Թիվ (միավոր)
Թիվը կամ մատը երկարության չափման հին և ոչ հնացած միավոր է։ Այն ի սկզբանե հիմնված էր մարդու մատի լայնության վրա[1]։ Հին եգիպտական, միջագետքյան, եբրայական, հին հունական և հռոմեական չափման համակարգերում այն երկարության հիմնարար միավոր էր։
Աստղագիտության մեջ թվանշանը արեգակի կամ լուսնի տրամագծի տասներկուերորդն է[2]։
Պատմություն
խմբագրելՀին Եգիպտոս
խմբագրելԹվանշանը, որը նաև կոչվում է մատ կամ մատի լայնություն, չափման միավոր է, որն ի սկզբանե հիմնված է մարդու մատի լայնության վրա։ Հին Եգիպտոսում այն կանգունի ստորաբաժանման հիմնական միավորն էր[1]։
Հին եգիպտական գավազանների վրա թագավորական կանգունը բաժանված է չորս նիշից բաղկացած յոթ ափի կամ յուրաքանչյուր մատի.[3]: Արքայական կանգունը մոտավորապես 525 մմ էր[4], Այսպիսով, հին եգիպտական թվանշանի երկարությունը մոտ 19 մմ էր։
| Անուն | Եգիպտական անուն | Եգիպտական համարժեք արժեքներ | Մետրին համարժեք | ||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Թագավորական կանգուն |
|
7 ափ կամ 28 նիշ | 525 մմ | ||||
| Բռունցք | 6 նիշ | 108 մմ | |||||
| Ձեռք | 5 նիշ | 94 մմ | |||||
| Ափ |
|
4 նիշ | 75 մմ | ||||
| Նիշ |
|
ափի 1/4 | 19 մմ |
Միջագետք
խմբագրելԱքքադական կայսրության դասական համակարգում, որը հաստատվել էր մ.թ.ա. մոտ 2250 թվականին Նարամ-Սինի օրոք, մատը կանգունի երկարության մեկ երեսուներորդն էր։ Կանգունը համարժեք էր մոտավորապես 497 մմ, ուստի մատը հավասար էր մոտ 17 մմ։ Հիմնական երկարությունը օգտագործվել է ճարտարապետության և դաշտերի բաժանման մեջ։
| Միավոր | Հարաբերություն | Մետրային համարժեք |
Շումերական | Աքքադերեն | Սեպագիր |
|---|---|---|---|---|---|
| հացահատիկ | 1/180 | 2.8 մմ | դեռ | կներես | 𒊺 |
| մատ | 1/30 | 17 մմ | շու-սի | Ուբան | 𒋗𒋛 |
| ոտք | 2/3 | 331 մմ | շու-դու3-ա | շիզու | 𒋗𒆕𒀀 |
| կանգուն | 1 | 497 մմ | որտեղ3 | ամմատու | 𒌑 |
Հին եբրայական համակարգ
խմբագրելՀին Հունաստան
խմբագրելՀին Հռոմ
խմբագրելԲրիտանիա
խմբագրելԹիվը (լատ. «մատ»), երբ օգտագործվում է որպես երկարության միավոր, սովորաբար ոտքի տասնվեցերորդն է կամ 3/4» (1,905 սմ միջազգային դյույմի համար)[6]։ Հասուն տղամարդու մատի ծայրի լայնությունը իսկապես մոտ 2 սանտիմետր է։ Անգլերենում այս միավորը հիմնականում դուրս է եկել գործածությունից, ինչպես և մյուսները, որոնք հիմնված են մարդու ձեռքի վրա՝ մատ (7/6 նիշ), ափ (4 նիշ), ձեռք (16/3 նիշ), լիսեռ (8 նիշ), բացվածք ( 12 նիշ), կանգուն (24 նիշ) և Էլլ (60 նիշ)։
Այն ընդհանուր առմամբ հավասար է ոտքի եղունգին, թեև այդ տերմինը կարող է օգտագործվել նաև որպես 1/16 մաս և այլ միավորներ։
Աստղագիտություն
խմբագրելԱստղագիտության մեջ թվանշանը կազմում է կամ մինչև վերջերս եղել է արևի կամ լուսնի տրամագծի տասներկուերորդ մասը[2][7]:Սա հանդիպում է Պլուտարքոսի բարոյականության մեջ, XII:23, սակայն տրամագծի ճշգրիտ տասներկուերորդ մասը կարող է պայմանավորված լինել Պտղոմեոսով։ Սոսիգենես Ալեքսանդրացին մ.թ. 1-ին դարում նկատել էր, որ դիոպտրայի վրա լուսինը ծածկելու համար անհրաժեշտ է 11 կամ 12 թվանշան (երկարությամբ) տրամագծով սկավառակ[8]։
Միավորն օգտագործվել է արաբական կամ իսլամական աստղագիտական աշխատություններում, ինչպիսիք են Սադր ալ-Շարիա ալ-Թանին (մահ. 1346/7)[9], որտեղ այն կոչվում է թվանշան կամ մատ[10]։
Աստղագիտական թվանշանը դարեր շարունակ օգտագործվել է Բրիտանիայում։ Հիթը, որը գրել է 1760 թվականին, բացատրում է, որ 12 թվանշանները հավասար են արևի խավարման տրամագծին, բայց 23-ը կարող է անհրաժեշտ լինել Երկրի ստվերի համար, երբ այն խավարում է լուսինը, իսկ 12-ից բարձր թվանշանները ներկայացնում են Երկրի ստվերի ավելի մեծ չափը։ քան Լուսինը[11]։ Միավորը, ըստ երևույթին, ներկայումս շատ չի օգտագործվում, բայց առկա է վերջին բառարաններում[7]։
Ալկոհոլային խմիչքներ
խմբագրելԱլկոհոլային խմիչքի «մատը» խոսակցական լեզվով կոչվում է «նիշ»։
Տես նաև
խմբագրելԾանոթագրություններ
խմբագրել- ↑ 1,0 1,1 Hosch, William L. (ed.) (2010) The Britannica Guide to Numbers and Measurement New York, NY: Britannica Educational Publications, 1st edition. 978-1-61530-108-9, p.203
- ↑ 2,0 2,1 Chisholm, Hugh, ed. (1911). . Encyclopædia Britannica (անգլերեն). Vol. 8 (11th ed.). Cambridge University Press. էջ 268.
- ↑ Selin, Helaine, ed. (1997). Encyclopaedia of the History of Science, Technology and Medicine in non-Western Cultures. Dordrecht: Kluwer. ISBN 978-0-7923-4066-9.
- ↑ Lepsius, Richard (1865). Die altaegyptische Elle und ihre Eintheilung (German). Berlin: Dümmler.
{{cite book}}: CS1 սպաս․ չճանաչված լեզու (link) - ↑ Clagett, Marshall (1999). Ancient Egyptian Science, A Source Book. Volume 3: Ancient Egyptian Mathematics. Philadelphia: American Philosophical Society. ISBN 978-0-87169-232-0.
- ↑ Ronald Edward Zupko (1985). A dictionary of weights and measures for the British Isles: the Middle Ages to the twentieth century. American Philosophical Society. էջեր 109–10. ISBN 978-0-87169-168-2. Վերցված է 2012 թ․ հունվարի 15-ին.
- ↑ 7,0 7,1 Macdonald, A.M. (ed.) (1972) Chambers Twentieth Century Dictionary Edinburgh: W. & R. Chambers 0-550-10206-X, "digit"
- ↑ Neugebauer, Otto (1975) A History of Ancient Mathematical Astronomy Berlin: Springer, 978-0-387-06995-1 Volume 2, p.658
- ↑ Hockey, Thomas et al. (eds.) (2007) The Biographical Encyclopedia of Astronomers, Springer Reference New York: Springer pp. 1002–1003
- ↑ 'Ubayd Allāh ibn Mas'ūd Ṣadr al-S̆arīaẗ al-Aṣġar al-Maḥbūbī, Ahmad S. Dallal (1995) An Islamic response to Greek astronomy: kitāb Ta'dīl hay'at al-aflāk of Ṣadr al-Sharī'a (in Arabic and English) Leiden, New York: E.J. Brill, 978-90-04-09968-5 p.212
- ↑ Heath, Robert (1760). Astronomia accurata; or ... subservient to the three principal Subjects. London: Published by the author. էջ ix.