Վիքիպեդիա

Բուլղարիայի պատմություն

Հնում Բուլղարիայի տարածքը բնակեցված էր թրակիացիներով, որոնք ստեղծեցին Օդրիսյան թագավորությունը՝ մ.թ.ա 5-րդ դարում։ Մ․թ․ա․ 4-րդ դարից եղել է Մակեդոնիայի, իսկ մ.թ. 1-ին դարից Հին Հռոմի (Մեզիա և Թրակիա նահանգներ) տիրապետության տակ։

Բուլղարիայի Հանրապետություն
Република Българияno
Republika Bǎlgariya
Բուլղարիա դրոշ
Դրոշ		 Բուլղարիա զինանշանը
Զինանշան
Նշանաբան՝
Ազգային օրհներգ՝ 
Мила Родиноno
Միլա Ռոդինո  (գրադարձություն)
Բուլղարիա դիրքը
Բուլղարիա դիրքը
Բուլղարիայի տեղագրական քարտեզ
Մայրաքաղաք
և ամենամեծ քաղաք 		Սոֆիա
Պետական լեզուներ Բուլղարերեն
Էթնիկ խմբեր (2011)
[Ծ 1]
Կառավարում Ունիտար պառլամենտական
հանրապետություն[1]
 -  Նախագահ Ռումեն Ռադև
 -  Վարչապետ Բոյկո Բորիսով
Բուլղարիայի պատմություն
 -  Բուլղարական առաջին կայսրություն 681-1018 
 -  Բուլղարական երկրորդ կայսրություն 1185-1396 
 -  Ժամանակակից պետություն՝  
 -  Բուլղարիայի անկախության օր 3 մարտի, 1878 
 -  Անկախության օրը Օսմանյան կայսրությունից 5 հոկտեմբերի, 1908 
 -  Ջրային (%) 2.16[2]
Բնակչություն
 -  31 դեկտեմբերի, 2018 նախահաշիվը Decrease 7,000,039[3]  (104-րդ)
ՀՆԱ (ԳՀ) 2019 գնահատում
 -  Ընդհանուր $170.655 միլիարդ[4] (75-րդ)
 -  Մեկ շնչի հաշվով $24,485[4] (60-րդ)
ՀՆԱ (անվանական) 2019 գնահատում
 -  Ընդհանուր $67.044 միլիարդ[4] (74-րդ)
 -  Մեկ շնչի հաշվով $9,619[4] (69-րդ)
Ջինի (2018) 39.6 
ՄՆԶԻ (2017) 0.813 (51-րդ)
Արժույթ Լև (BGN)
Ժամային գոտի EET (ՀԿԺ+2)
 -  Ամռանը (DST) EEST (ՀԿԺ+3)
Ազգային դոմեն .bg
.бг
Հեռախոսային կոդ ++359

2-րդ դարից մինչև 6-րդ դարը Բուլղարիայի տարածքը ենթարկվել է բազմաթիվ բարբարոս ցեղերի հարձակմանը։ 395 թվականից եղել է Բյուզանդիայի մաս։ 6-7-րդ դարերում բնակեցված է եղել նախաբուլղարներով և սլավոններով։ 681 թվականին Խան Ասպարուխը հիմնել է Բուլղարական Առաջին թագավորությունը՝ Պլիսկա մայրաքաղաքով։ Պատմության ընթացքում բուլղարները մշտական ​​պատերազմներ են մղել Բյուզանդիայի հետ։ Մոտ 865 թվականին արքայազն Բորիս I-ն ընդունեց քրիստոնեությունը։ Սիմեոն I-ի օրոք երկիրը ապրեց «ոսկե դար»։ 1018 թվականին Բուլղարիան գրավվեց Բյուզանդիայի կողմից։ 1186 թվականին վերականգնվել է պետությունը, որը հայտնի է որպես Երկրորդ Բուլղարական թագավորություն՝ Տառնովոյով մայրաքաղաքով։ Իվան Ասեն II-ի օրոք (կառավարել է 1218–1241 թվականներին) Բուլղարիան հեգեմոնի դեր է կատարել Բալկաններում։ Թուրքերի կողմից գրավված Բուլղարների հողերի վրա 1396 թվականին կազմավորվել է Ռումելիայի բեյլերբեյը, որի կենտրոնը 16-րդ դարում Սոֆիան էր։ 18-րդ դարի կեսերին սկսվեց բուլղարների ազգային ինքնագիտակցության վերելքը։ Ռուս-թուրքական պատերազմը (1877–1878) հանգեցրեց Բուլղարիայի ինքնավար Իշխանության ստեղծմանը 1878 թվականին։ 1908 թվականին հռչակվեց անկախ բուլղարական թագավորություն։ Երկու համաշխարհային պատերազմներում Բուլղարիան գրավեց Գերմանիայի կողմը։ 1944 թվականին Կոբուրգների դինաստիան տապալվեց։ Երկրորդ համաշխարհային պատերազմից հետո սկսվեց սոցիալիզմի կառուցումը, երկիրը միացավ Փոխադարձ տնտեսական աջակցության խորհրդին (1949) և Վարշավայի պայմանագրիկազմակերպությանը (1955)։ Այն բանից հետո, երբ 1989 թվականին Թոդոր Ժիվկովը հեռացվեց իշխանությունից, սկսվեցին շուկայական բարեփոխումները։ 2004 թվականին Բուլղարիան միացավ ՆԱՏՕ-ին, իսկ 2007 թվականին՝ Եվրամիությանը։

Երկրի անվանումը «Բուլղարիա» (հունարեն Բուլղարիա) ձևով առաջին անգամ հիշատակվում է բյուզանդական աղբյուրներում։ Բուլղարական հուշարձաններում Բուլղարիան հայտնվում է «въ блъгарѣхъ» անունով՝ «բուլղարներով բնակեցված հող»։ Երկրից դուրս Բուլղարիան հայտնի էր նաև Զագորիա, Զագորե, Զագորա անուններով։ Այն բանից հետո, երբ Սիմեոն I-ին բուլղարական իրավական փաստաթղթերում ցարի տիտղոս շնորհեց, «Բուլղարական թագավորություն» անվանումը, ավելի քիչ հաճախ՝ «իշխանություն» (Հին սլավոնական բուլղարական թագավորություն / Բուլղարական թագավորություն) լայն տարածում ստացավ[5]։

Նախասլավոնական ժամանակաշրջան

խմբագրել

Բուլղարիայի տարածքում առաջին մարդիկ ապրել են վաղ պալեոլիթից (մոտ 200 հազար տարի առաջ)։

Բաչո Կիրո քարանձավում հնագետները հայտնաբերել են ժամանակակից մարդկանց ամենահին մնացորդները եվրոպական մայրցամաքում, որոնք թվագրվում են մ.թ.ա. 32870–32260 թվականներով[6][7]։

Միջին նեոլիթյան դարաշրջանում Բուլղարիայի տարածքում գոյություն է ունեցել Կարանովոյի մշակույթը[8]։ Մ․թ․ա 3-րդ հազարամյակում Բուլղարիայի հարավային և արևմտյան շրջաններում ապրում էին մի խումբ գյուղատնտեսական ցեղեր, որոնք փոքր բնակավայրեր ունեին հարթավայրերում։ Նույն մշակույթը կար Սերբիայում և Ռումինիայում։ Ցեղերի երկրորդ խումբը՝ ավելի ուշ, հայտնի է Հարավային Բուլղարիայի և Հունաստանի գտածոներից։ Այս մարդկանց բնակավայրերը, որոնք բաղկացած էին 30-50 կացարաններից, ամրացված էին հողե պարիսպներով կամ քարե պարիսպներով, գտնվում էին ջրամբարների մոտ։ Այս մշակույթի յուրօրինակ խեցեղենը նման է Փոքր Ասիայի որոշ վայրերի ճաշատեսակներին։ Նեոլիթյան դարաշրջանի վերջում Խամանջիայի մշակույթը (խոշոր քարե կացարաններով), որը նման է Ուկրաինայի Տրիպիլյան մշակույթին, տարածվել է Կենտրոնական և Արևելյան Բուլղարիայում [9]։ Պղնձի դարաշրջանում երկրի տարածքը եղել է Արևելյան Միջերկրական ծովի, Կրիվոդոլ-Սելկուցա և Կոյադերմեն-Գումելնիցա-Կարանովո VI մշակույթների[10] մաս, իսկ հարավային շրջաններում եղել է մետալուրգիայի կենտրոն։ Այս շրջանի բնակչությունը զբաղվում էր երկրագործությամբ, անասնապահությամբ, խաղողագործությամբ։ Հայտնաբերվել են պղնձաքարի դարաշրջանի գյուղերի մնացորդներ, որոնց մշակութային շերտը հասնում է 12 մետրի։ Այս գյուղերը, որոնք գոյություն են ունեցել մի քանի հազար տարի, բաղկացած են եղել 20-100 կացարաններից։ Վալչիտրինի ոսկյա իրերի գանձը թվագրվում է բրոնզի դարից[9]։

Թրակիացիներ

խմբագրել

Մ․թ․ա․ 2-1-ին հազարամյակներով է թվագրվում Բուլղարիայի տարածքում բնակվող թրակիացի ժողովրդի կազմավորումը։ Թրակիացիները զբաղվում էին երկրագործությամբ (ցորեն, գարի, աշորա, կորեկ, կանեփ, վուշ, աճեցրած մրգեր և բանջարեղեն), անասնապահությամբ (ձիաբուծությամբ, ոչխարաբուծությամբ), առևտուրով, արհեստներով, այդ թվում՝ զենքի արտադրությամբ։ Մ․թ․ա․ V-IV դարերում Թրակիայի մշակույթը ծաղկեց։ Մ․թ․ա․ VIII-VII դարերում Թրակիայի շրջանները ենթակա էին հունական գաղութացմանը։ Սեւ ծովի ափին առաջացել են քաղաքներ (պոլիսներ)՝ Անկիալ, Մեսամբրիա, Ապոլոնիա, Դիոնիսոպոլիս, Օդեսա։ Քաղաքների և շրջանի միջև կապը նպաստել է Թրակիայի բնակչության հելլենականացմանը։ Թրակիացիների մեջ առաջացել է ազնվականություն, հայտնվել է ստրկությունը։ Մ․թ․ա․ VI-V դարերում Օդրիսյանների թրակական ցեղը ստեղծեց Օդրիսյան թագավորությունը, որին ենթարկվեցին մոտակա հունական գաղութների մեծ մասը։ Օդրիզների գլխավոր քաղաքն էր Ուսկուդամա (այժմ՝ թուրքական Էդիրնե)[11]։ Օդրիսյան թագավոր Սևթես III-ի մայրաքաղաքը եղել է Սևտոպոլ քաղաքը[12]։ Պարզվեց, որ Օդրիսյան ազնվականությունը մեծ մասամբ հելլենացված էր։ Օդրիսյան պետության ծաղկման շրջանը տեղի է ունեցել մ.թ.ա 5-րդ դարում։

4-րդ դարում Օդրիսյան թագավորությունը մտավ Մակեդոնիայի պետության կազմի մեջ, որը շուտով փլուզվեց։ Թրակիայի բնակավայրի տեղում մակեդոնացիները կառուցեցին Ֆիլիպոպոլիսի ամենամեծ քաղաքը (այժմ՝ Պլովդիվ)[13]։ Հունական քաղաքների հետ պատերազմների պայմաններում Թրակիայի հողերը հայտնվել են անկման մեջ[14]։ Մ․թ․ա․ 280 թվականին Թրակիայի հողերը ներխուժեցին կելտերը, որոնք ստեղծեցին իրենց իշխանությունը Դնեստրից մինչև Էգեյան ծով։ 214-213-ի ապստամբության արդյունքում Թրակիացիները վերականգնեցին իրենց անկախությունը[15]։

Հռոմեական տիրապետություն

խմբագրել

Մ․թ․ա․ 2-րդ դարում հռոմեացիները հպատակեցրել են Թրակիայի հողերի մի մասը, իսկ ապստամբությունից հետո 44 թվականին ամբողջ Օդրիսյան թագավորությունը, որի տարածքն ընդգրկված էր հռոմեական Մեզիա և Թրակիա գավառների մեջ։ Բուլղարիայի տարածքի մի փոքր մասը մտավ Փոքր Սկյութիա նահանգի կազմի մեջ։ Մեր դարաշրջանի սկզբում քրիստոնեությունը թափանցեց Բալկաններ։ Հռոմեական իշխանությունը Թրակիայում հենվում էր տեղի ազնվականության վրա, որը ձեռք էր բերում հռոմեական քաղաքացիություն։ Հռոմեական ժամանակաշրջանում քաղաքները հիմնականում գտնվում էին Սև ծովի և Դանուբի ափերին։ Հռոմեացիները հիմնել են նոր քաղաքներ, այդ թվում՝ Մարկիանոպոլսը և Նիկոպոլը Ռոսիցայում[16]։ Մեզիայում ստեղծված հռոմեական ճամբարների տեղում առաջացան ամրացված քաղաքներ, այդ թվում՝ Աբրիտուսը և Մոնտանան։ 2-րդ դարում զարգացել են հին թրակական բնակավայրերը և վերածվել ստրկության կենտրոնների՝ Սերդիկա, Պաուտալիա, Բերոե։ Ստրկական աշխատանքը լայնորեն կիրառվում էր այն հանքերում, որտեղ արդյունահանվում էին օգտակար հանածոներ։ Մեզիայի ֆերմերները հիմնականում ազատ գյուղացիներ էին, որոնք կատարում էին զորակոչը։ Հռոմի բալկանյան նահանգների ծաղկման շրջանը տեղի է ունեցել 170-230-ական թվականին Ստարա Պլանինա լեռներից հյուսիս գտնվող ներքին տարածքները մեծ մասամբ ամբողջովին ռոմանիզացված էին։ Սեւ ծովի ափին հունական քաղաքների մոտ բնակչությունը մնաց հելլենիզացված։ Թրակիայի մշակույթը պահպանվել է Ստարա Պլանինայի հարավում գտնվող գյուղական վայրերում։ 6-րդ դարի առաջին կեսին սլավոնների գալուստով թրակիացիները որպես ժողովուրդ անհետացան։ 395 թվականին Հռոմեական կայսրության բաժանումից հետո Բուլղարիայի տարածքը անցել է բյուզանդական տիրապետության տակ։ Ստրուկները աստիճանաբար միաձուլվեցին սյուների հետ։ 364 թվականին Թրակիայի բնակչությունը, հայտնվելով ծանր վիճակում, մասնակցում է Պրոկոպիոսի ապստամբությանը։ 6-րդ դարում հեթանոսությունն արգելվեց։ 5-րդ դարում հոների, գոթերի և նախաբուլղարների արշավանքները տեղի էին ունենում հինգից վեց տարին մեկ։ 6-րդ դարում Հուստինիանոս I-ի օրոք Դանուբի երկայնքով պաշտպանական ամրություններ են կառուցվել՝ բարբարոսներից պաշտպանվելու համար[17]։

Միջին դարեր

խմբագրել

Սլավոնների և նախաբուլղարների գաղթ

խմբագրել

Սլավոնների վերաբնակեցումը Բալկաններ ժողովուրդների մեծ գաղթի վերջին փուլն էր։ Սլավոնները, Անտես անունով, իրենց առաջին արշավանքը կատարեցին Բյուզանդիայի վրա 518-ից 527 թվականներին։ Հետագայում սլավոնները, հաճախ ավարների հետ միասին, շարունակեցին հարձակումներ գործել Բյուզանդիայի վրա Դաքիայից՝ հասնելով գրեթե Կոստանդնուպոլիս։ 550-551 թվականների արշավանքի ժամանակ սլավոններն առաջին անգամ ձմեռելու համար մնացին Բյուզանդիայի կալվածքներում։ Այդ ժամանակվանից սկսվեց սլավոնների զանգվածային գաղթը դեպի Բյուզանդիայի հողեր։ «Դակյան» սլավոնների համար Դանուբով անցնող հիմնական կետը Երկաթե դարպասի տարածքն էր։ 626 թվականին ավարները իրենց վերահսկողության տակ գտնվող սլավոնների ու նախաբուլղարների հետ ձեռնարկեցին Կոստանդնուպոլսի պաշարումը, որն ավարտվեց նրանց պարտությամբ։ Սրանից հետո ավար խագանատը լքեց Բալկանների պատմական տեսարանը՝ կորցնելով իշխանությունը սլավոնների վրա Դանուբից հարավ։ 7-րդ դարի առաջին կեսին Բալկաններում սլավոնները միավորվեցին այսպես կոչված Սլավինիայի մեջ, որոնցից մեկը կոչվում էր «Յոթ կլաններ»։ Սլավոնների շրջանում ստրկությունը մնաց չզարգացած։ Ժամանակի ընթացքում սլավոնական ազնվականությունը կապեր հաստատեց Բյուզանդիայի հետ և ծանոթացավ հունական մշակույթին։ 580-670-ական թվականներին բալկանյան սլավոնները հինգ փորձ կատարեցին գրավելու Թեսաղոնիկան՝ հույս ունենալով քաղաքը դարձնել իրենց ապագա պետական ​​միավորման քաղաքական կենտրոնը։ Սակայն նրանք պարտություն կրեցին բյուզանդական բանակից և մասամբ վերաբնակվեցին Փոքր Ասիայում։ Սլավոնների նոր հողերի վրա Բյուզանդիան հիմնեց թեմեր։ Այսպիսով, 685 թվականին առաջացել է Թրակիայի թեմեր[18]։ Ստարա Պլանինայի հյուսիսում նախասլավոնական տեղանունները գրեթե ամբողջությամբ անհետացել են ժամանակի ընթացքում։ Թրակիայի մշակույթը, հավանաբար, ժառանգել է բուլղար ժողովուրդը հիմնականում Ստարա Պլանինայի հարավում և ազդեցությամբ զիջում էր բյուզանդական մշակույթին[19]։ Սլավոնների կողմից թրակիացիների ձուլման արդյունքում հաղթանակ տարավ հաղթական ժողովրդի՝ սլավոնների լեզուն[20]։

Նախաբուլղարները ծագումով թյուրք էին, ներգաղթած էին Միջին Ասիայից։ Առաջին անգամ հիշատակվել են 4-րդ դարում, երբ նրանց բնակավայրերն էին Հյուսիսային Կովկասը, Հարավային Կովկասը և Ազովի մարզը։ 4-րդ դարի վերջերին նախաբուլղարացիների մի մասը հոների հետ գաղթել է Պանոնիա։ 540 - 550-ական թվականներին նրանք սկսեցին հաճախակի ասպատակել Բյուզանդիան, երբեմն սլավոնների հետ միասին։ Ըստ այն ժամանակվա բյուզանդական աղբյուրների, նախաբուլղարական քոչվորները հայտնի էին որպես «բուլղարներ»։ Ազովի մարզում 632 թվականին նախաբուլղարները՝ Կուբրատի գլխավորությամբ, ստեղծեցին ռազմաքաղաքական միավորում, որը բյուզանդացիները կոչեցին «Մեծ Բուլղարիա»։ Կուբրատի մահից հետո այս միավորումը քայքայվեց, նրա որդին՝ Ասպարուխը, նախաբուլղարների մի մասի հետ խազարների բանակից նահանջեց դեպի Դանուբի գետաբերանը[21]։

Առաջին Բուլղարական Թագավորություն

խմբագրել

680 թվականի օգոստոսին Բյուզանդիայի կայսր Կոստանդին IV-ը Օնգալայի ճակատամարտում պարտվեց Ասպարուհին[22]։ Հետո բուլղարներն անցան Դանուբը և հաստատվեցին Միսիայում։ Բյուզանդական կալվածքների վրա նախաբուլղարացիների հետագա արշավանքներից հետո կայսրը 681 թվականին ստիպված է եղել հաշտություն կնքել նրանց հետ և պարտավորվել տարեկան տուրք վճարել[23]։ Պայմանագրի կնքումը նշանակում էր Բյուզանդիայի կողմից խան Ասպարուհու գլխավորած բուլղարական պետության ճանաչումը։ Ըստ բյուզանդացի պատմիչ Թեոփանես Խոստովանողի՝ նախաբուլղարները նվաճեցին յոթ սլավոնական ցեղերի և հյուսիսայինների միությունը և բնակեցրին նրանց արևելքում, իսկ մնացած սլավոնները, տուրք տալով, բնակություն հաստատեցին հարավում և արևմուտքում[24]։ 12-րդ դարի բյուզանդացի պատմաբան Ջոն Զոնարայի Լեքսիկոնում բուլղարական պետությունը կոչվում էր «Սլավինիա Բուլղարիա»[25]։ Իր գոյության հենց սկզբում այս պետությունը գտնվում էր արևմուտքում գտնվող երկաթե դարպասների և արևելքում՝ Սև ծովի, հարավում՝ Ստարա Պլանինա լեռների և հյուսիսում՝ Դանուբի ձախ ափի միջև (ամենայն հավանականությամբ, մինչև մ.թ. Կարպատներ և Դնեստր)։ 705 թվականին Բյուզանդիան «Զագորիայի» շրջանը զիջեց բուլղարներին (այժմ՝ Ստարոզագորսկի, Չիրպանսկի և Յամբոլսկի շրջանները)[26]։ Հնագիտական ​​տվյալները վկայում են նախաբուլղարների բնակության մասին հիմնականում Դոբրուջայում։ Նրանց պետության մայրաքաղաքը, որն առաջացել է որպես ամրացված գյուղ, գտնվում էր սլավոնական Պլիսկայի տեղում։ Սլավոնները, ճանաչելով նախաբուլղարների իշխանությունը, սկսեցին մասնակցել նախաբուլղարների ռազմական արշավներին որպես հետևակ։ Սլավոններից և նախաբուլղարներից հավաքված տուրքը (հիմնականում գյուղատնտեսական և անասնաբուծական ապրանքներ) նախաբուլղարական ազնվականները վաճառում էին Բյուզանդիա՝ շքեղ ապրանքների դիմաց։ 9-րդ դարում նախաբուլղարները դեռ շարունակում էին քոչվորական և կիսաքոչվորական կյանքը։ Ժամանակի ընթացքում նրանք անցան հովվության և նստակյաց ապրելակերպի և միաձուլվեցին սլավոնական էթնիկ մեծամասնության հետм[27]։

Քրիստոնյաներին հալածող Խան Օմուրթագի օրոք Բուլղարիայի բաժանումը նախաբուլղարական միջուկի և Սլավինիայի փոխարինվեց կոմիտատով։ Նա վերակառուցեց բյուզանդացիների կողմից ավերված Պլիսկան։ Խան Զվինիցայի և Էնրավոտայի որդիները կրել են սլավոնական անուններ։ 9-րդ դարի առաջին կեսին Ավար Խագանատի կործանումից հետո Արևելյան Հունգարիայի, Կենտրոնական և Արևելյան Սլովակիայի և Ենթկարպատյան Ռութենիայի տարածքները մտան բուլղարական պետության մեջ[28]։ Խան Պրեսյանը (մահ. 852) միացրեց Կենտրոնական և Հարավային Մակեդոնիայի տարածքները, որոնք բնակեցված էին Դրագուվիթների, Բերզիտների և Ստրիմոնյանների սլավոնական ցեղերով։ Այս ցեղերը Դրագուվիտիայի, Բերզիտիայի, Հյուսիսային Թրակիայի անանուն Սլավինիայի, ինչպես նաև Սմոլենի և Տիմոչանի ցեղերի հետ միասին (IX դարի առաջին կեսին) մասնակցել են բուլղար ժողովրդի էթնոգենեզին[29]։ Պրեսիանում 839-842 թվականներին տեղի ունեցավ բուլղար-սերբական պատերազմների շարքի առաջին ճակատամարտը, որն ավարտվեց սերբ իշխան Վլաստիմիրի հաղթանակով։ Բուլղարացի տիրակալների տիտղոսը հնչում էր որպես «խան սյուբիգի» (նշանակում է «բանակի առաջնորդ»)։ Պրոտոբուլղարական բարձրագույն ազնվականության ներկայացուցիչները կոչվում էին «Բոյլադներ/Բոլիադներ»[30], «Բոյլներ» (կամ «Բոլյարներ»[31]՝ ավելի ուշ տերմին[32]), մնացածը՝ «Բագաիններ»։ Խան Կրումի հրամանով կազմվեցին առաջին օրենքները[33]։ 8-րդ դարի սկզբին սովորութային իրավունքի նորմերի հիման վրա կազմավորվել է «Գյուղատնտեսական իրավունքը»։ 9-րդ դարում՝ քրիստոնեության ընդունումից հետո, հայտնվեց «Մարդկանց դատաստանի օրենքը»։ 7-րդ դարի վերջին - 9-րդ կեսի առաջին կեսին գյուղատնտեսության կամ արհեստների մեջ զբաղված ստրուկների մասին տեղեկություններ գրեթե չկան[33]։

Բալկանա-դանուբյան մշակույթի (Դրիդու) ֆերմերների կողմից Ստորին Դանուբի հողերի գաղութացման սկիզբը թվագրվում է 8-րդ դարի վերջից - 9-րդ դարի կեսերից[34]։

Քրիստոնեության ընդունում և «Ոսկե դար»

խմբագրել

863 թվականին, բյուզանդական բանակի արշավանքով, Բորիս I-ը (մահ. 889) հարկադրված է հաշտություն կնքել, ըստ որի՝ նա պահպանում է Զագորան, հրաժարվում է սևծովյան քաղաքներից և խոստանում քրիստոնեություն ընդունել։ 864 թվականին սկսվեց բուլղարների մկրտությունը։ 865 թվականին տեղի ունեցավ ազնվականության (հիմնականում ծագումով պրոբուլղարական) ապստամբությունը՝ նպատակ ունենալով տապալել Բորիսին և վերադառնալ թյուրքական կրոնին։ Ապստամբությունն ավարտվեց Բորիսի հաղթանակով և ապստամբությանը մասնակցած 52 ազնվական ընտանիքների ոչնչացմամբ։ Բուլղարական եկեղեցին կազմակերպվել է որպես արքեպիսկոպոս։ 879-880 թվականներին Բյուզանդիայի եկեղեցական ժողովում բուլղարական եկեղեցուն Բուլղարիայի եկեղեցական ենթակայության համար Բյուզանդիայի և պապականության պայքարի համատեքստում տրվել է ինքնավարություն։ Բուլղարիայի արքեպիսկոպոսի նստավայրը գտնվում էր Պլիսկայում։ Եկեղեցական հոգեւորականներն այն ժամանակ հիմնականում բյուզանդացիներ էին, պատարագը կատարվում էր հունարենով։ 9-րդ դարի վերջին Մեծ Մորավիայից վտարված Կիրիլի և Մեթոդիոսի աշակերտները ժամանել են Բուլղարիա։ Նրանք հիմնեցին Բուլղարիայի մշակութային և կրթական կենտրոնները՝ Օհրիդի և Պրեսլավի գրքի դպրոցները։ Հունարեն գրերի ազդեցությամբ, որը օգտագործվում էր Բուլղարիայում մինչև 10-րդ դարի սկիզբը, սլավոնական այբուբենը ավելի մոտեցավ հունական տառերի ոճին, ինչը հանգեցրեց նոր սլավոնական գրի առաջացմանը՝ կիրիլյան այբուբենին։ Կիրիլյան այբուբենի ամենահին հուշարձանը Սամուելի արձանագրությունն է, որը թվագրվում է 993 թվականինу[35]։ 893 թվականին «Թեսաղոնիկե եղբայրների» աշակերտը՝ Կլիմենտ Օհրիդացին, դարձավ առաջին սլավոնական եպիսկոպոսը Վելիկայա և Դրագուվիտիա շրջաններում։ Սրանից հետո սկսվեց հույն հոգեւորականների փոխարինումը բուլղարներով և պաշտամունքի մեջ սլավոնական լեզվի ներմուծումը։ Եկեղեցին նպաստել է պետական ​​իշխանության ամրապնդմանը։ Այսպիսով, 10-րդ դարի առաջին կեսի բուլղարացի գրագիր Կոզմա պրեսբիտերը պնդում էր, որ «թագավորներն ու բոլյարները ստեղծվել են Աստծո կողմից»[36]։ Բորիսից սկսած՝ բուլղարական թագավորներին հպատակվող ողջ բնակչությունը, անկախ էթնիկ պատկանելությունից, կոչվում էր «բուլղարներ», որոնց մեջ կային հույներ, հայեր, ալբանացիներ և վլախներ[37]։

870 թվականին բուլղարական զորքերը արշավ սկսեցին սերբական հողերի դեմ, սակայն պարտվեցին։ Բորիսը դաշնակցային հարաբերություններ ուներ Մեծ Մորավիայի դեմ կռված գերմանացիների հետ։ Նրա իրավահաջորդ Վլադիմիր-Ռասատեն 893 թվականին պայմանագիր կնքեց գերմանական թագավորության հետ Մեծ Մորավիայի դեմ։ Նույն թվականին Վլադիմիր-Ռասատեն փորձ արեց վերադառնալ հեթանոսություն. սկսվեցին քրիստոնյաների հալածանքները և եկեղեցիների ավերումը։ Շուտով, նախկինում վանականություն ընդունած հոր հրամանով Վլադիմիր-Ռասատեն կուրացավ և բանտ ուղարկվեց։ Միջնադարյան Բուլղարիայի վերջին «ազգային ժողովում» Բորիսը հայտարարեց մայրաքաղաքը Պլիսկայից Պրեսլավ տեղափոխելու մասին (հիմնադրվել է 7-8-րդ դարերի սկզբին և վերածվել մեծ ամրոցի Օմուրթագի օրոք) և հռչակեց իր երրորդ որդի Սիմեոնին ( կառավարել է 893-927) նոր իշխանը, որը վանական էր։ Սիմեոնը մոտ 10 տարի ապրել է Բյուզանդիայում, կրթություն ստացել Մագնավրայի դպրոցում։ Կրթության բարձր մակարդակի պատճառով ժամանակակիցները նրան անվանել են «կիսահուն»։ 894 թվականին Բյուզանդիան վերացրեց Կոստանդնուպոլսում բուլղար վաճառականների համար արտոնությունները։ Սրան ի պատասխան Սիմեոնը պատերազմ սկսեց Բյուզանդիայի հետ, որը հունգարների աջակցությամբ ջախջախեց բուլղարներին։ Բյուզանդացիների հետ հաշտություն կնքելով՝ Սիմեոնը, պեչենեգների աջակցությամբ, հարձակվեց հունգարացիների վրա։ Վերջիններս 896-ին գնացին Պանոնիա, որտեղ 906-ին հաղթեցին Մեծ Մորավիային։ 907 թվականին ռուս իշխան Օլեգի բանակն անցավ Բուլղարիայի հողերով՝ արշավ կազմակերպելով Կոստանդնուպոլսի դեմ։ 897 թվականին Սիմեոնը վերսկսեց իր հարձակումը բյուզանդական հողերի վրա, որը պարբերաբար շարունակվեց մինչև տիրակալի մահը[38]։

913 թվականին Սիմեոնը, ով ձգտում էր բյուզանդական կայսրի իշխանությանը, բյուզանդացիներից ստացավ «Բուլղարների Բազիլևս» տիտղոսը։ Սակայն Կոստանդնուպոլսում գահը վերցրել է հայ Ռոման Լեկապինը։ Հավանաբար 920-ականների սկզբին Սիմեոնը սկսեց իրեն անվանել «(բուլղարների և) հռոմեացիների կայսր։ 924 թվականին Սիմեոնը սերբական հողերը միացրեց Բուլղարիային։ 927 թվականին բուլղարները պարտություն կրեցին բյուզանդացիների հետ դաշնակից խորվաթների հետ ճակատամարտում։ Նույն թվականին Սիմեոնը հանկարծամահ եղավ։ Սիմեոնի գահակալության շրջանը համընկավ բուլղարական գրականության ծաղկման ժամանակաշրջանին։ Եկեղեցական նշանակության ամենակարեւոր հուշարձանները թարգմանվել են սլավոնական լեզվով, որը դարձել է Բուլղարիայի եկեղեցու եւ պետության պաշտոնական լեզուն։ Առաջացել է օրիգինալ գրականություն՝ Չեռնորիցեց Խրաբրայի «Տառերի հեքիաթը», Կոնստանտին Պրեսլավսկու «ABC աղոթքը»։ 9-րդ դարի երկրորդ կեսին - 10-րդ դարի սկզբին ավարտվեց բուլղարական վաղ ֆեոդալական ժողովրդի ձևավորումը։ Մեկ կրոնի և գրական լեզվի ներդրումը նպաստեց պրոբուլղարների և սլավոնների միջև մշակութային տարբերությունների վերացմանը[39]։ «Բուլղարները» որպես ամբողջ երկրի մեկ էթնիկ համայնք («լեզու») առաջին անգամ հիշատակվել են 9-րդ դարի վերջի «Երկաթե խաչի հեքիաթում»։ Նախաբուլղարների հետքերը պահպանվել են մինչև 11-րդ դարը[40]։ 7-9-րդ դարերում Բուլղարիայում հողատիրությունը նմանություններ ուներ հարևան Բյուզանդիայի հետ. մասնավոր հողատիրությունը գտնվում էր գյուղացիության կամ ֆեոդալների ձեռքում, համայնքային հողի սեփականությունը գյուղացիական համայնքների սեփականությունն էր («ազատություն» և «հասարակ ժողովուրդ»[41]), մնացած հողը պատկանում էր միապետին։ Նոր նվաճված հողերը դարձել են պետության ղեկավարի սեփականությունը, որը կարող էր դրանք շնորհել ֆեոդալներին։ Բուլղարիայի կողմից նախկին բյուզանդական քաղաքների գրավումը սկսվում է 9-10-րդ դարերից՝ Սրեդեց, Պլովդիվ, Սկոպյե, Օդեսա, Օհրիդ և այլն[38]։

Անկումը և բյուզանդական նվաճումը

խմբագրել

Սիմեոնի որդի Պետրոսը Կոստանդնուպոլսում 30 տարի հաշտություն կնքեց Բյուզանդիայի հետ՝ ազգակցելով Ռոման I կայսեր հետ։ Բյուզանդիան ճանաչեց Պետրոսի տիտղոսը որպես «Բուլղարների Բազիլևս»։ Բուլղարական եկեղեցին սկսեց ղեկավարել մի պատրիարք, որի նստավայրը, ըստ բյուզանդական պայմանների, պետք է գտնվեր Դրիստում։ Բյուզանդիան համաձայնեց շարունակել Բուլղարիային ամենամյա տուրք վճարել։ 928 թվականին Կոստանդնուպոլսում բուլղարական գահի «պահեստային» թեկնածուի հայտնվելուց հետո Բյուզանդիան սկսեց հարևան պետությանը խեղդամահ անելու քաղաքականություն՝ Բալկաններում սեփական իշխանությունը վերականգնելու համար։ Այս ժամանակ Բուլղարիայից փախած սերբ իշխան Կասլավը հռչակեց Սերբիայի անկախությունը Բուլղարիայից։ 934 թվականին հունգարացիները բուլղարական հողերով արշավեցին դեպի Կոստանդնուպոլսի պարիսպները։ Հունգարիայի հարձակումները Բուլղարիայի վրա տեղի ունեցան մինչև 960-ականների վերջը։ 944 թվականին Բուլղարիան ավերվեց Պեչենեգների կողմից, որոնք եկան Դանուբ Կոստանդնուպոլսի դեմ ռուսական արշավանքի ժամանակ[42]։ Մոտավորապես 10-րդ դարի կեսերին երկրում տարածվեց բոգոմիլական հերետիկոսությունը, որը հիմնել էր բուլղար «բոգոմիլ քահանան»։ Բոգոմիլները հատկապես ատում էին պետությունը և պաշտոնական եկեղեցին, որոնք, նրանց կարծիքով, ստեղծված էին «խավարի իշխանի» կողմից[43]։

968 թվականին ռուս իշխան Սվյատոսլավը ջախջախեց բուլղարական բանակը և իր ունեցվածքը հռչակեց Դանուբի վրա գտնվող քաղաքները։ 969 թվականին գրավել է Պրեսլավը։ Սվյատոսլավը միաժամանակ Բուլղարիան նվաճելու ցանկություն չի հայտնել։ Պերեյասլավեցը (կամ Մալի Պրեսլավը) Դանուբի գետաբերանի մոտ դարձել է նրա նստավայրը։ 970 թվականին Սվյատոսլավը Պլովդիվի հետ հաղթեց Թրակիային և տեղափոխվեց Կոստանդնուպոլիս։ Նրա պատերազմը բյուզանդացիների հետ ավարտվել է 971 թվականին վերջիններիս հաղթանակով։

Պրեսլավի շրջակայքում (Զլատար, Նադարևո, Նովոսել) մետաղամշակման գեղարվեստական ​​կենտրոնների գործունեության ավարտը թվագրվում է 10-րդ դարի 70-ական թվականներին[44]։

972 թվականին Բյուզանդիայի հարձակումից հետո Բուլղարիան սկսեց կորցնել իր տարածքները[45]։ Ավերված և այրված Պրեսլավի գրավումից հետո կայսր Ջոն Ցիմիսկեսը Բուլղարիայի մայրաքաղաքը վերանվանեց Իոաննոպոլիս, Բորիս II-ը տարվեց Կոստանդնուպոլիս և հրապարակայնորեն զրկվեց իր ռեգալիայից։ 976 թվականին Բյուզանդիայի դեմ պայքարը գլխավորում էին Հին Կտակարանի անուններով «կոմիտոպուլի» եղբայրները[46], որոնք ղեկավարում էին Բուլղարիայի արևմտյան կոմիտաները։ Նվաճողներին վտարելով հյուսիսարևելյան Բուլղարիայից՝ նրանք վերականգնեցին բուլղարական պետությունը՝ մայրաքաղաք Օհրիդով։

Երեք եղբայրների մահից հետո Բուլղարիայում իշխանությունն անցավ չորրորդ եղբորը՝ Սամուելին, ով 997 թվականին իրեն թագավոր հռչակեց։ 998 թվականին Սերբիան միացրել է Բուլղարական թագավորությանը։ 10-րդ դարի հենց վերջում բուլղարները սկսեցին պարտություններ կրել բյուզանդացիներից, որոնք այժմ ամեն տարի ավերում էին Բուլղարիան։ Մոտ 1000 թվականին Վասիլի II-ը և Հունգարիայի թագավոր Ստեֆան I-ը դարձան դաշնակիցներ և երկու կողմից հարձակում սկսեցին Բուլղարիայի վրա[47]։ 1001 թվականին բյուզանդական բանակը Վիդինի հետ գրավեց Անդրբալկանյան Բուլղարիան։ 1014 թվականին բյուզանդացիները գերի են վերցրել 14 հազար բուլղարացի զինվոր, որոնք Վասիլի II-ի հրամանով կուրացել են։ Երբ Սամուելը տեսավ կույրերի բանակը, հանկարծ մահացավ։ 1018 թվականին Դիրրաքիումի պաշարման ժամանակ սպանվեց բուլղարացի կառավարիչ Իվան Վլադիսլավը։ Վասիլի II-ը հաղթական մտավ նվաճված երկրի մայրաքաղաք Օխրիդը և հրամայեց հողին հավասարեցնել քաղաքի պարիսպները։ Բուլղարացիների նկատմամբ տարած հաղթանակից հետո հունգարացիներն ու բյուզանդացիները գրեթե բոլոր գրավված հողերը բաժանեցին միմյանց. հունգարացիները գրավեցին Կարպատներից հյուսիս-արևմուտք գտնվող տարածքները, իսկ բյուզանդացիները՝ Դանուբից հարավ։ Դանուբից այն կողմ գտնվող հյուսիսարևելյան հողերը մնացին պեչենեգներին[48]։ Վասիլի II-ը ամենահայտնի բոլյարներին վերաբնակեցրեց Բյուզանդիա, հիմնականում՝ Փոքր Ասիա։ Բուլղարական ազնվականության մեծ մասը մնացել է հայրենիքում՝ պահպանելով իր դիրքն ու ունեցվածքը[48]։

Բյուզանդական տիրապետություն

խմբագրել

Բյուզանդիայում նախկին «Բուլղարիա» անվան փոխարեն փաստաթղթերում և կենցաղում նոր անուններ են մտցվել՝ Միսիա կամ Զագորիե[49]։ Բուլղարական եկեղեցին ենթարկվում էր Կոստանդնուպոլսի եկեղեցուն։ Առաջին նվաճված Հյուսիս-Արևելյան Բուլղարիայում ստեղծվել է «Պարիստրիոն» (այսինքն՝ Դանուբի շրջան) կամ «Պոիստրիական քաղաքներ» թեման։ Սիրմիան հատկացվել է որպես առանձին թեմա։ Դիրրաքիումը (Դուրրես) և նրա արվարձանները հատկացվել են որպես հատուկ վարչական միավոր։ Հողերի մեկ այլ մասը դարձավ Բուլղարիա կոչվող գավառի (թեմայի) մաս (ժամանակակից Սերբիայի հարավը՝ հարակից տարածքներով[50])։ Հյուսիս-արևելյան Բուլղարիան 11-12-րդ դարերի վերջին բնակեցված էր Բյուզանդիայի նկատմամբ թշնամաբար տրամադրված քոչվոր պեչենեգներով և կումաններով։ Բուլղարական հողերը փոխանցվեցին հոգևորականներին, Բյուզանդական կայսրության այլ շրջաններից տեղափոխված գյուղացիներին, ինչպես նաև գերի ընկած նախկին քոչվորներին։ 11-րդ դարի վերջում բյուզանդական ազնվականների ունեցվածքն ավելացել է։ Բուլղարիայի հարավ-արևմտյան հողերի մի մասը կայսրերը փոխանցեցին գավառին։ 12-րդ դարում Կենտրոնական և Հարավային Մակեդոնիայի նախկին բուլղարական հողերը մնացին բյուզանդական կայսրերի տիրապետության տակ։ Տեղի բուլղարական ազնվականները մասամբ պահպանեցին իրենց ունեցվածքը։ 11-12-րդ դարերի կախյալ բնակչության հիմքը անձնական ազատություն վայելող պարիկներն էին։ Հարկերը փողով վճարելը գյուղացիներին ստիպում էր մթերք վաճառել շուկայում։ Հանքարդյունաբերությունն ու արհեստները վերելք էին ապրում։ 12-րդ դարի վերջից Տարնով քաղաքը դարձավ խոշոր առևտրի կենտրոն։ 1037 թվականին Լեո անունով մի հույն նշանակվեց Բուլղարիայի արքեպիսկոպոս։ Աստիճանաբար հաստատվեց հունարենով պաշտամունքը։

1040 թվականին ապստամբություն է տեղի ունեցել Բյուզանդական տիրապետության դեմ՝ Մորավայում՝ Պետեր Դելյանի գլխավորությամբ և Դիրրաքիումի շրջանում՝ Տիհոմիրի գլխավորությամբ։ Ապստամբությունը, որը ընդգրկում էր հյուսիսում՝ Դանուբից մինչև հարավում՝ Կենտրոնական Հունաստան, ճնշվեց 1041 թվականին Սիցիլիայից հետ կանչված վարանգների օգնությամբ։

1072 թվականի ապստամբության ժամանակ ապստամբները բուլղարական գահ հրավիրեցին սերբ իշխան Կոնստանտին Բոդինին, ով ժամանելով Բուլղարիա՝ թագավոր հռչակվեց Պետրոս անունով։ 1073 թվականին գերմանացիների և ֆրանկների վարձկան զորքերի մասնակցությամբ ապստամբությունը ճնշվեց։ 12-րդ դարի հետագա ապստամբությունները տեղի ունեցան Բուլղարիայի հյուսիսարևելյան և միջին երկրներում։ Դանդաղեցրեց բուլղարական մշակույթի զարգացումը օտար տիրապետության տակ։ Մշակույթի կենտրոններ են մնացել միայն հին վանքերը (Ռիլա, Վիրպին, Սբ. Նաում Օհրիդի լճում, Սբ. Կլիմենտ՝ Պրեսպա լճում)։ Այդ ժամանակաշրջանի փոքր ինքնատիպ գրականությունը փառաբանում էր բուլղարական թագավորության գոյության նախկին ժամանակները[51]։

Երկրորդ Բուլղարական Թագավորություն

խմբագրել

1186 թվականին Բոլյար եղբայրները` Ֆեդորը և Ասենը, ապստամբություն բարձրացրին հյուսիս-արևելյան Բուլղարիայում, ինչը հանգեցրեց բյուզանդացիների արտաքսմանը։ Ապստամբության նախապատրաստման կենտրոնը Տարնովն էր (ենթադրաբար Ասենեի ընտանեկան կալվածքը)։ Հավանաբար այդ ժամանակ էր, որ Ֆյոդորը Պետրոսի անունով իրեն ցար հռչակեց։ Շուտով իշխանությունն անցավ Պետրոսի եղբորը՝ Ասենին, ով թագավոր հռչակվեց։ 12-րդ դարի վերջին խաչակրաց երրորդ արշավանքի բանակն անցավ բուլղարական հողերով։ 1190 թվականին բյուզանդացիները հասել են Տառնովո, պաշարել քաղաքը, սակայն պարտվել են։ Բյուզանդական ազնվականությունը բուլղարականով փոխարինելով՝ հաստատված ֆեոդալական կարգը մնաց անձեռնմխելի։ Բուլղարիայում չզարգացավ վասալ-ֆեոդալական համակարգը։ Բուլղարական բոլյարները կոչվում էին «մեծ» և «փոքր»՝ կախված դիրքից։ Սակայն երկուսն էլ հնազանդվեցին միայն թագավորին։ Հարկերի մի մասը կանխիկ վճարող պարիկների անձնական կախվածությունը մեծացավ։ Միևնույն ժամանակ, վլախ հովիվներն ու երիտասարդները, ըստ երևույթին, ընկան ճորտերի դիրքում։ Առևտրի և արհեստագործական խոշոր կենտրոններ են դարձել Տառնով, Սրեդեց, Բորույ, Վիդին, Անխիալ, Չերվեն, Նեսեբար, Կարվանա, Սոզոպոլ, Սիլիստրա և այլ քաղաքները։ Բուլղարական թագավորության թագավորներն առաջին անգամ սկսեցին մետաղադրամներ հատել։ Բուլղարիայի Դուբրովնիկից, Ջենովայից և Վենետիկից առևտրականներին տրվել են անմաքս առևտրի իրավունքներ։ Դուբրովնիկցիների գաղութը հաստատվել է Վիդինում, ջենովացիների և վենետիկցիների գաղութը՝ Վառնայում[52]։

Պետությունն այժմ բաժանված էր ոչ թե կոմիտետների, այլ երգչախմբերի (այսինքն՝ հողերի)։ 13-րդ դարի առաջին կեսին գործել են մոտ տասը երգչախմբեր՝ դուկիի գլխավորությամբ։ Վերջիններիս ենթակա էին կայազորի հրամանատարն ու քաղաքապետը։ Երգչախմբերը բաժանվել են կաթեպանիկների։ Գյուղ-համայնքներում կային պրիմիկուրներ և գյուղական ավագներ, որոնք իրականացնում էին հարկահավաքի գործառույթը։ Բուլղարիայի կառավարիչների բյուզանդական տիտղոսը՝ «Բուլղարների ցար և ավտոկրատ», վերջապես ի հայտ եկավ։ Մեծ նշանակություն ստացավ Բոլյարի խորհուրդը, որը գործում էր ցարի օրոք։ Բարձրագույն պաշտոնյաների անունները գրվել են հունարենով. քաղաքացիական ամենաբարձր պաշտոնը եղել է մեծ լոգոտետը, պրովեստիարը ղեկավարել է ֆինանսները, իսկ նախադասիչը՝ բանակի մատակարարումը։ Թագավորի կողմից իր հպատակներին շնորհած պատվավոր տիտղոսներից էին սևաստոկրատ և բռնակալ։ Եկեղեցին, Բյուզանդիայի օրինակով, ենթարկվում էր պետությանը. եկեղեցու ղեկավարի վերջնական ընտրությունը կատարում էր թագավորը։ Մինչև 1204 թվականը եկեղեցու առաջնորդն էր Տիրնովան արքեպիսկոպոս, 1204 թվականից նա դարձավ առաջնորդանիստ, իսկ 1235 թվականից՝ պատրիարք[53]։

1190-ական թվականներին Ասենը գրավել է Սրեդեցը, հողեր գետի վերին և միջին հոսանքներում։ Ներքաղաքական պայքարի արդյունքում սպանվել են Ասենը, ապա նրա եղբայրը՝ Պետրոսը։ Նոր թագավոր դարձավ նրանց կրտսեր եղբայրը՝ Իվանը, ով պատմության մեջ մտավ հունականացված Կալոյան անունով։ 1199 թվականին Կումանցիների հետ Կալոյանը պատերազմ սկսեց Բյուզանդիայի դեմ։ 1204 թվականին Կալոյանը, միություն կնքելով կաթոլիկ եկեղեցու հետ, պապից ստանում է թագավորի տիտղոս՝ չհրաժարվելով թագավորի տիտղոսից։ Սա թույլ տվեց Կալոյանին հետ պահել Բելգրադը,Բրանիչևը և Նիսը հունգարացիների կողմից։ Բուլղարական եկեղեցին պահպանել է արևելյան ծեսն ու պաշտամունքը սլավոնական լեզվով։ Նույն թվականին Բյուզանդիան ընկավ Խաչակիրները։ Նվաճողները հայտարարեցին Կալոյանի իրավունքների «անօրինականության» մասին Բուլղարիայի նկատմամբ՝ որպես նախկին Բյուզանդիայի հողի։ 1205 թվականին բուլղար-պոլովցական բանակի և խաչակիրների միջև տեղի ունեցավ Ադրիանապոլսի ճակատամարտը, որն ավարտվեց վերջիններիս պարտությամբ։ Կալոյանին դավաճանել է պապը անաթեմա։ Սպանվել է 1207 թվականին Իվան Ասեն II-ի օրոք (կառավարել է 1218–1241), Բուլղարական թագավորությունը ժամանակավորապես դարձել է հեգեմոն Բալկաններում։ Նա ընդարձակեց Բուլղարիայի տարածքը՝ գրեթե անարյուն կերպով ենթարկելով Արևմտյան Թրակիա, Մակեդոնիային, Արևմտյան Էպիրը և Հյուսիսային Թասալիա։ Ասենը բարեկամական հարաբերություններ է պահպանել հարեւան Սերբիայի հետ[54]։

Անկում և թուրքական նվաճում

խմբագրել

1242 թվականին Բուլղարիան ավերվեց մոնղոլ-թաթարների կողմից՝ դառնալով նրանց վտակը։ Այս իրադարձությունից հետո երկրում ավելի քան կես դար ծավալվեցին ներքին պատերազմներ, որոնց ընթացքում Բուլղարիայում փոխվեցին ութ կառավարիչներ։ Այդ ժամանակ Բուլղարիան սկսեց զիջել իր հարևաններին Բալկաններում ռազմական գերազանցությամբ։ Հունգարիայի, Նիկիայի կայսրության և Էպիրոսի թագավորության հետ պատերազմները հանգեցրին երկրի տարածքների կորստին Հարավային և Կենտրոնական Մակեդոնիայում, Ռոդոպի շրջանում, Սկոպյե, Օհրիդ, Բելգրադ, Նիս և այլն։ 13-րդ դարի վերջին սերբական էքսպանսիայի արդյունքում Բուլղարիան ընդմիշտ կորցրեց Մակեդոնիան[55]։ Նիկիայի հետ դաշինքով բուլղարները գործողություններ իրականացրեցին Լատինական կայսրության դեմ։ Սերբիայի հետ ավանդական դաշինքը տեղի տվեց պայքարին. 1262-1263 թվականներին վերականգնված Բյուզանդիայի հետ պատերազմը հանգեցրեց Մեսիմվրիայի կորստին։ 1273 թվականին Միքայել VIII կայսրի նախաձեռնությամբ սկսվեցին մոնղոլ-թաթարների համակարգված արշավանքները Բուլղարիա։ 1277 թվականին Դոբրուջայում բռնկվեց գյուղացիական ապստամբություն՝ խոզաբուծական Իվայլայի գլխավորությամբ։ Ապստամբությունը շուտով տարածվեց Բուլղարիայի զգալի մասում։ Իվայիլին հաջողվեց հաղթել մոնղոլ-թաթարների հորդաներին և դուրս մղել նրանց Դանուբից այն կողմ։ 1277 թվականին Իվայլոն ջախջախեց բուլղարական ցար Կոնստանտին Տիխի բանակը, որը զոհվեց մարտում։ 1278 թվականին Տառնովոյում գյուղացիների առաջնորդը թագադրվեց թագավոր։ Նա ստիպված էր պատերազմներ մղել մոնղոլ-թաթարների և բյուզանդացիների հետ։ Տոնին, Ոսկե Հորդայի հրամանատար Նոգայի հրամանով, Իվայլոն սպանվեց։ 1285 թվականին Բուլղարիան ապրեց մոնղոլ-թաթարների դաժան արշավանքը։ 1291 թվականին սերբական զորքերը ընդմիշտ զրկեցին բուլղարացիներին Բրանիչևի շրջանից։ Թեոդոր Սվյատոսլավի օրոք (կառավարել է 1300-1321 թվականներին) Բուլղարիան ազատվել է մոնղոլ-թաթարների կախվածությունից։ 1330 թվականին Վելբուժդի մոտ բուլղարական բանակը Ստեֆան Դուշանի մասնակցությամբ ջախջախվեց սերբերի կողմից։ 1331 թվականին ամուսնանալով բուլղարական նոր ցար Իվան Ալեքսանդրի քրոջ հետ՝ Դուշանը բյուզանդական և բուլղարական հողերի հաշվին կարողացավ կարճ ժամանակով ստեղծել սերբահունական թագավորությունը։ 1352 թվականին թուրքերը ավերեցին հարավային բուլղարական հողերը։ 1364 թվականին Բուլղարիան և Բյուզանդիան վերջին անգամ հանդիպեցին միմյանց, Անչիալը և Նեսեբարը գրավելու բյուզանդացիների փորձը ավարտվեց բուլղարների հաղթանակով[56]։

14-րդ դարի երկրորդ կեսը Բուլղարիայում և Բյուզանդիայում անցել է հիսիկազմի նշանի տակ։ Բուլղարացի առաջին հեսիխաստներն էին Իլարիոնը, Թեոդոսիոս Տարնովսկին և Ռոմիլ Բդինսկին[57]։ Ֆեոդալների մասնատման գործընթացը սրվեց թագավորի կողմից ֆեոդալներին տրվող արտոնությունների ընդլայնման պատճառով։ Այս գործընթացը թուլացրեց երկրի ռազմական ներուժը և համընկավ թուրքերի հարձակման հետ։ Թագավորի հարազատներին ապանաժային սեփականության տրամադրումը հանգեցրեց Վիդինի թագավորության առաջացմանը։ 14-րդ դարում հարկերի թիվը շարունակաբար աճում էր։ Տառնովոյի վերջին ցար Իվան Ալեքսանդրի որդին՝ Իվան Շիշմանը, գահը վերցրեց 1371 թվականին, երբ տեղի ունեցավ հարավային սլավոնների առաջին խոշոր ճակատամարտը թուրքերի հետ՝ Չեռնոմենի ճակատամարտը, որում ջախջախվեցին սերբ-մակեդոնական զորքերը[58]։ Նրա օրոք երկիրը մնաց մասնատված՝ 14-րդ դարի կեսերին Բուլղարիայից անջատված Վիդինի թագավորությունը և Դոբրուջանի իշխանությունները անկախ քաղաքականություն էին վարում։ Թուրքերի առաջխաղացմամբ 1373 թվականին Բուլղարիան կորցրեց ողջ ունեցվածքը Ստարա Պլանինայից հարավ։ Իվան Շիշմանը ստիպված եղավ իրեն ճանաչել որպես օսմանյան սուլթանի վասալ։ 1380 թվականին թուրքերը պաշարեցին Սոֆիան, որը երկու տարի անց ընկավ։ Թուրքական 30000-անոց բանակի ներխուժումից հետո Տառնովոյի թագավորությունը նեղացավ մինչև մայրաքաղաքային շրջանը։ Այն բանից հետո, երբ սուլթանը իմացավ հունգարացիների հետ դաշինք կնքելու վերաբերյալ Իվան Շիշմանի բանակցությունների մասին, Տարնովը 1393 թվականին պաշարվեց թուրքական բանակի կողմից։ Մայրաքաղաքի ողջ մնացած բնակիչները տարվել են ստրկության կամ վերաբնակեցվել Փոքր Ասիայում։ Տարնովը բնակեցված էր թուրքերով։ Տարնովոյի վերջին պատրիարք Եվտիմիոսը աքսորվեց։ Նիկոպոլում գտնվող Իվան Շիշմանը գերի է ընկել և գլխատվել 1395 թվականին[59]։ Տառնովոյի թագավորությունից հետո ընկավ Դոբրուջանի իշխանությունը՝ իր մայրաքաղաք Կալիակրայով, իսկ ավելի ուշ՝ Վիդինի թագավորությունը։ Նվաճումն ուղեկցվել է երկրի ավերածություններով, գերությամբ ու ստրկությամբ, տասնյակ հազարավոր բուլղարների մահով[60]։

Թուրքական տիրապետություն

խմբագրել

15-րդ դարի սկզբին Օսմանյան կայսրության ժամանակավոր թուլացումից հետո բուլղարացիների՝ մի քանի խոշոր հակաթուրքական բողոքի ցույցեր տեղի ունեցան, այդ թվում՝ Տարնովոյի արքայազն Ֆրուժինի և Վիդինսկի Կոնստանտինի մասնակցությամբ։ Եկեղեցական առումով բուլղարական հողերը բաժանվեցին։ 1416 թվականին Տարնովոյի պատրիարքարանը կորցրեց իր ինքնավարությունը, իսկ 1416-1438 թվականներին այն դարձավ Կոստանդնուպոլսի եկեղեցու սովորական մետրոպոլիան, որի իրավասությունը տարածվում էր հիմնականում բուլղարների կենտրոնական և արևելյան հողերի վրա։ 15-րդ դարի սկզբից մինչև 1532 թվականը Վիդինի և Սոֆիայի թեմերը (Մակեդոնիայի հետ միասին) ենթակա էին Օհրիդի արքեպիսկոպոսությանը։ 1557-ին վերականգնված Պեճի պատրիարքարան են անցել Կյուստենդիլի, Սամոկովի և Սկոպի թեմերը։ Բուլղարական հողերում նոր կառավարության դիրքերն ամրապնդելու համար 14-րդ դարի վերջից մինչև գրեթե 16-րդ դարի վերջը մուսուլմանների (Յուրուկների և թաթարների թուրք քոչվոր ցեղեր) վերաբնակեցումը Օսմանյան Ասիայի նահանգներից։ 16-րդ դարի երկրորդ կեսին բուլղարական հողերում կար մոտ 135 հազար յուրուկ[61]։ 1443 թվականին լեհ-հունգարական զորքերը Վլադիսլավ III թագավորի և Տրանսիլվանիայի նահանգապետ Յանոշ Հունյադիի գլխավորությամբ արշավ սկսեցին թուրքերի դեմ։ Թուրքական տարրն ուժեղացնելու համար Սոֆիայի, Նիշի և Պիրոտի տարածքները բնակեցվեցին Թրակիայից եկած թուրքերի կողմից։ 1444 թվականին ռազմական գործողությունների վերսկսումից հետո լեհ-հունգարական բանակը պարտություն կրեց Վառնայի ճակատամարտում[62]։

Բուլղարական, սերբական, բոսնիական և հունական հողերը դարձան Ռումելիայի (այսինքն՝ «Ռումինիա, Բյուզանդիա») բեյլերբեյի (16-րդ դարի վերջից՝ էյալեթ) մի մասը, որի վարչական կենտրոնը 16-րդ դարից Սոֆիան էր։ Բեյլերբեյը բաժանված էր սանջակների՝ Սոֆիայի, Վիդինի, Սիլիստրայի, Նիկոպոլի, Կյուստենդիլի և այլն։ Սանջակները բաժանվեցին կազերի։ 16-17-րդ դարերում Ռումելիայից անջատվել են Ուզի Էյալեթը (Սիլիստրենի, Նիկոպոլի և Վիդինի սանջակները), Սերբիան և Բոսնիան։ Էյալեթը գլխավորում էր բեյլերբեյը (բեկերի բեյ)՝ Ռումելիայի զորքերի գլխավոր հրամանատարը[63][64]։

Արդարադատությունն իրականացվում էր քադիների կողմից՝ շարիաթի, ինչպես նաև սուլթաններ Մեհմեդ II-ի և Սուլեյման I-ի օրենքների հիման վրա։ Օսմանյան կայսրությունում քրիստոնյաները դասվում էին ռայաների շարքին, մուսուլմաններից ավելի բարձր հարկեր էին վճարում, ենթարկվում էին ավելի խիստ պատիժների, չունեին։ զենք կրելու իրավունքը, և սահմանափակված էին պաշտամունքի կատարման մեջ, վրեժխնդրության ցավի ներքո նրանք պետք է հարգանք ցուցաբերեին ցանկացած թուրքի նկատմամբ։ Քրիստոնյաների առանձին պարտականությունն էր «արյան տուրքը», որը հայտնի էր 1395-ից 1705 թվականներին. ամենաառողջ տղաներին մեծացնում էին Ասիայում, որտեղ նրանք հետագայում ընդունվում էին ենիչերիներ։ Նվաճողները ավերել ու փակել են տասնյակ վանքեր ու հազարավոր եկեղեցիներ, շատ եկեղեցիներ վերածվել են մզկիթների։ 15-16-րդ դարերում բուլղարները դուրս են մղվել քաղաքներից։ 16-րդ դարում մուսուլման բնակչության համամասնությունը կտրուկ աճեց. Սև ծովի տարածաշրջանում Սիլիստրայից մինչև Ադրիանապոլիս մուսուլմանների թիվը հասնում էր ընդհանուր բնակչության 72%-ին, Սպիտակ ծովի Թրակիայում և Արևելյան Ռոդոպի շրջանում՝ 89%-ին[65]։ Քաղաքներում թուրքերից բացի ապրում էին բազմաթիվ հրեաներ, հայեր և հույներ։ Հրեաները 16-րդ դարի վերջին հիմնականում ապրում էին Սոֆիայում (մինչև 15 հազար բնակիչ), Պլովդիվում, Նիկոպոլում և Վիդինում։ 16-17-րդ դարերում Դուբրովնիկի վաճառականների հետ միասին նրանք կարողացել են տարածաշրջանի առևտուրը կենտրոնացնել իրենց ձեռքում։ Գերմանացի հանքագործները, որոնք բնակվել են բուլղարական հողերում 14-րդ դարի առաջին կեսից, 15-17-րդ դարերում ապրել են Չիպրովեցում, Ժելեզնայում, Կրատովոյում և Կլիսուրայում կոմպակտ համայնքներում[66]։ Եկեղեցական ամենաբարձր պաշտոնները զբաղեցնում էին հույները։ Հողատարածքի հիմնական մասը փոխանցվել է սպահիների տնօրինությանը, որոնք ունեին սեփական կալվածք և հողամաս (չիֆթլիկ)։ Սպախիան կատարել է զինվորական ծառայություն և հարկեր է հավաքել բնակչությունից։ 16-րդ դարում դրամական հարկերը կազմում էին բոլոր հարկային եկամուտների 60%-ը։ Նույն դարում իրականում ճորտատիրություն հաստատվեց գյուղացիների մեջ, որոնք սահմանափակված էին այլ հողատիրոջ հանձնվելու իրավունքով[67]։

Ավերվել են ոչ սահմանամերձ քաղաքների միջնադարյան ամրությունները։ 16-րդ դարի սկզբին քաղաքային տնտեսությունը սկսեց վերելք ապրել։ Հատուկ խնամակալություն է սահմանվել զենքի բիզնեսի և արծաթի ու երկաթի արդյունահանման նկատմամբ։ Ամենահայտնի հանքերը գտնվում էին Սոֆիայի տարածքում։ 16-րդ դարի կեսերին Օսմանյան կայսրությունը ընկավ անկման մեջ, որը տևեց մինչև 18-րդ դարի երկրորդ կեսը։ Հյուսիսային Ռոդոպյան լեռների բուլղար գյուղացիները 17-րդ դարի սկզբին զանգվածաբար իսլամ են ընդունել։ Նույն դարում սկսվեց գյուղացիների զանգվածային արտագաղթը գյուղից և արտասահմանից, որը շարունակվեց մինչև 18-րդ դարի վերջը։ Քաղաքային տնտեսությունը վերելք էր ապրում 16-17-րդ դարերի վերջին։ Դրանցից ամենամեծը Պլովդիվն ու Սոֆիան էին։ Բարեկեցությունը հասավ Վիդին, Նիկոպոլ, Սիլիստրա, Ռուսե, Վառնա, Սլիվեն։ Քաղաքներում, հատկապես Սլիվենում ապրող բուլղարացիների համամասնությունն աճել է։ Արտաքին առևտուրը բուլղարական հողերը կապում էր Տրանսիլվանիայի, Ավստրիայի և եվրոպական այլ երկրների հետ։ Բուլղար վաճառականները առևտուր էին անում Վառնայում և Վիդինում[68]։

Ազգային վերածնունդ

խմբագրել

Բուլղարական պետության վերականգնման գաղափարը նոր ժամանակներում առաջարկել է Հիլենդար վանքի վանական Պաիսիյը, ով 1762 թվականին գրել է «Ժողովրդի և ցարների սլավոնական-բուլղարական պատմությունը»։ Պաիսիոսը խոսեց բուլղարների հերոսական անցյալի մասին, բուլղարական պետության անհետացման պատճառ համարեց քաղաքացիական կռիվները, խոսեց թուրքերի և հունական եկեղեցու տիրապետության տակ գտնվող իր ժողովրդի ծանր վիճակի մասին։ Պաիսիոսի գիրքը ձեռագիր օրինակներով տարածվել է ամբողջ Բուլղարիայում։ Բուլղարիայում գրեթե բոլոր առաջին «ժողովրդական արթնացնողները» եկել են քահանաներից և վանականներից։ 1791 թվականի Յասիի պայմանագրով Ռուսաստանը ստացել է Օսմանյան կայսրության քրիստոնյա ժողովուրդների պաշտպանության իրավունքը։ 19-րդ դարի սկզբին ի հայտ եկան հունա-բուլղարական դպրոցներ, որտեղ դասավանդվում էր բուլղարական քերականություն, ինչպես նաև թվաբանություն, գիտություն և աշխարհագրություն։ Հետագայում ի հայտ եկան նաեւ զուտ բուլղարական դպրոցներ։ Բազմաթիվ բուլղարացիներ մասնակցել են 1804-1814 թվականների առաջին սերբական ապստամբությանը։ Ռուս-թուրքական պատերազմի ժամանակ բուլղար կամավորները միացան ռուսական բանակին 1811 թվականին՝ ստեղծելով «Բուլղարական Զեմստվոյի բանակը»։ 1828-1829 թվականների ռուս-թուրքական պատերազմին մասնակցել են նաև բուլղարները։ Բազմաթիվ բուլղարներ մասնակցել են Հունաստանի ազատագրական պայքարին և 1821 թվականի հունական ապստամբությանը և 1821 թվականի Վալախի ապստամբությանը։ 1806 թվականին Վալախիայում լույս է տեսել Սոֆրոնի Վրաչանսկու առաջին բուլղարական գիրքը՝ «Նեդելնիկը», որը պարունակում է տոնական ուսուցողական պատմություններ։ Հունական մշակույթի ազդեցությունը Ռուսաստանում սովորող բուլղարների աճող թվով աստիճանաբար փոխարինվեց ռուսական ազդեցությամբ։ 19-րդ դարի երկրորդ քառորդը սկսվում է Դ.Չինտուլովի և այլ բանաստեղծների բուլղարերեն առաջին բանաստեղծությունների ի հայտ գալով։ 1840-ական թվականներին սկսվեց բուլղարական պարբերականների հրատարակումը։ 1850-ական թվականներին հրատարակվել են պատմաբան Ս.Պալաուզովի Առաջին Բուլղարական թագավորության պատմության վերաբերյալ առաջին գիտական ​​աշխատությունները։ 1850 թվականին Հյուսիսարևմտյան Բուլղարիայում տեղի ունեցավ գյուղացիական ապստամբություն, որն ավարտվեց խաղաղ բնակիչների կոտորածով[69]։

1834-ին Սպախյան համակարգի վերացումով գյուղացիների մեծ մասն ազատություն ստացավ։ 1830-1840-ական թվականներին ագրարային բարեփոխումներից և 1850-1860-ական թվականներին փոփոխություններից հետո ճանաչվեցին գյուղացիների իրավունքները հողի նկատմամբ։ Բուլղարիայի բնակչության մասնաբաժինը քաղաքներում աճել է։ Առեւտուրը կենտրոնացած էր բուլղարների ձեռքում։ Գրադարան-ընթերցարանները, որոնք կոչվում են Չիթալիշտա, 19-րդ դարի երկրորդ կեսին դարձան մշակութային և կրթական գործունեության նոր կենտրոններ։ 1850–1870-ական թվականներին լույս է տեսել մոտ 100 պարբերական, որոնցից ամենամեծը «Ցարիգրադսկի վեստնիկ» թերթն էր, որը լույս էր տեսնում Ստամբուլում (1848–1862)։ 1860-1870-ական թվականներին գրողներ Պետկո Սլավեյկովի, Լյուբեն Կարավելովի և բանաստեղծ Խրիստո Բոտևի կողմից արևելյան բուլղարական բարբառով ստեղծված գրականությունը նպաստել է ժամանակակից գրական լեզվի կայացմանը։ 19-րդ դարի երկրորդ կեսին տեսել են նկարիչներ Նիկոլա Պավլովիչի և Ստանիսլավ Դոսպևսկու աշխատանքները։

1869 թվականին Բուխարեստում Լյուբեն Կարավելովը, Խրիստո Բոտևը և Վասիլ Լևսկին ստեղծեցին Բուլղարիայի հեղափոխական կենտրոնական կոմիտեն։

19-րդ դարի երկրորդ կեսին ակտիվացել է բուլղարական եկեղեցու ինքնավարության շարժումը, վատթարացել են հարաբերությունները բուլղարների և հույն հոգևորականների միջև։ Ավստրո-Հունգարիան և Ֆրանսիան օգտվեցին այս հակամարտությունից՝ ձգտելով բուլղարացիներին կաթոլիկություն ընդունել՝ Բալկաններում ռուսական ազդեցությունը թուլացնելու համար։ Մի շարք եկեղեցական ծխեր միության մեջ են մտել Վատիկանի հետ։ 1870 թվականին սուլթանը բուլղարական եկեղեցուն անկախություն շնորհեց։ 1872 թվականին Կոստանդնուպոլսի պատրիարքարանը բուլղարացիներին հռչակեց «հերձվածներ» և վտարեց նրանց։

1873 թվականին մահապատժի է ենթարկվել Բուլղարիայի ազատագրման նշանավոր մարտիկ Վասիլ Լևսկին։

Բուլղարիայի ազատագրում

խմբագրել

Բալկաններում իր ազդեցությունը պահպանելու համար Ռուսաստանը 1877 թվականի ապրիլի 12-ին (24) պատերազմ սկսեց Օսմանյան կայսրության դեմ։ Հունիսի 25-ին (հուլիսի 7-ին) ռուսական բանակը գրավեց Տառնովոն։ Օգոստոսի 9-ին (21) սկսվեց Շիպկայի քառամսյա պաշտպանությունը, որին մասնակցում էր բուլղարական աշխարհազորայինների և ռուս զինվորների փոքր ջոկատը՝ գեներալ Ն.Ստոլետովի գլխավորությամբ։ 1877 թվականին Սերբիան վերսկսեց ռազմական գործողությունները Թուրքիայի դեմ։ 1877 թվականի դեկտեմբերի 23-ին (1878 թվականի հունվարի 4-ին) Սոֆիան ազատագրվեց ռուսական զորքերի կողմից։ Հունվարի 5-ին (17) Պլովդիվի ճակատամարտում թուրքական զորքերի ամբողջական պարտությունից հետո, իսկ մնացած Հարավային Բուլղարիայի ազատագրումից հետո՝ 1878 թվականի հունվարի 19-ին (31), Ադրիանապոլսում զինադադար կնքվեց ռուսական զորքերի կողմից։ Բուլղարիայի ազատագրման ժամանակ զոհվել է 67 հազար ռուս զինվոր։ Փետրվարի 19-ին (մարտի 3) Ստամբուլի մոտ Ռուսաստանն ու Թուրքիան կնքեցին Սան Ստեֆանոյի խաղաղությունը։ Պայմանագրի համաձայն՝ Բուլղարիան դարձավ վասալական իշանություն, որի տարածքից դուրս բերվեցին թուրքական զորքերը։ Այս առումով Ռուսաստանի ազդեցությունը Բալկաններում մեծացավ, ուստի Ավստրո-Հունգարիան և Անգլիան դեմ արտահայտվեցին կնքված համաձայնագրին, որը շոշափում էր «համաեվրոպական շահերը»։ Ավստրո-Հունգարիայի և Անգլիայի կողմից պատերազմի սպառնալիքի տակ, որոնք 1878 թվականի հունվարին նավատորմ ուղարկեցին Մարմարա ծով, Ռուսաստանը ստիպված եղավ վերանայել Սան Ստեֆանոյի պայմանագրի պայմանները։ Հուլիսի 1-ին (13) Բեռլինի կոնգրեսում, ի վնաս Ռուսաստանի և սլավոնական ժողովուրդների, ստորագրվեց Բեռլինի պայմանագիրը, որով զգալիորեն կրճատվեց Բուլղարիայի տարածքը։ Բուլղարական հողերը Ստարա Պլանինայից հարավ մտան Օսմանյան կայսրության Արևելյան Ռումելիայի արհեստականորեն ստեղծված նահանգը։ Մինչև սահմանադրության ընդունումը Բուլղարիայի ժամանակավոր վարչակազմը մնաց Ռուսաստանի գերագույն հանձնակատարին։ Միաժամանակ Սերբիան և Չեռնոգորիան անկախություն ձեռք բերեցին, Բոսնիա և Հերցեգովինան 30 տարով անցավ Ավստրո-Հունգարիայի վերահսկողությանը, իսկ Կիպրոսը օկուպացվեց Անգլիայի կողմից[70]։

1877 թվականի ապրիլից մինչև 1879 թվականի մայիսը Բուլղարիայում գործում էր Ռուսաստանի ժամանակավոր վարչակազմը։

Բուլղարական պետությունը նոր ժամանակներում

խմբագրել

Բուլղարիայի իշխանություն

խմբագրել

Բուլղարացի նշանավոր գիտնական Մարին Դրինովի առաջարկով Սոֆիան ընտրվեց որպես Բուլղարական Իշխանության մայրաքաղաք (որպես երկրի փաստացի տնտեսական և քաղաքական կենտրոն[71])։ Ռուսաստանի քաղաքացիական վարչակազմի առաջնային խնդիրն էր օգնություն ցուցաբերել բուլղարացի փախստականներին, որոնց թիվը կազմում էր առնվազն 200 հազար մարդ։ 1878-ին թուրք հողատերերի կալվածքները լուծարվեցին։ Բուլղարիայից փախած թուրք ֆեոդալների սեփականությունը վերականգնելու Անգլիայի և Ավստրիայի փորձերը տապալվեցին ռուսական իշխանությունների որոշմամբ, ըստ որի բուլղարացի բնակչության դեմ հանցագործություն կատարած յուրաքանչյուր թուրք պետք է դատվի, եթե վերադառնա Բուլղարիա։ 1879 թվականի ապրիլի 16-ին (28) Բուլղարիայի հին մայրաքաղաք Տառնովոյի Հիմնադիր ժողովը ընդունեց Տառնովոյի Սահմանադրությունը, ըստ որի Բուլղարիան դարձավ սահմանադրական միապետություն։ Առանձնահատուկ կարևորության հարցերը լուծելու համար գումարվեց Ազգային մեծ ժողով, որի ժամանակ 1879 թվականի ապրիլի 17-ին Բուլղարիայի արքայազն ընտրվեց Հեսիան Բատենբերգ ընտանիքից արքայազն Ալեքսանդրը։ Սրանից հետո ռուսական վարչակազմը վերացավ։ Երազելով անսահմանափակ իշխանության մասին՝ 1881 թվականի ապրիլի 27-ին Ալեքսանդր Բատենբերգը ժամանակավորապես վերացրեց սահմանադրությունը և Գերմանիայի և Ավստրո-Հունգարիայի աջակցությամբ հաստատեց բռնապետություն։ Ավստրիայի ազդեցության աճով Ռուսաստանի և Բուլղարիայի հարաբերությունները վատթարացան։ 1884 թվականին Բատենբերգը ստիպված եղավ վերականգնել սահմանադրությունը[72]։

1885-1888 թվականների քաղաքական ճգնաժամ

խմբագրել

Ռուսաստանի մասնակցությամբ 1881 թվականի երեք կայսրերի համաձայնագրի գաղտնի հավելվածի համաձայն, Գերմանիան և Ավստրո-Հունգարիան համաձայնեցին Արևելյան Ռումելիայի վերամիավորումը Բուլղարիայի Իշխանության հետ։ 1885 թվականի սեպտեմբերին Պլովդիվի շրջանում ապստամբություն է տեղի ունեցել։ Սեպտեմբերի 6-ի գիշերը Պլովդիվի բնակչությունը հռչակեց Բուլղարիայի միավորումը։ Արևելյան Ռումելիայի տարածք բուլղարական զորքերի մուտքից հետո սերբ Միլանը, ով արտաքին քաղաքականության մեջ կողմնորոշված ​​էր դեպի Ավստրիա, նոյեմբերի 2-ին պատերազմ սկսեց Բուլղարիայի հետ, որը նա արագորեն պարտվեց։ Եվրոպական տերությունների դիվանագետները, հավաքվելով Ստամբուլում, ճանաչեցին Բուլղարիայի միավորումը։ Այն բանից հետո, երբ Բատենբերգը հրաժարվեց գահից 1886 թվականին, իշխանությունը մինչև նոր արքայազնի ընտրությունը անցավ ռեգենտ (կառավարության ապագա ղեկավար) Ս. Ստամբոլովին։ Ռուսաստանի հետ կապված, ազատագրվելուց հետո բուլղարները բաժանվեցին երկու ճամբարի՝ ռուսոֆիլների և ռուսաֆոբների[73]։ Նոյեմբերին Ռուսաստանի հետ խզվեցին դիվանագիտական ​​հարաբերությունները, որոնք վերականգնվեցին միայն 1896 թվականին։ 1887 թվականին Մեծ Ազգային ժողովը, հաշվի առնելով «ռուսական վտանգը»[74], հապճեպ իշխան ընտրեց գերմանական Կոբուրգների ընտանիքից ավստրիացի սպա Ֆերդինանդին։

Տնտեսական և մշակութային զարգացում

խմբագրել

1887 - 1900 թվականներին երկաթուղիների երկարությունը կրկնապատկվել է, որոնց շինարարությունն իրականացվել է հիմնականում Ավստրո-Հունգարիայի, Գերմանիայի և Ֆրանսիայի վարկերով[75]։ 19-րդ դարի վերջին Մակեդոնիայի շրջանը վերածվեց կռվախնձորի հարեւան պետությունների միջև. այսպես ծագեց մակեդոնական հարցը[76]։

Դարավերջին Բուլղարիան բախվեց ֆինանսական դժվարությունների, որոնք մասամբ պայմանավորված էին համաշխարհային շուկայում գյուղատնտեսական ապրանքների գների կտրուկ անկմամբ։ Սակայն շուտով տնտեսական աճը սկսվեց 20-րդ դարի սկզբին։ Արդյունաբերական ձեռնարկությունների մեծ մասը զբաղվում էր գյուղմթերքի վերամշակմամբ։ 1905 թվականին Բուլղարիան դարձավ Եվրոպայի ամենամեծ ցորեն արտադրողը մեկ շնչի հաշվով։ Դանուբյան Վիդին, Ռուսե, Սվիշտով քաղաքներում կառուցվել են նավամատույցներ, Բուրգասում և Վառնայում վերակառուցվել են նավահանգիստները։ Օտարերկրյա կապիտալի մասնակցությամբ բացվեցին բազմաթիվ բանկեր և բաժնետիրական ընկերություններ։ 1903 թվականի օրենքը նախատեսում էր բանակի ավելացում 25-ից 60 հազարի, մշակվում էր Թուրքիայի հետ պատերազմի պլան։ Ժամանակակից զենքեր են ձեռք բերվել Ավստրո-Հունգարիայից, Գերմանիայից և Ֆրանսիայից։ Մարդկային բնակավայրերի բարեկարգման մասին օրենքը, որն ընդունվել է 1905 թվականին, մեծ դեր է խաղացել քաղաքների ու գյուղերի զարգացման գործում։ Նույն թվականին Բարձրագույն դպրոցը վերածվեց Բուլղարական համալսարանի։ 19-րդ դարի սկզբից մինչև 20-րդ դարի սկիզբը գրականություն են ստեղծել այնպիսի գրողներ, ինչպիսիք են Էլին Պելինը, Անտոն Ստրաշիմիրովը, Թոդոր Վլայկովը, երգիծաբան Ալեկո Կոնստանտինովը, բանաստեղծներ Իվան Վազովը, Ցանկո Բակալովը, Պեյո Յավորովը, Պենչո Սլավեյկովը և դրամատուրգ Պետկո Տոդորովը։ 1890-ական թվականների կերպարվեստի ամենամեծ նկարները ստեղծվել են նկարիչներ Իվան Անգելովի, Յարոսլավ Վեշինի, Իվան Միրկվիչկայի, Անտոն Միտովի կողմից։ Բուլղարիայում առաջին օպերային ներկայացումը, որը տրվել է Սոֆիայի դրամատիկական և օպերային խմբի կողմից, թվագրվում է այս ժամանակով։ 20-րդ դարի սկզբին կոմպոզիտորներ Գեորգի Աթանասով-Մաեստրոն, Էմանուիլ Մանոլովը, Դոբրի Խրիստովը, Լյուբոմիր Պիպկովը գրել են օպերաներ, սիմֆոնիաներ և այլ երաժշտական ​​ստեղծագործություններ[77]։

Բուլղարական երրորդ թագավորություն

խմբագրել

1908 թվականի հոկտեմբերի 5-ին Տառնովոյի Քառասուն Նահատակաց եկեղեցում հռչակվեց Բուլղարիայի անկախությունը, որը վերածվեց թագավորության։ Անկախության ճանաչման համար Օսմանյան կայսրությունը բուլղարներից պահանջել է դրամական փոխհատուցում 125 մլն ֆրանկի չափով, որից Ռուսաստանը կամավոր ընդունել է 43 մլն ֆրանկը։ Մինչդեռ Մակեդոնիայում, ըստ 1900 թվականի բուլղարական տվյալների, ապրում էին 1,181 միլիոն բուլղարներ, 499 հազար թուրքեր, 229 հազար հույներ, ինչպես նաև ալբանացիներ, ռումինացիներ, հրեաներ և գնչուներ։ 1870 թվականին Մակեդոնիայի ուղղափառ բնակչությունը սկսեց անցնել բուլղարական եկեղեցու իրավասության տակ։ Բուլղարներին և հույներին թուլացնելու համար թուրքական իշխանություններն աջակցում էին սերբական եկեղեցու ազդեցությանը Մակեդոնիայում։ Արդյունքում Մակեդոնիայի հյուսիսարեւմտյան հատվածը դարձավ Սերբիայի եւ Բուլղարիայի միջեւ վեճի առարկա։ Մակեդոնիայի համար Օսմանյան կայսրության հետ պատերազմին նախապատրաստվելիս Բուլղարիայում լայն քարոզչական արշավ սկսվեց՝ պատերազմի կոչով։ Հոկտեմբերի 21-24-ը Բալկանյան Առաջին պատերազմի ժամանակ բուլղարական բանակը հարձակում սկսեց թուրքական ունեցվածքի դեմ։ Պատերազմն ավարտվեց 1913 թվականի մայիսին Լոնդոնի խաղաղության պայմանագրի կնքմամբ։ Բուլղարիան ստացավ բուլղարներով բնակեցված Մակեդոնիայի միայն մի մասը։ 1913 թվականի հունիսի 1-ին Սերբիան և Հունաստանը, հույս ունենալով բաժանել Մակեդոնիան միմյանց միջև, գաղտնի պայմանագիր կնքեցին Բուլղարիայի դեմ։ Ավստրո-Հունգարիան և Գերմանիան, հետևելով Վիլհելմ II-ի «բաժանիր և նվաճիր» սկզբունքին, փորձեցին միմյանց դեմ հանել բալկանյան ժողովուրդներին։ Հունիսի 29-ի գիշերը սկսվեց Երկրորդ Բալկանյան պատերազմը՝ ուղղված Բուլղարիայի դեմ։ Օգոստոսի 10-ին ստորագրվեց Բուխարեստի հաշտությունը, համաձայն որի ողջ Մակեդոնիան, բացառությամբ Պիրինի շրջանի, անցավ Սերբիայի և Հունաստանի, իսկ Հարավային Դոբրուջան՝ Ռումինիային։ Առաջին Բալկանյան պատերազմում նրա կողմից գրավված Արևմտյան Թրակիան՝ ելքով դեպի Էգեյան ծով, մնաց Բուլղարիայի հետևում[78]։ Սեպտեմբերի 29-ի Կոստանդնուպոլսի պայմանագրով Բուլղարիան ամբողջ Արևելյան Թրակիան հանձնեց Օսմանյան կայսրությանը։ Բուլղարիայի համար անհաջող Բալկանյան պատերազմները նրան բերեցին 55 հազար սպանված և 105 հազար վիրավոր, կորցրած շրջաններից հազարավոր փախստականներ շտապեցին Բուլղարիա։ Պատերազմի հետեւանքները հաղթահարելու համար 1914 թվականի հուլիսին Բուլղարիան 50 տարի մարման ժամկետով վարկ ստացավ գերմանական մասնակցությամբ կոնսորցիումից։ Սերբ մտավորականությունն այս պահին երազում էր պետության վերածննդի մասին Ստեֆան Դուշանի սահմաններում, բուլղարական մտավորականությունը՝ Սիմեոն Մեծի սահմաններում։ Բուլղարիան առաջին համաշխարհային պատերազմին մոտեցավ իր բոլոր հարեւանների նկատմամբ տարածքային պահանջներով։ Սերբիան, որը միացրեց Վարդար Մակեդոնիան իր բուլղար բնակչությամբ, բուլղարների համար դարձավ թիվ մեկ թշնամին[78]։

Առաջին համաշխարհային պատերազմ

խմբագրել

Առաջին համաշխարհային պատերազմի բռնկումով Բուլղարիան, հետապնդելով Մակեդոնիան վերադարձնելու նպատակը, չէր շտապում հակամարտության կողմը բռնել։ 1914 թվականի վերջից Բուլղարիայի ղեկավարությունը հայտարարեց Բուլղարներով չբնակեցված Սերբիայի հողերը՝ Արևելյան Պոմերանիան Նիս, Վրանե և Պիրոտ քաղաքներով միացնելու հնարավորության մասին, որոնք իբր բնակեցված էին բուլղարներով մինչև ռուս-թուրքական 1877-1878 թվականներին պատերազմը։ 1915 թվականի հոկտեմբերի 14-ին Բուլղարիան պատերազմի մեջ մտավ Եռյակի դաշինքի կողմից։ Բուլղարական բանակը հարձակում սկսեց Մակեդոնիայի և Սերբիայի դեմ։ Վարդար Մակեդոնիայում և Պոմարավիայում բուլղարները օկուպացիոն ռեժիմ են հաստատել։ 1916 թվականի սեպտեմբերի 1-ին Բուլղարիան պատերազմ հայտարարեց Ռումինիային, որը պատերազմի մեջ մտավ Անտանտի կողմից։ Ռուսաստանը խզեց հարաբերությունները Բուլղարիայի հետ և պատերազմ հայտարարեց նրան։ Երբ 1916 թվականի սեպտեմբերին ռուսները Դոբրուջայում կռվեցին բուլղարների դեմ, բանաստեղծ Իվան Վազովն իր բանաստեղծության մեջ հարցրեց. «Օ՜, ռուսներ, սլավոն եղբայրներ, ինչո՞ւ եք այստեղ»[79]։ 1917 թվականի սկզբին բուլղարական զորքերը գրավեցին ամբողջ Դոբրուջան մինչև Դանուբի գետաբերանը։

Երեք տարի բուլղարները կռվեցին առանց պարտության, մինչև 1918 թվականի սեպտեմբերին Սալոնիկի ճակատում հանդիպեցին Անտանտի զորքերին։ Վլադայի ապստամբության ժամանակ սեպտեմբերի 29-ին Բուլղարիայի և Անտանտի միջև կնքվեց Սալոնիկի զինադադարը։ Հաջորդ օրը ապստամբությունը ճնշվեց[80]։ Հոկտեմբերի 3-ին ցար Ֆերդինանդը հրաժարվեց գահից՝ հօգուտ որդու և մեկնեց Գերմանիա[81]։ 1919 թվականի նոյեմբերի 27-ին կնքվեց Նեյլի պայմանագիրը, որի համաձայն Բուլղարիան կորցրեց մի շարք արևմտյան շրջաններ և Արևմտյան Թրակիան, որտեղից փախստականների ալիքը խուժեց երկիր։ Փոխհատուցումների չափը կազմել է 2,25 մլրդ ոսկի ֆրանկ։ Բուլղարիան արգելված էր կանոնավոր բանակ ունենալ[82]։

Նորագույն ժամանակաշրջան

խմբագրել

Միջպատերազմյան շրջան

խմբագրել

1919-ին սահմանվեց 8-ժամյա աշխատանքային օր։ 1920 թվականին իշխանության եկավ Գյուղատնտեսական միության կառավարությունը՝ Ալեքսանդր Ստամբոլիյսկու գլխավորությամբ և իրականացրեց ագրարային ռեֆորմ՝ հողի ավելցուկը հողազուրկ և հողազուրկ գյուղացիներին փոխանցելու համար։ 1920 թվականի դեկտեմբերին Բուլղարիան ընդունվեց Ազգերի լիգա։ 1920-1921 թվականներին երկրում կար մոտ 50 հազար ռուս սպիտակ էմիգրանտ, այդ թվում՝ Վրանգելի պարտված բանակի զինվորներ և սպաներ[83]։ 1923 թվականի հունիսի 9-ին պետական ​​հեղաշրջման արդյունքում տապալվեց Ալեքսանդր Ստամբոլիսկու կառավարությունը, որը սպանվեց։ Նոր կառավարությունը գլխավորում էր Ալեքսանդր Ցանկովը, որի ռեժիմը սոցիալիստական ​​դարաշրջանի բուլղարական և խորհրդային պատմագրության մեջ համարվում էր «ֆաշիստական»[84]։

1923 թվականի սեպտեմբերին Բուլղարիայի կոմունիստական ​​կուսակցությունը կազմակերպեց հակակառավարական Սեպտեմբերյան ապստամբությունը, որն ավարտվեց պարտությամբ։

1929 թվականին երկիրը պատեց Մեծ դեպրեսիան։ Ճգնաժամի առաջին մեկուկես տարվա ընթացքում գյուղմթերքի գները նվազել են ավելի քան կեսով։ 1929-1933 թվականներին արտաքին առևտրի ծավալն իր արժեքով կրճատվել է երեք անգամ։ Արդյունաբերական արտադրությունը նվազել է մինչև 40%-ով։ Առանձնապես ծանր վիճակում են հայտնվել արհեստագործական ձեռնարկությունների փոքր սեփականատերերն ու սեփականատերերը։ Տնտեսական վերականգնումը սկսվեց միայն 1936 թվականին։ 1934 թվականին Բուլղարիայի և ԽՍՀՄ-ի միջև հաստատվեցին դիվանագիտական ​​հարաբերություններ[85]։

1934 թվականի մայիսի 19-ին տեղի ունեցավ ռազմական հեղաշրջում, որը բերեց ցար Բորիս III-ի անձնական բռնապետությանը։ Միաժամանակ Բալկաններում սկսեց մեծանալ նացիստական ​​Գերմանիայի ազդեցությունը։ Երկու երկրներն էլ շահագրգռված էին Առաջին համաշխարհային պատերազմից հետո հաստատված սահմանների փոփոխությամբ։ Բուլղարիան Գերմանիայի հետ կապված էր սերտ տնտեսական կապերով և զենքի մատակարարումներով։

Երկրորդ համաշխարհային պատերազմի սկսվելուն պես Բուլղարիայի ղեկավարությունը մանևրում էր տերությունների միջև՝ իր արտաքին քաղաքական գործողությունները համակարգելով Գերմանիայի հետ։ Գերմանիայի ճնշման տակ 1940 թվականի սեպտեմբերի 7-ին Ռումինիան ստիպված եղավ Կրայովայում պայմանագիր կնքել Բուլղարիայի հետ, ըստ որի վերջինիս փոխանցեց Հարավային Դոբրուջան՝ Սիլիստրայի և Բալչիկի հետ միասին[86]։

1940 թվականին Բոգդան Ֆիլովի նացիստամետ կառավարությունը ներկայացրեց հակահրեական օրենսդրություն, որը հիմնականում կրկնօրինակում էր նացիստական ​​Գերմանիայի օրենսդրությունը։

Միջպատերազմյան շրջանի արվեստում նորարարներ են եղել նկարիչներ Ալեքսանդր Ժենդովը, Ստոյան Սոտիրովը, քանդակագործներ Իվան Ֆունևը, Նիկոլայ Շմիրգելան, Լյուբոմիր Դալչևը։ Երաժշտության մեջ այս շրջանի կոմպոզիտորներն էին Պանչո Վլադիգերովը, Մարին Գոլեմինովը և Լյուբոմիր Պիպկովը։ 20-րդ դարի բուլղարական գրականության «ոսկե ֆոնդի» ստեղծմանը մասնակցել են գրողներ և բանաստեղծներ Յորդան Յովկովը, Աթանաս Դալչևը, Սվյատոսլավ Մինկովը, Ստեֆան Կոստովը, Էլիսավետա Բագրյանան, Նիկոլա Վապցարովը[87]։

Երկրորդ համաշխարհային պատերազմ

խմբագրել

1941 թվականի մարտի 1-ին Բուլղարիան ստորագրեց Եռակողմ պայմանագիրը՝ համաձայնելով չմասնակցել ռազմական գործողություններին։ Հաջորդ օրը 680,000-անոց գերմանական բանակը մտավ բուլղարական հող՝ հետագա ներխուժման համար Հարավսլավիա և Հունաստան։ Բնակչությունը գերմանացիներին դիմավորել է ծաղիկներով։ Արևմտյան Թրակիայի, Մակեդոնիայի և «Արևմտյան տարածքների» տարածք բուլղարական զորքերի մուտքից հետո Բորիս III-ը սկսեց կոչվել «միավորող արքա»[88]։ 1941 թվականի հունիսին ի հայտ եկավ հակաֆաշիստական ​​Դիմադրության շարժումը[89]։

Գերմանիայի ճնշման ներքո 1941 թվականի դեկտեմբերի 12-ին Բուլղարիան պատերազմ հայտարարեց ԱՄՆ-ին և Մեծ Բրիտանիային։ Բուլղարիան Խորհրդային Միության հետ դիվանագիտական ​​հարաբերություններ պահպանեց գրեթե մինչև պատերազմի ավարտը։ Մինչև 1980-ականների վերջը խորհրդային և բուլղարական պատմագրությունը Բուլղարիայում հաստատված վարչակարգը դիտարկում էր որպես «մոնարխոֆաշիստական ​​դիկտատուրա»։ Ժամանակակից գիտությունը լիովին մերժում է Բուլղարիայում ֆաշիզմի գոյությունը և գործող ռեժիմը անվանում ավտորիտար։ Դա հաստատվում է, մասնավորապես, զանգվածներին գրկած ֆաշիստական ​​կուսակցության բացակայությամբ, ինչպես նաև 1943 թվականին հրեաների տեղահանման և բնաջնջման գերմանական պահանջին կատարելուց բուլղարական իշխանությունների հրաժարումը[90]։ 1941 թվականի ամռանը ի հայտ եկան առաջին պարտիզանական ջոկատները, որոնք լուրջ ուժ դարձան միայն 1943 թվականի կեսերին։ Նույն թվականի օգոստոսին Բորիս III-ի անսպասելի մահից հետո նոր ցար հռչակվեց նրա վեցամյա որդին՝ Սիմեոնը, որի օրոք ցարի եղբայրը՝ արքայազն Կիրիլը, նշանակվեց ռեգենտական ​​խորհրդում։ 1944 թվականի հունվարին, մարտին և ապրիլին բուլղարական քաղաքները ենթարկվեցին անգլո-ամերիկյան օդային ռմբակոծության, որի հետևանքով զոհվեց մոտ երկու հազար մարդ. սա առաջին անգամն էր, որ երկրի բնակչությունը տեսավ պատերազմի սարսափները[91]։

1943 թվականի փետրվարի 2-ին Բուլղարիայի իշխանությունները համաձայնեցին նացիստական ​​Գերմանիային հանձնել 11384 հրեաների Հարավսլավիայի Մակեդոնիայից և հունական Թրակիայից, որոնք օկուպացված էին բուլղարական բանակի կողմից։ 1943 թվականի մարտի 17-ին կառավարությանը ներկայացվեց այս տեղահանության դեմ խնդրագիրը, որը ստորագրել էին խորհրդարանի փոխնախագահ Դիմիտար Պեշևը և 42 պատգամավորներ։ Ուղղափառ եկեղեցու որոշ նշանավոր գործիչներ նույնպես հանդես են եկել ի պաշտպանություն հրեաների։ Արդյունքում, բուն Բուլղարիայի հրեաները փրկվեցին, բայց բոլոր մակեդոնացի և թրակիացի հրեաները աքսորվեցին Լեհաստանի մահվան ճամբարներ, որտեղ նրանց ճնշող մեծամասնությունը ոչնչացվեց։

Գերմանիայի ճնշման ներքո 1943 թվականի մայիսին կառավարությունը սկսեց հրեաների վտարումը Սոֆիայից դեպի նահանգներ։ Չօգնեցին ոչ հրեաների զանգվածային ցույցը Սոֆիայում մայիսի 24-ին, ոչ էլ մի շարք հայտնի հասարակական-քաղաքական գործիչների բողոքի ակցիաները։ Դանուբի ափին ստեղծվեցին հարկադիր աշխատանքի ճամբարներ և հատուկ համակենտրոնացման ճամբար՝ Սոմովիտը։

1943 թվականի օգոստոսի 28-ին ցար Բորիս III-ի մահից հետո Դոբրի Բոժիլովի գլխավորած նոր կառավարությունը մեղմացրեց իր վերաբերմունքը հրեաների նկատմամբ և 1943 թվականի դեկտեմբերին մայրաքաղաքից վտարված հրեաներին թույլատրվեց կարճ ժամանակով վերադառնալ Սոֆիա անձնական գործերի համար։ 1944 թվականի սկզբին հրեական փոքրաթիվ ընտանիքներ Պաղեստին գաղթելու թույլտվություն ստացան։ 1944 թվականի մայիսին իշխանության եկած Իվան Բագրյանովի կառավարությունը օգոստոսի 29-ին վերացրեց բոլոր հակահրեական օրենքներն ու կանոնակարգերը։

1944 թվականի օգոստոսի 26-ին կառավարությունը չեզոքություն հայտարարեց Գերմանիայի և ԽՍՀՄ միջև պատերազմում և դիմեց Գերմանիային՝ պահանջելով զորքերը դուրս բերել Բուլղարիայից։ 1944 թվականին Բուլղարիան հայտնվեց ԽՍՀՄ ազդեցության գոտում։ Սեպտեմբերի 5-ին ԽՍՀՄ-ը պատերազմ հայտարարեց Բուլղարիային, որից հետո Բուլղարիայի կառավարությունը որոշեց խզել հարաբերությունները Գերմանիայի հետ։ Սեպտեմբերի 8-ին խորհրդային զորքերը մտան բուլղարական տարածք։ Սեպտեմբերի 9-ին երկրում հաստատվեց Հայրենական ճակատի իշխանությունը։ Ոստիկաններին փոխարինեց ժողովրդական միլիցիան։ Հոկտեմբերին բուլղարական բանակը ռազմական գործողությունների մեջ մտավ Գերմանիայի դեմ։ Նույն ամսին օրենք է ընդունվել Երկրորդ համաշխարհային պատերազմին երկիրը ներքաշած անձանց ժողովրդական դատավարության մասին։ Դատավարությունները ավարտվեցին 1945 թվականի ապրիլին։ 2730 հանցագործ դատապարտվել է մահապատժի, 1305-ը՝ ցմահ ազատազրկման[92]։ Բուլղարիայի հարավում 1944-1955 թվականներին եղել է փոքր հակակոմունիստական ​​լեռնային շարժում[93]։

Սոցիալիստական ​​շրջան

խմբագրել

1946 թվականի սեպտեմբերի 15-ին հանրաքվեից հետո Բուլղարիան հռչակվեց ժողովրդական հանրապետություն։ 1946 թվականի նոյեմբերին կառավարությունը գլխավորում էր Գեորգի Դիմիտրովը։ 1947 թվականի դեկտեմբերի 4-ին Ժողովրդական մեծ ժողովն ընդունեց նոր սահմանադրություն, որը շուտով հայտնի դարձավ որպես Դիմիտրովյան Սահմանադրություն։ Այն բանից հետո, երբ Վիլկո Չերվենկովը ստանձնեց ԲԿԿ Կենտկոմի գլխավոր քարտուղարի պաշտոնը, պետության բոլոր հիմնական հարցերի վերաբերյալ որոշումներն ընդունվեցին ստալինյան ղեկավարության հետ համաձայնությամբ։ Կադրային փոփոխություններ են կատարվել Սոֆիայում ԽՍՀՄ խորհրդականների ներգրավմամբ։ Խթանվեց «Դիմիտրովի գործի հավատարիմ իրավահաջորդի»՝ Վիլկո Չերվենկովի անձի պաշտամունքը։ Բացի հարկադիր աշխատանքի ճամբարներից, 1949-1953 թվականներին գործել է Բելենեի համակենտրոնացման ճամբարը, որտեղ պահվում էին հանցագործները և «հակահեղափոխական գործունեության» համար դատապարտվածները։ 1949 թվականին մահապատժի ենթարկվեց կոմունիստական ​​առաջնորդներից մեկը՝ Տրայչո Կոստովը, որը մեղադրվեց հակասովետականության, լրտեսության և Յոսիպ Բրոզ Տիտոյի հետ կապերի մեջ։ 1950-ականների սկզբին դատարանները տարեկան մինչև 280 մահվան դատավճիռ են կայացրել քաղաքական հանցագործությունների համար։

Չերվենկովի հեռացումից հետո իշխանությունը խորհրդային ղեկավարության աջակցությամբ աստիճանաբար անցավ Թոդոր Ժիվկովի ձեռքը[94]։ 1963 և 1973 թվականներին Տ. Ժիվկովը կուլիսների հետևում առաջարկ է արել Բուլղարիային՝ հետագայում ԽՍՀՄ-ին միանալու համար։ Շատ հեղինակների կարծիքով, Տ. Ժիվկովի այս առաջարկները նրա մարտավարական քայլերն էին, որոնք Բուլղարիայի տնտեսությանը ԽՍՀՄ-ից նոր «ներարկումներ» տվեցին։ 1965 թվականին Ժիվկովի դեմ կազմակերպվեց ուղղափառ ստալինիստների դավադրություն, որը խափանվեց Միրչո Սպասովի պետական ​​անվտանգության կողմից։ 1968 թվականին Բուլղարիան մասնակցեց Պրահայի գարնան ճնշմանը։ 1960-ական թվականներին Բուլղարիան ագրարայինից վերածվեց արդյունաբերական-ագրարայինի։ 1956-1970 թվականներին քաղաքների թիվը 112-ից հասավ 172-ի։ 1980 թվականին սոցիալիստական ​​երկրներին բաժին էր ընկնում երկրի արտահանման ընդհանուր ծավալի 70,8%-ը (այդ թվում՝ 49,9%-ը՝ ԽՍՀՄ)։ Բուլղարիայի տնտեսության դոնորը Խորհրդային Միությունն էր, որը Բուլղարիային հումք էր մատակարարում էժան գներով։ 1973-1985 թվականներին Բուլղարիան ԽՍՀՄ-ից ստացել է 400 միլիոն ռուբլու անհատույց օգնություն գյուղատնտեսական կարիքների համար։ 1971 թվականին ընդունվեց նոր սահմանադրություն, որով BCP-ին վերապահվեց պետության առաջատար դերը[95]։

Բուլղարիայում սոցիալիզմի տարիներին սրված էր ազգամիջյան հարաբերությունների հարցը՝ մի կողմից բուլղարների, մյուս կողմից՝ թուրքերի, պոմակների և փոքր էթնիկ խմբերի (գնչուներ, թաթարներ) միջև։ Բուլղարիայի իշխանությունները մուսուլմաններին դիտում էին որպես «հինգերորդ շարասյուն», որը վտանգում էր երկրի տարածքային ամբողջականությունը։ Բուլղարական միատարր ազգի հասնելու համար կիրառվել են բուլղարացման և մուսուլմաններին Բուլղարիայից «քամելու» մեթոդները։ 1960-1970-ական թվականներին պոմաքների անձնական մուսուլման անունները փոխարինվեցին բուլղարական անուններով։ 1968 թվականին Բուլղարիան պայմանագիր է կնքել Թուրքիայի հետ, որով Բուլղարիայի քաղաքացիներին իրավունք է տրվում տեղափոխվել Թուրքիա, եթե նրանք ունեն թուրքական ծագում և ընտանեկան կապեր։ Այս իրավունքից օգտվել է շուրջ 115 հազար քաղաքացի։ 1980-ականների կեսերին հաջորդեց «վերածննդի գործընթաց», 1984 թվականի վերջին - 1985 թվականի սկզբին ավելի քան 850 հազար մարդ ստիպված էր ընդունել սլավոնական անուններ։ 1989 թվականի ամռանը ավելի քան 300 հազար Բուլղարիայի քաղաքացիներ գաղթեցին Թուրքիա, հիմնականում «զբոսաշրջիկների» անվան տակ, որոնցից գրեթե կեսը շուտով վերադարձավ հայրենիք[96]։

1989 թվականի հեղափոխությունը Բուլղարիայում

խմբագրել

Այն բանից հետո, երբ Միխայիլ Գորբաչովը հայտարարեց, որ հրաժարվում է սոցիալիստական ​​երկրների նկատմամբ խնամակալությունից և արտաքին առևտրի վճարումներին դոլարով անցնելու մասին, Բուլղարիան կորցրեց խորհրդային նավթի մատակարարումները ցածր գներով, անհատույց օգնությունից և արտոնյալ վարկավորումից։ Ի պատասխան խորհրդային պերեստրոյկայի, 1987 թվականի հուլիսին ԲԿԿ Կենտկոմի պլենումը հաստատեց սոցիալիստական ​​համակարգի արդիականացման «հուլիսյան հայեցակարգը», բայց այն գործնականում չկիրառվեց։ Առաջին այլախոհական կազմակերպությունները հայտնվեցին Բուլղարիայում 1988 թվականին։ Կուսակցական–պետական ​​ապարատի ներսում ի հայտ եկան բարեփոխումների կողմնակիցներ, որոնց աջակցում էր Մ.Գորբաչովը։ 1989 թվականի նոյեմբերի 10-ին ԲԿԿ Կենտկոմի պլենումում Տ.Ժիվկովը հրաժարական տվեց, իսկ Կենտկոմի գլխավոր քարտուղար (իսկ դեկտեմբերի 17-ից՝ Պետխորհրդի ղեկավար) դարձավ Պյոտր Մլադենովը[97]։

1989 թվականի դեկտեմբերին ստեղծվեց 13 կազմակերպությունների կոալիցիա՝ Ժողովրդավարական ուժերի միություն, որը դարձավ BCP-ի ընդդիմություն։ 1990 թվականի հունվարի 15-ին Ժողովրդական ժողովի նստաշրջանը ԲԿԿ-ի առաջարկով վերացրեց սահմանադրական դրույթը հասարակության և պետության մեջ ԽՄԿ-ի առաջատար դերի մասին։ Փետրվարի 2-ին Գեորգի Աթանասովի կառավարությունը հրաժարական տվեց, և ստեղծվեց նորը` Անդրեյ Լուկանովի գլխավորությամբ։

Ապրիլի 2-ին Ժողովրդական ժողովի նստաշրջանը միաձայն ընտրեց Պ.Մլադենովին NRB-ի նախագահ։ Ներդրվել է սեփականության ձևերի հավասարություն, վերացվել է Պետական ​​խորհուրդը, ներդրվել են նախագահական և բազմակուսակցական ինստիտուտները։ 1990 թվականի ապրիլին բուլղարական կոմունիստների համակուսակցական հանրաքվեից հետո կուսակցությունը վերափոխվեց Բուլղարիայի սոցիալիստական ​​կուսակցության (BSP), որը գրավեց սոցիալ-դեմոկրատական ​​դիրքեր։ 1990 թվականի հունիսին տեղի ունեցան խորհրդարանական ընտրություններ (մասնակցությունը մոտ 90%), որի արդյունքում Ժողովրդական մեծ ժողովի 211 մանդատ բաժին հասավ BSP-ին, 144-ը՝ SDS-ին, 23-ը՝ DPS-ին և 16-ը՝ BZNS-ին։ Ընդհանուր առմամբ մասնակցել է 42 կուսակցություն և շարժում։

1990 թվականի հուլիսի 6-ին հակակոմունիստական ​​ցույցերը հանգեցրին նախագահ Պ.Մլադենովի հրաժարականին[96]։ Հուլիսի 23-ին Գ.Դիմիտրովի դին դուրս է բերվել դամբարանից[98]։ Օգոստոսի 1-ին խորհրդարանը նախագահ ընտրեց ՍԴՍ-ի ղեկավար Ժելյա Ժելևին[99]։ Բուլղարիայում մեկ շնչին ընկնող ՀՆԱ-ն 1990 թվականին կազմել է 5597 ԱՄՆ դոլար (մինչդեռ Ռումինիայում՝ 3511, Հարավսլավիայում՝ 5646, ԽՍՀՄ-ում՝ 6894[100]։

Բուլղարիայի Հանրապետություն

խմբագրել

Սոցիալիստական ​​կառավարությունը, որը 1990 թվականի փետրվարից գլխավորում էր Անդրեյ Լուկանովը, չնայած խորհրդարանում BSP-ի մեծամասնությանը, նոյեմբերի 29-ին ստիպված եղավ հրաժարական տալ սոցիալական լարվածության և քաղաքական պայքարի աճի պատճառով։ Դեկտեմբերին ստեղծվեց SDS-ի, BSP-ի և Բուլղարիայի գյուղատնտեսական ժողովրդական միության կոալիցիոն կառավարությունը՝ անկուսակցական իրավաբան Դիմիտար Պոպովի գլխավորությամբ։ 1991 թվականի փետրվարի 1-ին տնտեսական բարեփոխումները սկսվեցին գների ազատականացմամբ և արժույթի արժեզրկմամբ։ Փետրվարին ընդունված հողային օրենքը նախատեսում էր հողի սեփականության վերականգնում, իսկ կոոպերատիվները ենթակա էին լուծարման[101]։

1991 թվականի հուլիսի 12-ին Բուլղարիան հետսոցիալիստական ​​երկրներից առաջինն էր, որ ընդունեց նոր սահմանադրություն, որը հռչակում էր սոցիալական պետության կառուցումը[102]։ Հոկտեմբերին տեղի ունեցան խորհրդարանական ընտրություններ, որոնց արդյունքում կոալիցիոն կառավարությունը ձևավորեց SDS-ը, որը 240 մանդատներից 110-ով զբաղեցրեց առաջին տեղը և Իրավունքների և ազատությունների շարժումը, որը ներկայացնում էր թուրքալեզու քաղաքացիների շահերը ( 24 մանդատ)։ Երկրորդ տեղը զբաղեցրել է BSP-ն՝ 106 պատգամավորով։

1990-ականների ագրարային բարեփոխումների ժամանակ հողը վերադարձվեց նախկին սեփականատերերին և նրանց ժառանգներին, որոնց մեծ մասն արդեն տեղափոխվել էր քաղաքներ։ Դա հանգեցրեց հողատարածքների մասնատմանը փոքր հողամասերի և գյուղատնտեսական արտադրության կտրուկ անկմանը[103]։ 1991 թվականին իրականացվել է «շոկային թերապիա», սպառողական գներն աճել են 5,7 անգամ։ 1990-ականներին Բուլղարիայի տնտեսությունը խորը անկում ապրեց, որը պայմանավորված էր նախորդ վաճառքի շուկաների կորստով, վերակողմնորոշմամբ դեպի արևմտյան շուկաներ՝ բուլղարական ապրանքների անբավարար մրցունակությամբ և ներկրվող և էներգատար արտադրության առկայությամբ։ Տնտեսությունում զբաղվածների թիվը նվազել է գրեթե մեկ քառորդով։ 1996 թվականի վերջին - 1997 թվականի սկզբին, ֆինանսական ճգնաժամի ժամանակ, տեղի ունեցավ գնաճի երկրորդ աճ[104]։

Սոցիալական անկայունությունը և տնտեսության ճգնաժամային վիճակը հանգեցրին կառավարության կաբինետներում հաճախակի փոփոխությունների, 1990-2014 թվականներին խորհրդարանական ընտրություններ անցկացվեցին ինը անգամ, որից հինգը վաղաժամկետ։ Ձևավորվեցին 16 կառավարական կառույցներ, որոնց ընդհանուր գիծը տնտեսությունն ազատականացնելու և արտաքին քաղաքականության մեջ Արևմուտքի վրա կենտրոնանալու քիչ թե շատ ընդգծված ցանկությունն էր։ 1997 թվականի ապրիլի 19-ի խորհրդարանական ընտրություններում հաղթանակ տարավ «Միացյալ դեմոկրատական ​​ուժեր» աջ կենտրոնամետ դաշինքը՝ ստանալով 137 պատգամավորական մանդատ, որում գլխավոր դերը խաղաց ՍԴՍ-ը։ ՍԴՍ-ի առաջնորդ Իվան Կոստովի կառավարությունը, որը ժառանգել էր լիակատար փլուզման եզրին գտնվող տնտեսությունը, կարճ ժամանակում կարողացավ հասնել քաղաքական, ֆինանսական և մակրոտնտեսական կայունացման։ Վարչապետը հանդես է եկել երկրի զարգացման քառամյա արմատական ​​ծրագրով, որի վերջնական նպատակը ԵՄ-ին և ՆԱՏՕ-ին անդամակցելն էր։ 1997 թվականի հուլիսի 1-ից ԱՄՀ-ի և Համաշխարհային բանկի առաջարկությամբ Բուլղարիայի ֆինանսական համակարգը վերցվեց «արժութային խորհրդի» հսկողության տակ, ազգային արժույթի փոխարժեքը «կապվեց» գերմանական մարկի հետ։ հարաբերակցությունը 1 մարկ = 1000 լև (1999 թվականի մայիսին անվանական արժեքից հետո, 1 մարկ = 1 լև), և այնուհետև եվրոյի նկատմամբ (1 եվրո = 1,95 լև)։ Կոշտ դրամավարկային քաղաքականությունը դադարեցրեց գնաճը. նոր կառավարության առաջին քայլերից մեկը մասսայական սեփականաշնորհման ծրագրի մեկնարկն էր, ոչ եկամտաբեր ձեռնարկությունների մեծ մասը սեփականաշնորհվեցին կամ լուծարվեցին։ Արդեն 1998 թվականին ՀՆԱ-ն աճել է 3,5%-ով։ Այնուամենայնիվ, գործազրկությունը, որը 2001 թվականին կազմում էր 19%, և կոռուպցիան սեփականաշնորհման ընթացքում հանգեցրին իշխող կոալիցիայի աջակցության նվազմանը[105]։

2001 թվականի խորհրդարանական ընտրություններում «Միացյալ դեմոկրատական ​​ուժերը» ստացան 51 պատգամավորական մանդատ, «Հանուն Բուլղարիայի» կոալիցիան՝ 48 մանդատ, մանդատների կեսը ստացավ Կայունության և վերելքի ազգային շարժումը՝ աքսորից վերադարձած վերջին ցար Սիմեոն II-ի գլխավորությամբ, իսկ հետո գլխավորել կառավարությունը։ 1999 թվականի մայիսին Բուլղարիան իր օդային տարածքը տրամադրեց ՆԱՏՕ-ի ինքնաթիռներին Հարավսլավիայի դեմ հարվածներ հասցնելու համար։

2004 թվականի մարտի 29-ին Բուլղարիան միացավ ՆԱՏՕ-ին[106]։

2007 թվականի հունվարի 1-ին Բուլղարիան միացավ Եվրամիությանը[107]։

Գրականություն

խմբագրել
  • Макарова, И. Ф. Болгарский народ в XV—XVIII вв. — М.: ДомКнига, 2005.
  • Болгария в XX веке: очерки политической истории / Отв. ред. Е. Л. Валева. — М.: Наука, 2003.
  • Краткая история Болгарии: с древнейших времён до наших дней / Отв. ред. Г. Г. Литаврин. — М.: Наука, 1987.
  • Златев, В. и др. Болгария в эпоху социализма. — М., 1984.
  • Гришина, Р. П. и др. История и культура Болгарии: к 1300-летию образования Болгарского государства. — М.: Наука, 1981.
  • История Болгарии / Под ред. Третьякова, П. Н. и др. — М.: Наука, 1954. — Т. 1, 2.
  • Расставание с социализмом: болгарский вариант // История антикоммунистических революций конца XX века: Центральная и Юго-Восточная Европа / Ред. Ю. С. Новопашин. — Наука, 2007.
  • Chary, Frederick B. The History of Bulgaria. — The Greenwood Histories of the Modern Nations, 2011. (англ.)
  • Зафиров, Димитър. История на българите в осем тома. — София: Знание, 2007. — 738 с. (болг.)
  • Попов, Димитър Петров. История на България от древността до наши дни. — София: Св. Климент Охридски, 1998. — 453 с. (болг.)
  • Фол, Александър и др. Кратка история на България. — София: Наука и изкуство, 1981. — 493 с. (болг.)
  • Под ред. Велкова, Велизара и др. История на България: В 14 тома. — София: Издателство БАН, 1979. (болг.)

Ծանոթագրություններ

խմբագրել
  1. ↑ Атлас мира: Максимально подробная информация / Руководители проекта: А. Н. Бушнев, А. П. Притворов. — Москва: АСТ, 2017. — С. 25. — 96 с. — ISBN 978-5-17-10261-4
  2. ↑ «Field listing: Area». The World Factbook. Central Intelligence Agency. Արխիվացված է օրիգինալից 2018 թ․ հոկտեմբերի 20-ին. Վերցված է 2018 թ․ հոկտեմբերի 9-ին.
  3. ↑ NSI Census data, 2018
  4. ↑ 4,0 4,1 4,2 4,3 «Report for Selected Countries and Subjects (Bulgaria)». International Monetary Fund. Վերցված է 2019 թ․ հուլիսի 6-ին.
  5. ↑ Державин, Н. С. История Болгарии: Болгария времен Первого и Второго царств (679—1393). — Изд-во Академии наук СССР, 1946. — С. 16.
  6. ↑ Helen Fewlass et al. A 14C chronology for the Middle to Upper Palaeolithic transition at Bacho Kiro Cave, Bulgaria Արխիվացված 2020-06-04 Wayback Machine, 11 May 2020
  7. ↑ Jean-Jacques Hublin et al. Initial Upper Palaeolithic Homo sapiens from Bacho Kiro Cave, Bulgaria Արխիվացված 2020-06-19 Wayback Machine, 11 May 2020
  8. ↑ Бернштейн, С. Б. Этногенез народов Балкан и Северного Причерноморья: лингвистика, история, археология. — М.: Наука, 1984. — С. 236.
  9. ↑ 9,0 9,1 Краткая история Болгарии, 1987, էջ 13, 15, 16
  10. ↑ Проблемы археологии Евразии. — М.: Ин-т археологии РАН, 2002. — С. 269.
  11. ↑ История Болгарии, 1954, էջ 22
  12. ↑ Златковская, Т. Д. Возникновение государства у фракийцев VII—V вв. до н. э.. — М.: Наука, 1971. — С. 164.
  13. ↑ История Болгарии, 1954, էջ 26
  14. ↑ Краткая история Болгарии, 1987, էջ 17, 18, 20, 21
  15. ↑ История Болгарии, 1954, էջ 26, 27
  16. ↑ История Болгарии, 1954, էջ 28, 29
  17. ↑ Краткая история Болгарии, 1987, էջ 21—25
  18. ↑ Краткая история Болгарии, 1987, էջ 28, 29, 31—33, 35, 36
  19. ↑ Отв. ред. Королюк, В. Д. Формирование этнического самосознания болгарской народности (VII — первая четверть X в.) // Развитие этнического самосознания славянских народов в эпоху раннего Средневековья. — М.: Наука, 1982. — С. 53.
  20. ↑ История Болгарии, 1954, էջ 48
  21. ↑ Краткая история Болгарии, 1987, էջ 37—39, 41
  22. ↑ Флоря, Б. Н. Общественная мысль славянских народов в эпоху раннего средневековья. — Рукописные памятники Древней Руси, 2009. — С. 15.
  23. ↑ Под ред. Петров, Петър Хр. История на Първото българско Царство. — II. — София: Наука и изкуство, 1970.
  24. ↑ Андреев, Йордан. Българските ханове и царе VII—XIV век. — София: Петър Берон, 1988. — С. 10.
  25. ↑ «Летопись византийца Феофана». // palomnic.org. Արխիվացված օրիգինալից 2016 թ․ մայիսի 8-ին. Վերցված է 2016 թ․ ապրիլի 26-ին.
  26. ↑ Литаврин, Г. Г. Славинии VII—IX вв. Социально-политические организации славян // Этногенез народов Балкан и Северного Причерноморья. — М.: Наука, 1984. — С. 201.
  27. ↑ Краткая история Болгарии, 1987, էջ 42—46
  28. ↑ Отв. ред. Королюк, В. Д. Формирование этнического самосознания болгарской народности (VII — первая четверть X в.) // Развитие этнического самосознания славянских народов в эпоху раннего Средневековья. — М.: Наука, 1982. — С. 51.
  29. ↑ Фрейденберг, М. М. Хрестоматия по истории южных и западных славян. — Университетское, 1987. — Т. 1. — С. 77.
  30. ↑ Бешевлиев, Веселин. Първобългарите. Бит и култура. — София: Наука и изкуство, 1981. — С. 41.
  31. ↑ Краткая история Болгарии, 1987, էջ 43
  32. ↑ Андреев, Йордан. Българските ханове и царе VII—XIV век. — София: Петър Берон, 1988. — С. 35.
  33. ↑ 33,0 33,1 Краткая история Болгарии, 1987, էջ 54—58
  34. ↑ Руссев Н. Д. Феномен балкано-дунайской культуры и история Дунайской Болгарии. В: Козлов В. И. Население степного междуречья Дуная и Днестра конца VIII—начала XI веков н. э.: балкано-дунайская культура. Кишинев: Stratum Plus, С. 278—295. — 2015.
  35. ↑ Борисова, Л. П. В пространстве филологии. — Юго-Восток, 2002. — С. 85.
  36. ↑ Краткая история Болгарии, 1987, էջ 64—66, 71, 72, 73
  37. ↑ Отв. ред. Королюк, В. Д. Формирование этнического самосознания болгарской народности (VII — первая четверть X в.) // Развитие этнического самосознания славянских народов в эпоху раннего Средневековья. — М.: Наука, 1982. — С. 71.
  38. ↑ 38,0 38,1 Краткая история Болгарии, 1987, էջ 60, 81—84
  39. ↑ Краткая история Болгарии, 1987, էջ 77—79, 87
  40. ↑ Отв. ред. Королюк, В. Д. Формирование этнического самосознания болгарской народности (VII — первая четверть X в.) // Развитие этнического самосознания славянских народов в эпоху раннего Средневековья. — М.: Наука, 1982. — С. 70, 74.
  41. ↑ История Болгарии, 1954, էջ 61
  42. ↑ Краткая история Болгарии, 1987, էջ 84—87
  43. ↑ Краткая история Болгарии, 1987, էջ 87—89
  44. ↑ Щукина Т. А. ПОЯСНОЙ НАБОР ИЗ ПОГРЕБЕНИЯ 3 (курган 1) НА МСТИСЛАВСКОМ II РАСКОПЕ. Выпуск 34
  45. ↑ Коледаров, П. С. Политическа география на средновековната Българска държава. — София: Издателство на Българската кадемия на науките, 1979. — Т. 1. — С. 81.
  46. ↑ Кирило-методиевски студии. — София: Изд-во на Българската академия на науките, 1987. — Т. 4. — С. 177.
  47. ↑ Краткая история Болгарии, 1987, էջ 91—99, 104
  48. ↑ 48,0 48,1 Литаврин, Г. Г. Болгария и Византия в XI—XII вв. — М.: Издательство АН СССР, 1960. — С. 254.
  49. ↑ Миронова, Татьяна. Хронология старославянских и древнерусских рукописных книг Х—XX вв. — Русская книга, 2001. — С. 245.
  50. ↑ См. карту в главе V «Борьба болгарского народа против византийского ига»: Под ред. Третьякова, П. Н. и др. История Болгарии. — М.: Наука, 1954. — Т. 1.
  51. ↑ Краткая история Болгарии, 1987, էջ 102—105, 108—116
  52. ↑ Краткая история Болгарии, 1987, էջ 117, 118, 120, 122, 124—126, 139, 140
  53. ↑ Краткая история Болгарии, 1987, էջ 127, 128
  54. ↑ Բուլղարիայի համառոտ պատմություն, 1987, էջ 128-135
  55. ↑ Болгарский народ в XV—XVIII вв., 2005, էջ 17
  56. ↑ Краткая история Болгарии, 1987, էջ 142—152
  57. ↑ Полывянный, Д. И. Культурное своеобразие средневековой Болгарии в контексте византийско-славянской общности IX—XV веков. — Иваново: Ивановский государственный университет, 2000. — С. 184.
  58. ↑ Полывянный, Д. И. Культурное своеобразие средневековой Болгарии в контексте византийско-славянской общности IX—XV веков. — Иваново: Ивановский государственный университет, 2000. — С. 200.
  59. ↑ Матвеев, Г. Ф. История южных и западных славян: Средние века и новое время. — Изд-во Московского университета, 1998. — С. 46.
  60. ↑ Краткая история Болгарии, 1987, էջ 137—139, 151—154, 161
  61. ↑ Болгарский народ в XV—XVIII вв., 2005, էջ 10, 11, 14, 15, 17, 18, 27
  62. ↑ История Болгарии, 1954, էջ 178
  63. ↑ Краткая история Болгарии, 1987, էջ 162
  64. ↑ История Болгарии, 1954, էջ 165—166
  65. ↑ Болгарский народ в XV—XVIII вв., 2005, էջ 31, 32
  66. ↑ Краткая история Болгарии, 1987, էջ 162—166
  67. ↑ Болгарский народ в XV—XVIII вв., 2005, էջ 70, 74
  68. ↑ Краткая история Болгарии, 1987, էջ 181—184
  69. ↑ Краткая история Болгарии, 1987, էջ 185—191, 198, 199, 201, 202
  70. ↑ Краткая история Болгарии, 1987, էջ 240, 241, 244, 245
  71. ↑ Краткие сообщения Института славяноведения. — Наука, 1957. — С. 21.
  72. ↑ Краткая история Болгарии, 1987, էջ 246—253
  73. ↑ Болгария в XX веке, 2003, էջ 12
  74. ↑ Косик, В. И. Балканы: «Порвалась цепь великая…» (середина XIX — начало XXI вв.). — М.: Институт славяноведения РАН, 2014. — С. 21. — ISBN 978-5-7576-0315-5
  75. ↑ Краткая история Болгарии, 1987, էջ 254—259, 263
  76. ↑ Краткая история Болгарии, 1987, էջ 296
  77. ↑ Болгария в XX веке, 2003, էջ 292, 293
  78. ↑ 78,0 78,1 Краткая история Болгарии, 1987, էջ 305
  79. ↑ Косик, В. И. Балканы: «Порвалась цепь великая…» (середина XIX — начало XXI вв.). — М.: Институт славяноведения РАН, 2014. — С. 37, 41, 42. — ISBN 978-5-7576-0315-5
  80. ↑ Краткая история Болгарии, 1987, էջ 319
  81. ↑ Болгария в XX веке, 2003, էջ 58, 59, 69, 70, 72, 73, 81, 83
  82. ↑ Краткая история Болгарии, 1987, էջ 324
  83. ↑ Краткая история Болгарии, 1987, էջ 325, 326, 328
  84. ↑ Болгария в XX веке, 2003, էջ 161, 167
  85. ↑ Краткая история Болгарии, 1987, էջ 340, 341, 358—360, 386
  86. ↑ Болгария в XX веке, 2003, էջ 230—232, 237, 241
  87. ↑ Под ред. Гудкова, В. П. Программы общих и теоретических курсов для студентов славянского отделения. Болгаристика. — М.: Изд-во МГУ, 1999. — С. 58—62.
  88. ↑ Великая Отечественная война 1941—1945: военно-исторические очерки в четырех книгах. Освобождение. — М.: Наука, 1998. — С. 100.
  89. ↑ Болгария в XX веке, 2003, էջ 255—257, 262
  90. ↑ Болгария в XX веке, 2003, էջ 262, 264, 265
  91. ↑ Болгария в XX веке, 2003, էջ 273, 282, 284
  92. ↑ Болгария в XX веке, 2003, էջ 290, 292, 293, 295, 302, 310, 311, 313
  93. ↑ См. главу V «Антикоммунизм в советском блоке»: Kostov, Chris. The Communist Century: From Revolution To Decay: 1917 to 2000. — Andrews UK Limited, 2015.
  94. ↑ Болгария в XX веке, 2003, էջ 334, 335, 338, 346, 370, 371, 383, 384, 394, 395
  95. ↑ Болгария в XX веке, 2003, էջ 401—404, 406, 408, 477
  96. ↑ 96,0 96,1 Болгария в XX веке, 2003, էջ 417, 418, 420, 423, 424, 425
  97. ↑ Болгария в XX веке, 2003, էջ 410—413
  98. ↑ История антикоммунистических революций, 2007, էջ 63
  99. ↑ «Болгария». // krugosvet.ru. Արխիվացված օրիգինալից 2016 թ․ նոյեմբերի 26-ին. Վերցված է 2016 թ․ նոյեմբերի 26-ին.
  100. ↑ Maddison, Angus. The world economy. — OECD Publishing, 2006. — С. 185. — ISBN 92-64-02261-9
  101. ↑ История антикоммунистических революций, 2007, էջ 65—66
  102. ↑ Болгария в XX веке, 2003, էջ 427
  103. ↑ История антикоммунистических революций, 2007, էջ 67
  104. ↑ Под ред. Симония, Н. А. Энциклопедия стран мира. — М.: Экономика, 2004. — С. 351.
  105. ↑ Центральная и Юго-Восточная Европа. Конец XX — начало XXI вв. Аспекты общественно-политического развития. Историко-политологический справочник. М.; СПб.: Нестор-История, 2015.
  106. ↑ «Seven new members join NATO». // nato.int. Արխիվացված օրիգինալից 2014 թ․ մարտի 15-ին. Վերցված է 2016 թ․ ապրիլի 11-ին.
  107. ↑ «Bulgaria». // europa.eu. Արխիվացված օրիգինալից 2016 թ․ ապրիլի 10-ին. Վերցված է 2016 թ․ ապրիլի 11-ին.
  1. ↑ Գնչուների պաշտոնական թիվը ներայիս բնակչության հետ համեմատած կարող է ավելի քիչ լինել։
Ստացված է «https://hy.wiki.x.io/w/index.php?title=Բուլղարիայի_պատմություն&oldid=9789142» էջից