենոէնդեմիկների օրինակ է Մզիմթելա կարծրատերևը, որը Երկրի վրա կարելի է գտնել միայն՝ Ախցու կիրճում գտնվող Մզիմթա գետի ափին։ Ախցու կիրճն ունի ընդամենը 3 կմ երկարություն, իսկ լայնությունը (երկայնքով ներքև) մի քանի տասնյակ մետր է։

Եթե տեսակի արեալն ընդգրկում է ավելի լայն տարածք, բայց չի անցնում դրա սահմաններից, ապա այս տեսակը դասակարգվում է որպես եվրիէնդեմիկ։ Ստենոէնդեմիկները և եվրիէնդեմիկներն առաջնահերթ պաշտպանության օբյեկտներ են, քանի որ դրանք ամենահազվագյուտ և եզակի գենոֆոնդի կրողներ են։

Էնդեմիկ տեսակների մեկ այլ կատեգորիա է՝ ենթաէնդեմիկները (կամ պայմանական էնդեմիկներ), որոնք ունեն տիրույթներ, տարածվում են ուսումնասիրվող տարածաշրջանից և հարակից տարածքներում։ Օրինակ՝ լեռնային տեսակների համար այն Մեծ Կովկասի հարավային մակրոլանջն է, հարթավայրերի համար՝ հարևան վարչական միավորների տարածքը։ Այս տեսակները նույնպես արժանի են հատուկ ուշադրության՝ որպես պահպանվող օբյեկտներ։

Պալեոէնդեմիկներ

Պալեոենդեմիկները հնագույն տաքսոնների ներկայացուցիչներ են, որոնք պահպանվել են մինչ օրս՝ ավելի առաջադեմ խմբերից իրենց բնակավայրերի մեկուսացման պատճառով։

Ամենավառ պալեոէնդեմիկները Ավստրալիայի միանցքանիները (Monotremata) և պարկավորներն (Metatheria) են։ Ներկայումս Ավստրալիայի այլ բույսերի և կենդանիների բազմաթիվ տեսակների ներմուծման հետ կապված՝ էնդեմիկ բուսական և կենդանական աշխարհը դուրս է մղվում։ Օրինակ՝ ճագարների և այծերի ինտրոդուկցիան համեմատաբար մեծ վնաս է հասցրել Ավստրալիայի բնությանը։

Պալեոենդեմիաները, որոնք ամենահին խմբերի ներկայացուցիչներ են, կոչվում են կենդանի բրածոներ և մեծ հետաքրքրություն են ներկայացնում էվոլյուցիայի տեսության տեսանկյունից։ Բրածո ամենահայտնի կենդանիներն են կելականտ ձուկը և կտուցագլուխների կարգի սողուն (Rhynchocephalia) տուատարան (Sphenodon punctatum)։

Նեոէնդեմիկներ

Նեոէնդեմիկներ, առաջադեմ երիտասարդ տեսակներ կամ ձևեր, որոնք առաջանում են վերջերս մեկուսացված տարածքներում։ Դրանք ներառում են Բրիտանական կղզիների, Ղրիմի, Բայկալի էնդեմիկները։ Բայկալ լճի ամենահայտնի էնդեմիկ ֆաունան բայկալյան փոկն է (Pusa sibirica):

Պատկերասրահ

• 
  Կարպատյան դոդոշ (Pelophylax cerigensis), Հունաստանի էնդեմիկ
• 
  Հարավային Աֆրիկայի էնդեմիկ տեսակ
• 
  Գալապագոսյան հսկա կրիա (Chelonoidis nigra porteri), կղզու գիգանտիզմի օրինակ
• 
  Չանել կղզու մոխրագույն աղվես (Urocyon littoralis), կղզու գաճաճության օրինակ
• 
  Գալապագասյոն բազե, որը էնդեմիկ է մեկուսացված Գալապագոս կղզիների համար
• 
  Կաղամբի ընտանիքի ամենահայտնի էնդեմիկ բույսը Խորվաթիայում
• 
  Եվրոպական պրոտեուս
• 
  Պլատիպուսը պալեոէնդեմիզմի օրինակներից է
• 
  Գալապագոսյան ցամաքային իգուանան միակ էնդեմիկ տեսակն է, որը մնացել է Գալապագոսյան կղզիներում
• 
  Բայկալյան փոկ

Տես նաև

• Էնդեմիկ բույսեր
• Էնդեմիկ կենդանիներ

Գրականություն

• Juan J. Morrone (1994). «On the Identification of Areas of Endemism» (PDF). Systematic Biology. 43 (3): 438–441. doi:10.1093/sysbio/43.3.438. Արխիվացված է օրիգինալից (PDF) 2012-04-03-ին. Վերցված է 2013-03-10-ին.
• CDL Orme, RG Davies, M Burgess, F Eigenbrod; և այլք: (2005 թ․ օգոստոսի 18). «Global hotspots of species richness are not congruent with endemism or threat». Nature. 436 (7053): 1016–9. Bibcode:2005Natur.436.1016O. doi:10.1038/nature03850. PMID 16107848. {{cite journal}}: Explicit use of et al. in: |author2= (օգնություն)CS1 սպաս․ բազմաթիվ անուններ: authors list (link)
• JT Kerr (1997 թ․ հոկտեմբեր). «Species Richness, Endemism, and the Choice of Areas for Conservation» (PDF). Conservation Biology. 11 (55): 1094–1100. doi:10.1046/j.1523-1739.1997.96089.x. JSTOR 2387391. Արխիվացված է օրիգինալից (PDF) 2017 թ․ օգոստոսի 9-ին. Վերցված է 2013 թ․ մարտի 10-ին.
• Арциховский В. М., (1890–1907). «Эндемизм». Բրոքհաուզի և Եֆրոնի հանրագիտական բառարան: 86 հատոր (82 հատոր և 4 լրացուցիչ հատորներ). Սանկտ Պետերբուրգ.{{cite book}}: CS1 սպաս․ location missing publisher (link) CS1 սպաս․ հավելյալ կետադրություն (link)
• Эндемизм, Эндемики // Элоквенция — Яя. — М. : Советская энциклопедия, 1957. — С. 56—57. — (Большая советская энциклопедия : [в 51 т.] / гл. ред. Б. А. Введенский ; 1949—1958, т. 49).
• Биологический энциклопедический словарь / Гл. ред. М. С. Гиляров. — М.: Изд-во Советская Энциклопедия, 1986.

Արտաքին հղումներ

Վիքիպահեստն ունի նյութեր, որոնք վերաբերում են «Էնդեմիկ» հոդվածին։

Այս հոդվածի կամ նրա բաժնի որոշակի հատվածի սկզբնական կամ ներկայիս տարբերակը վերցված է Քրիեյթիվ Քոմմոնս Նշում–Համանման տարածում 3.0 (Creative Commons BY-SA 3.0) ազատ թույլատրագրով թողարկված Հայկական սովետական հանրագիտարանից  (հ․ 4, էջ 54)։

Այս հոդվածի կամ նրա բաժնի որոշակի հատվածի սկզբնական տարբերակը վերցված է Հայաստանի բնաշխարհ հանրագիտարանից, որի նյութերը թողարկված են Քրիեյթիվ Քոմմոնս Նշում–Համանման տարածում 3.0 (Creative Commons BY-SA 3.0) թույլատրագրի ներքո։