Զամբիա

Զամբիայի Հանրապետություն
; Դրոշ	; Զինանշան
	Նշանաբան՝; One Zambia, One Nation
	Ազգային օրհներգ՝ "Stand and Sing of Zambia, Proud and Free"
	Զամբիայի դիրքը
Մայրաքաղաք; և ամենամեծ քաղաք	Լուսակա; 15°25′S, 28°17′E
Պետական լեզուներ	Անգլերեն
Շրջանային լեզուներ	Չյուա, բեմբա, լունդա, տոնգա, լոզի, լավալե, կաոնդե
Կառավարում	Հանրապետություն
Անկախացում
Տարածք
Բնակչություն
ՀՆԱ (ԳՀ)	2009 գնահատում
ՀՆԱ (անվանական)	2009 գնահատում
Ջինի (2002-03 թթ.)	42.1 (միջին)
ՄՆԶԻ (2010)	0.395 (ցածր) (150th)
Արժույթ	Զամբիական կուաչա (ZMK)
Ժամային գոտի	ԿԱԺԳ (ՀԿԺ+2)
Ազգային դոմեն	.zm
Հեռախոսային կոդ	+260

Զամբիա (անգլ.՝ Zambia, պաշտոնապես՝ Զամբիայի հանրապետություն), պետություն հարավային Աֆրիկայում։ Մայրաքաղաքը Լուսական է։ Այն հյուսիսից սահմանակցում է Կոնգոյի դեմոկրատական հանրապետությանը, հյուսիս-արևելքից՝ Տանզանիային, արևելքից՝ Մալավիին, արևմուտքից՝ Անգոլային, իսկ հարավից սահմանակցում է Մոզամբիկին, Զիմբաբվեին և Բոթսվանային։ Լուսական բացի մայրաքաղաք լինելուց նաև երկրի ամենամեծ քաղաքն է։

Կլիմա

Կլիման արևադարձային է։ Խոնավ սեզոնները ձգվում է հոկտեմբերից–ապրիլ։ Ամենատաք ամսվա միջին ջերմաստիճանը 23°- 27 °C է, ամենացուրտ ամսվանը՝ 15°-20 °C է։ Տարեկան տեղումները հարավում 600-800 մմ է, հյուսիսում՝ 1200-1400 մմ է։

Օգտակար հանածոներ

Կան ոսկու, պղինձի, կոբալտի, արծաթի, ուրանի, ցինկի, կապարի, մանգանի, վանադիումի, քարածուխի պաշարներ։

Ջրային ցանց

Գետային ցանցը խիտ է։ Գետերն առավելապես դանդաղահոս են, որոշ հատվածներում՝ նավարկելի։ Խոշոր լիճը Բանգվեուլուն է, այստեղ են գտնվում նաև Տանգանիկա լճի հարավային և Մվերու լճի արևելյան մասերը։ Տարածքի մեծ մասը զբաղեցնում են «միոմբո» չոր անտառները, իսկ ափամերձ շրջաններում՝ սավաննաները։

Կենդանական աշխարհ

Բնորոշ կենդանիներից են աֆրիկյան փիղը, ռնգեղջյուրը, վագերաձին, ընձառյուծը։

Պատմություն

Նախապատմական դարաշրջան

Զամբեզի հովտում և Կալամբո Ջրվեժում հնագիտական տեղանքները ցույց են տալիս մարդկային մշակույթների փոփոխությունը։ Կալամբո ջրվեժի մոտակայքում գտնվող ճամբարի հնագույն գործիքները թվագրվել են ռադիոածխածնով ավելի քան 36,000 տարի առաջ։ Broken Hill մարդու գանգի բրածո մնացորդները (հայտնի է նաև որպես Կաբվե մարդ), որոնք թվագրվում են Մ.թ. ա. 300,000-ից 125,000 տարի, ևս մեկ անգամ ցույց են տալիս, որ տարածքը բնակեցված է եղել հին մարդկանցով։ Բրոքեն Հիլլից մի մարդ հայտնաբերվել է Զամբիայում՝ Կաբվե շրջանում։

Կոյսան և գագաթներ

Ժամանակակից Զամբիան ժամանակին բնակեցված էր կոյսան և գագաթներ ժողովուրդներով մինչև Մ.թ. մոտ 300 թվականը, երբ Բանտու գաղթողները սկսեցին բնակեցնել այդ տարածքները։ Ենթադրվում է, որ կոյսանները ծագել են Արևելյան Աֆրիկայում և տարածվել դեպի հարավ մոտ 150,000 տարի առաջ։ Կաֆե երկուսը, որոնք ապրում էին Կաֆուեի հարթավայրերի շուրջ, և լուկանգա երկուսը, որոնք ապրում էին Լուկանգայի ճահճի շուրջ։ Զամբիայում հնագույն ժայռային արվեստի շատ օրինակներ , ինչպիսիք են Մելա ժայռապատկերները, Մումբվա քարանձավները և Նաչիկուֆու քարանձավը, վերագրվում են այս վաղ որսորդ-հավաքողներին։ Կոյսանները և հատկապես TWA-ն ձևավորեցին հովանավոր-հաճախորդ հարաբերություններ Կենտրոնական և Հարավային Աֆրիկայի Բանտու գյուղատնտեսական ժողովուրդների հետ, բայց, ի վերջո, կամ տեղահանվեցին Բանտու խմբերի կողմից, կամ կլանվեցին նրանց կողմից։

XVIII դարի վերջից Զամբիայի տարածք են թափանցել առաջին եվրոպացիները։ XIX դարի 80-ական թվականների վերջին երկրի տարածքն ընկել է բրիտանական գաղութային տիրապետության տակ։ 1911 թվականից կոչվել է Հյուսիսային Ռոդեզիա (գաղութային զավթման կազմակերպիչ Ջոն Ռոդսի անունով), ապա՝ 1953 –1963 թվականներին եղել է Ռոդեզիաների և Նյասալենդի Դաշնության կազմում, 1964 թվականին անկախություն ձեռք բերելուց հետո կոչվել է Զամբիայի Հանրապետություն։

Պետական կարգ

Զամբիան Ժողովրդավարական Հանրապետություն է՝ բազմակուսակցական համակարգով։ Ըստ Economist Intelligence-ի ՝ երկիրը 2018 թվականին ժողովրդավարության ինդեքսով դասակարգվել է որպես հիբրիդային ռեժիմ։

Գործադիր իշխանություն

Պետության ղեկավարը, կառավարության ղեկավարը և գերագույն գլխավոր հրամանատարը նախագահն է, որն ընտրվում է հինգ տարի ժամկետով՝ երկու ժամկետից ոչ ավելի ուղղակի ընտրությունների ժամանակ։ Նա իրավունք ունի նշանակել և պաշտոնից ազատել նախարարների կաբինետին, ինչպես նաև փոխնախագահին, լուծել պատերազմի և խաղաղության հարցերը, գումարել Ազգային ժողով, վետո դնել խորհրդարանի կողմից ընդունված օրինագծերի վրա։

Օրենսդիր իշխանություն

Ազգային ժողովը բաղկացած է 158 պատգամավորից, որոնցից 150-ը ընտրվում են ուղղակի ընտրությունների արդյունքում, իսկ 8-ը նշանակվում են նախագահի կողմից։ Որոշում չընդունվելու դեպքում Ազգային ժողովը կարող է լուծարվել նախագահի կողմից։ Խորհրդարանի բոլոր անդամներն ընտրվում են հինգ տարի ժամկետով։

Բնակչություն

Զամբիայի բնակչության 98 %-ը պատկանում է բանտու լեզվաընտանիքի տարբեր խմբերի, որոնց մեծ մասը խոսում է տեղական հիմնական լեզուներով (բեմբա, նգոնի, տոնգա, բալունդա) և պահպանել է տեղական հավատքները։ Բնակչությունը ՝ 12,1 միլիոն (2010 հուլիս)։ 2022 թվականի վերջին մարդահամարի համաձայն Զամբիայի բնակչությունը կազմում է մոտ 19,61 միլիոն մարդ, որոնցից բեմբան ՝ 21,5 %, տոնգան ՝ 11,3 %, լոզին ՝ 5,2 %, մյուսները ՝ 45,9%:[15]. Բնակչության խտությունը 19,3 մարդ / կմ2։ Քաղաքներում բնակվում է երկրի բնակչության 39,2% - ը (2011)։

Նկատվում է կանանց (50,03 %) փոքր գերակշռություն տղամարդկանց նկատմամբ (49,97 %) (2012)։ Բնակչության 46,3% - ը պատկանում է Մինչև 15 տարեկան տարիքային խմբին, 27,8% 15-ից 29 տարեկան, 15,6% 30-ից 44 տարեկան, 6,6% 45-ից 59 տարեկան, 2,9% 60-ից 74 տարեկան, 0,7% 75-ից 84 տարեկան, 0,1% 85 տարեկան և բարձր (2012)։ Կյանքի միջին տևողությունը (2012) ՝ 49,6 տարի (Տղամարդիկ), 52,8 տարի (կանայք)։

Ծնելիությունը 43.1 1000 բնակչի հաշվով (2012), մահացությունը 13.4 1000 բնակչի հաշվով (2012)։ 2009 թվականի գնահատմամբ ՝ չափահաս բնակչության 13,5% - ը (15-49 տարեկան) վարակված է իմունային անբավարարության վիրուսով։

Տնտեսապես ակտիվ բնակչությունը կազմում է 5 416 300 մարդ (2011), այսինքն ՝ ընդհանուր բնակչության 40,6% - ը ։ Տնտեսապես ակտիվ բնակչության 79,7 % - ը կազմում են 15-64 տարեկան աշխատողները, կանանց թիվը ՝ տնտեսապես ակտիվ բնակչության 43,7%-ը։ Գործազրկությունը կազմում է ավելի քան 14 % (2006)

Կրոն

Քրիստոնեություն (կաթոլիկներ, լյութերականներ, անգլիկաններ, ադվենտիստներ, պենտեկոստալներ Աստծո ժողովից, Աստծո եկեղեցուց և այլն) և Քրիստոնեա-Աֆրիկյան պաշտամունքներ 50-75%, այդ թվում ՝ կաթոլիկներ երկրի բնակչության 28% -ը, ըստ 2005 թվականի տվյալների, մուսուլմանները կազմում են մոտ 5 %։

Կան հինդուիզմի և սիկհերի հետևորդներ։ Բացի այդ, կան փոքր թվով հրեաներ, հիմնականում աշկենազներ։ Բահայի հավատքի հետևորդները կազմում են բնակչության 1,5% - ը (մոտ 160 հազար մարդ)։

Հակաթրինիտարիաներից տարածված են Եհովայի վկաները։ 2013թ. քարոզիչների ամենաբարձր թիվը կազմել է 170 861 (ավելի քան 1%)։ Տիրոջ երեկոյին 2013 թվականին ներկա էր 763 915 մարդ (Բնակչության 5,3%)։

Զամբիայի Սահմանադրության համաձայն՝ Զամբիան քրիստոնյա ազգ է ՝ պահպանելով մարդու խղճի, հավատքի կամ կրոնի ազատության իրավունքը

Տնտեսություն

Տնտեսության հիմքը հանքարդյունաբերությունն է (առաջատար է պղնձի արդյունահանությունը)։ Գյուղատնտեսական հիմնական մշակաբույսերն են եգիպտացորենը, սորգոն, կորեկը, ծխախոտը, բամբակենին, շաքարեղեգը, գետնանուշը և այլն։ Բնական ռեսուրսներն են՝ պղինձ, կոբալտ, ցինկ, կապար, ածուխ, զմրուխտ, ոսկի, արծաթ, ուրան, հիդրոէներգետիկ ռեսուրսներ։

Զամբիան "մարդասիրության կառուցման" դարաշրջանում դարձել է աշխարհի ամենաաղքատ երկիրը, բնակչության 82% -ն ապրում է աղքատության շեմից ցածր։

Քենեթ Քաունդայի օրոք երկրում գերակշռում էր տնտեսության սոցիալիստական տեսակը։ 1991 թվականին բազմակուսակցական համակարգին անցնելուց հետո սկսվեց տնտեսության բարեփոխումը։ Մասնավոր ձեռնարկատիրության անցումը հանգեցրեց տնտեսության աճին։

Մեկ շնչի հաշվով ՀՆԱ-ն 2009 թվականին ՝ 1,5 հազար դոլար (200-րդ տեղը աշխարհում)։

Մինչ այժմ աշխատողների 85% - ը զբաղված է գյուղատնտեսությամբ (ՀՆԱ-ի 19%)։ Մշակվում են եգիպտացորեն, սորգո, բրինձ, գետնանուշ, Արևածաղիկ, բանջարեղեն, ծխախոտ, բամբակյա, շաքարեղեգ, տապիոկա, սուրճ։ Բուծվում են խոշոր եղջերավոր անասուններ, այծեր, խոզեր, թռչուններ։

Արդյունաբերություն (աշխատողների 6 %, ՀՆԱ-ի 31%). պղնձի հանքաքարի և այլ մետաղների արդյունահանում, գյուղատնտեսական արտադրանքի մշակում։

Զամբիայի դրամական միավորը կվաչան է, որը բաղկացած է 100 նգվեից ։

2013 թվականի հունվարի 1-ին արտադրվել է կվաչայի դենոմինացիան ՝ ISO 4217 ստանդարտում նրա կոդերի փոփոխությամբ ՝ նոր տառային կոդ ZMW (հին ZMK), թվային 967 (894)։ Թղթադրամներից հանվել է երեք զրո և շրջանառության մեջ դրվել նոր անվանական արժեքով թղթադրամներ։ 2, 5, 10, 20, 50 եվ 100 կվաչա։ Հին թղթադրամները շրջանառության մեջ էին նորերի հետ հավասար հարաբերակցությամբ՝ ըստ անցկացված դենոմինացիայի մինչև 2013 թվականի հուլիսի 15-ը ։ Դրանից հետո դրանք կարող էին փոխանակվել Կենտրոնական բանկում՝ առանց գումարի սահմանափակման։ Նոր թղթադրամների ձևավորումն ու գունային սխեման գրեթե ամբողջությամբ համապատասխանում է հին շարքին ։

Արվեստ

Հնուց ի վեր Զամբիայի ժողովուրդների կենցաղի մաս է կազմել երաժշտությունը։ Ցեղերի առաջնորդներն ունեցել են պալատական երաժիշտներ, նվագախմբեր, պարողներ։ 1930 թվականին այստեղ ստեղծվել է նոր պար՝ «կալելե»։ Որոշ ժամանակ անց այդ պարի ռիթմերն արդեն հանրածանոթ էին ողջ Աֆրիկայում։

Արտաքին հղումներ

Պաշտոնական կայք Արխիվացված 2005-06-19 Wayback Machine

Ծանոթագրություններ

↑ Department of Economic and Social Affairs Population Division (2009). «World Population Prospects, Table A.1» (PDF). 2008 revision. United Nations. Վերցված է 2009 թ․ մարտի 12-ին. {{cite journal}}: Cite journal requires |journal= (օգնություն)
↑ Central Statistical Office, Government of Zambia. «Population size, growth and composition» (PDF). Արխիվացված է օրիգինալից (PDF) 2007 թ․ նոյեմբերի 24-ին. Վերցված է 2007 թ․ նոյեմբերի 9–ին-ին.
↑ ^3,0 ^3,1 ^3,2 ^3,3 «Zambia». International Monetary Fund. Վերցված է 2010 թ․ ապրիլի 21-ին.

Վիքիպահեստն ունի նյութեր, որոնք վերաբերում են «Զամբիա» հոդվածին։

Այս հոդվածի կամ նրա բաժնի որոշակի հատվածի սկզբնական կամ ներկայիս տարբերակը վերցված է Քրիեյթիվ Քոմմոնս Նշում–Համանման տարածում 3.0 (Creative Commons BY-SA 3.0) ազատ թույլատրագրով թողարկված Հայկական սովետական հանրագիտարանից (հ․ 3, էջ 652)։

[unpop-1] Department of Economic and Social Affairs Population Division (2009). «World Population Prospects, Table A.1» (PDF). 2008 revision. United Nations. Վերցված է 2009 թ․ մարտի 12-ին. {{cite journal}}: Cite journal requires |journal= (օգնություն)

[censubibpibjnii-2] Central Statistical Office, Government of Zambia. «Population size, growth and composition» (PDF). Արխիվացված է օրիգինալից (PDF) 2007 թ․ նոյեմբերի 24-ին. Վերցված է 2007 թ․ նոյեմբերի 9–ին-ին.

[imf2-3] 3,0 ^3,1 ^3,2 ^3,3 «Zambia». International Monetary Fund. Վերցված է 2010 թ․ ապրիլի 21-ին.

[1]

[2]

[3]