Աստղագիտություն

Աստղագիտություն, գիտություն երկնային մարմինների (մոլորակներ, աստղեր, միգամածություններ, միջաստղային նյութ, գալակտիկաներ և այլն) և նրանց հետ կապված երևույթների (տարածական բաշխում, շարժումներ, ֆիզիկական բնույթ և վիճակ, փոխազդեցություն, առաջացում ու զարգացում և այլն) մասին։ Այն միաժամանակ մշակում է երկնային մարմինների դիտումները գործնական նպատակներով օգտագործելու մեթոդներ (ժամանակի ծառայություն, աստղագիտական կողմնորոշում, տիեզերական թռիչքների աստղագիտական կառավարում և այլն)։ Ըստ ուսումնասիրության օբյեկտների կամ մեթոդների աստղագիտությունը բաժանվում է մի շարք ենթաբաժինների։

Թաթառակեր աստղային համակարգ (գալակտիկա)

Հեյլ-Բոպպ գիսաստղը, որը 1997-ին տեսանելի էր անզեն աչքով

Տիեզերական թռիչքների ժամանակ անհրաժեշտ ուղեծրերի ընտրության կապակցությամբ աստղագիտության մեջ ձևավորվեց մի նոր բաժին՝ աստղադինամիկան, որն ուսումնասիրում է արհեստական երկնային մարմինների շարժումները։

Արեգակի, մոլորակների և աստղերի տեսանելի շարժումների պարբերականությունը աստղագիտական դիտումներով հաստատված առաջին օրինաչափություններից է։ Այն ընկած է ժամանակի որոշման և օրացույցների կազմման հիմքում։ Այդ պարբերականությունն օգտագործվում է նաև մի շարք երկնային երևույթների (Արեգակի և Լուսնի խավարումներ, Արեգակի, Լուսնի և մոլորակների մերձեցումներ և այլն) կանխատեսման համար։ Այդ խնդիրները, նրանց լուծման համար կիրառվող գործիքների տեսությունը և մաթեմատիկական մեթոդները կազմում են աստղաչափության, ոլորտային ու գործնական աստղագիտությունների առարկան։

Մոլորակների շարժումների, Արեգակի ու Լուսնի խավարումների, պայծառ գիսավորների երևույթները հին դարերում կապում էին Երկրի վրա տեղի ունեցող իրադարձությունների հետ և օգտագործում հասարակական կյանքի երևույթների, մարդկանց ճակատագրի կանխագուշակման նպատակով։ Այդ հարցերով զբաղվող կեղծ գիտությունը՝ աստղագուշակությունը, ոչ մի գիտական հիմք չունի, սակայն ժամանակին զարկ է տվել աստղագիտական դիտումներին և դրանով իսկ նպաստել Աստղագիտության զարգացմանը։

Մեծ է աստղագիտության գիտական և գործնական նշանակությունը։ Այն սերտորեն կապված է մաթեմատիկայի, ֆիզիկայի, մեխանիկայի և մյուս գիտությունների հետ։ Օգտագործելով այդ գիտությունների մեթոդները՝ նաև իր հերթին զգալիորեն ազդել է նրանց զարգացման վրա։ Այսպես, երկնային մեխանիկայի հաջողությունները 17-րդ դարում խթանեցին այն ժամանակ ֆիզիկայի հիմնական բաժինը կազմող դասական մեխանիկայի զարգացմանը, որով դրվեց ճշգրիտ բնագիտության հիմքը։ Ավելի ուշ (20-րդ դար) աստղաֆիզիկական հետազոտությունները հանգեցրին նոր երևույթների և նյութի՝ տիեզերական պայմաններում դրսևորվող, գիտությանը մինչ այդ անհայտ հատկությունների բացահայտմանը, որը զգալիորեն նպաստեց ֆիզիկայի զարգացմանը։ Մասնավորապես, աստղերի ճառագայթման աղբյուրների ուսումնասիրությունը բերեց էներգիայի ջերմամիջուկային աղբյուրների հայտնագործմանը։

Միջազգային եզրի ծագում

Բազմաթիվ լեզուներում գործածական է աստրոնոմիա եզրը. այն ծագում է հունարեն αστρονομία բառից, որը կազմված է άστρον (աստրոն՝ աստղ կամ համաստեղություն) en νόμος (նոմոս՝ Բնության օրենք), այսինքն՝ երկնային մարմինների օրինաչափությունների ուսումնասիրում։

Պատմություն

Հին աշխարհ

Աստղագիտությունը հնագույն գիտություններից է։ Դեռևս Ք․ա․ աստղագիտությունը բավականաչափ զարգացած էր Բաբելոնում, Եգիպտոսում, Չինաստանում, Հունաստանում։ Այսպես, մեր թվարկությունից 28 դար առաջ եգիպտական քրմերը որոշել են տարվա տևողությունը, իսկ Արեգակի խավարումների կրկնության պարբերությունը (սարոս) հայտնի էր արդեն Ք. ա. 6-րդ դարում։ Ք․ ա. 2-րդ դարում Հիպարքոսի կազմած աստղացուցակը պարունակում էր հազարից ավելի աստղերի երկնային կոորդինատները և պայծառության գնահատականները՝ աստղային մեծությունների պայմանական սանդղակով, որն առանց էական փոփոխությունների օգտագործվում է նաև մեր օրերում։ Կան պատմական վկայություններ Հին Հայաստանում աստղագիտական գիտելիքների բարձր մակարդակի մասին։ Վաղ ժամանակներում մարդիկ տեսել են, որ մի քանի լուսատուներ փոխում են իրենց դիրքն ուրիշ անշարժ աստղերի նկատմամբ։ Նրանք մեկ շարժվում են արևելք, հետո հակառակ ուղղությամբ՝ գծելով օղակներ։ Այդ զարմանալի և տարօրինակ լուսատուները, որոնք իրենց ձևով նման են աստղերին, մարդիկ կոչեցին մոլորակներ, այսինքն՝ ճանապարհը կորցրած, մոլորված։

Հին աշխարհում հայտնի է եղել հինգ մոլորակ, որոնք երևում են անզեն աչքով։ Երկիրը չի համարվել մոլորակ և բացառիկ տեղ է գրավել տիեզերքում։ Այժմ հայտնի մոլորակներից երկուսը, որոնք անզեն աչքով չենք կարող տեսնել, հայտնաբերվել են վերջին դարերում՝ Ուրանը 1781 թվականին, Նեպտունը 1846 թվականին։ Մոլորակներն աստղերից տարբերվում են առկայծմամբ։

Մոլորակները, ինչպես նաև Երկրի արբանյակ Լուսինը, սեփական լույս չունեն։ Նրանք իրենց վրա ընկած Արեգակի լույսը հայելու պես անդրադարձնում են։

Երկրի ձևի, Տիեզերքում նրա դիրքի և մոլորակային համակարգի կառուցվածքի վերաբերյալ ճիշտ մտքեր են արտահայտվել դեռևս Ք․ ա. 3-րդ դարում Էրատոսթենեսը որոշեց Երկրի շառավիղը, իսկ Արիստարքոս Սամոսացին գտնում էր, որ Երկիրը պտտվում է Արեգակի շուրջը։ Սակայն, մ. թ. 2-րդ դարում Պտղոմեոսի՝ իր ժամանակի աստղագիտական գիտելիքներն ամփոփող «Աչմագեստ» աշխատության մեջ շարադրված աշխարհի երկրակենտրոն համակարգը, որի համաձայն Արեգակը՝ մոլորակների հետ միասին պտտվում է Երկրի շուրջը, եկեղեցու հովանու տակ լայն տարածում ստացավ և գրեթե 15 դար իշխեց գիտության մեջ։

Աշխարհի երկրակենտրոն համակարգ

Սովորական առօրյա դիտումների ժամանակ մարդկանց թվում է, որ Երկիրը անշարժ է, և նրա շուրջը արևելքից դեպի արևմուտք իրենց օրապտույտն են կատարում երկնային լուսատուները։ Այս մտածելակերպը ունեին նաև Հին Հունաստանի գիտնականներից շատերը։

Պյութագորաս

Նշանավոր մաթեմատիկոս Պյութագորասը, ով համոզված էր, թե «թվերն են կառավարում աշխարհը», առաջիններից էր, ով արտահայտեց այն միտքը, որ Երկիրը գնդաձև է և Տիեզերքում գտնվում է առանց հենարանի։

Հին աշխարհի մեկ այլ հույն մտածող Դեմոկրիտը, ով ապրել է 400 տարի մեր թվարկությունից առաջ, գտնում էր, որ Արեգակը շատ անգամ մեծ է Երկրից, Լուսինը սեփական լույս չունի, իսկ Ծիր Կաթինը կազմված է հսկայական թվով աստղերից։

Հին աշխարհի մեծագույն գիտնական Արիստոտելը կարողացավ իմի բերել հավաքված գիտելիքները։

Արիստոտելի համաձայն, ամեն ծանր բան ձգվում է դեպի Տիեզերքի կենտրոն, որտեղ և կուտակվում ու առաջացնում է գնդաձև զանգված - Երկիր մոլորակը։ Մոլորակները գտնվում են հատուկ ոլորտներում, որոնք պտտվում են Երկրի շուրջը։ Այս համակարգում Երկիր մոլորակը գտնվում է անշարժ վիճակում և համակարգը կոչվեց երկրակենտրոն։

Մոտ երկու հազարամյակ նրա կարծիքները կասկածի չէին ենթարկվում, չնայած դեռևս Ք. ա. 434 թվականինհին հույն գիտնական Անաքսագորասն արտահայտել էր այն կարծիքը, որ Արեգակը ոչ թե աստված է, այլ հսկայական շիկացած մարմին։

Հին աշխարհի մեկ այլ հույն ներկայացուցիչ Արիստարքոս Սամոսեցին պյութագորականների նման գտնում էր որ աշխարհի կենտրոնում է գտնվում Արեգակը, ոչ թե Երկիրը։ Նա առաջինն էր, ով փորձեց հաշվել Արեգակի չափերը և ըստ նրա տվյալների, այն Երկրից 300 անգամ մեծ ծավալ պետք է ունենար։ Սակայն նրա աշխատանքները մարդկանց չի հասել, և մարդկությունը մեկուկես հազարամյակ համոզված էր, որ Երկիրը աշխարհի անշարժ վիճակում գտնվող կենտրոնն է։

Դրան նպաստեցին Կլավդիոս Պտղոմեոսի հաշվարկները, որոնցով նա բացատրում էր մոլորակների շարժումները՝ դրանով վերջնականապես և հիմնավոր հաստատելով աշխարհի երկրակենտրոն ուսմունքը։

Կլավդիոս Պտղոմեոս

Պտղոմեոսը իր հայտնի աշխատանքում՝ «Աստղագիտության մաթեմատիկական տրակտատ»-ում, որը ավելի հայտնի է «Ալմագեստ» անվամբ, հաստատում է, ր յուրաքանչյուր մոլորակ հավասարաչափ շարժվում է փոքր շրջանագծով՝ էպիցիկլով, որի կենտրոնն անշարժ Երկրի շուրջը պտտվում է ավելի մեծ շրջանագծով՝ դիֆերենտով։ Դրանով նա կարողացավ բացատրել մոլորակների, այդ թվում նաև Արեգակի և Լուսնի շարժման յուրահատուկ վարքը։

Պտղոմեոսը հաստատել է այն միտքը, որ բոլոր երկնային երևույթները տեղի են ունենում անշարժ և աշխարհի կենտրոնում գտնվող Երկրի շուրջը։ Դրա համար էլ աշխարհի երկկենտրոն համակարգը կոչվում է նրա անունով։

Պտղոմեոսով վերջանում է հունական հին աստղագիտության զարգացման շրջանը։ Աստղագիտության մյուս շրջանը արաբներով է պայմանավորված։ Բաղդադում, որը արաբական խալիֆայության մայրաքաղաքն էր, ստեղծվում են գիտակրթական հաստատություններ, որտեղ թարգմանվում էին հարևան ժողովուրդների ու հիմնականում՝ հույն փոլիսոփաների և գիտնականների աշխատությունները։ Այսպիսով, Բաղդադը դառնում է Արևելքի մշակութային կենտրոն։ Արաբների պատմական ծառայությունն այն է, որ նրանք փրկել են հույն մտածողների աշխատանքները։ Նրանք սովորել են գիտական այդ ժառանգությունը և հարստացրել դիտողական տվյալները։

Արաբների նվաճումները լրացնում են անվանի աստղագետներ Անանիա Շիրակացին Հայաստանում, ալ-Բիրունին, Օմար Խայամը, Ուլուգ բեկը, ովքեր ստեղծագործել են Միջին Ասիայում։

Միջին դարեր

Միջին դարերում բարբարոս ցեղերի արշավանքների ժամանակ գրեթե ամեն ինչ մոռացվեց, և աստղագիտությունը խոր անկում ապրեց։ Այդ ժամանակաշրջանում եզակի երևույթ էին Անանիա Շիրակացու աշխատությունները, որոնց մեջ վերածնունդ ապրեցին հույն մտածողների առաջադիմական գաղափարները։ 10 - 15 դարերում զգալի թվով աստղագիտական դիտումներ կատարվեցին արաբական երկրներում և Միջին Ասիայում։ Մասնավորապես հայտնի են Ուլուգբեկի (15-րդ դար) Սամարղանդում կատարած դիտումները։

Նիկոլայ Կոպեռնիկոս

15 դարում արդյունաբերության և առևտրի զարգացումը, հատկապես, ծովային ճանապարհորդությունները լուրջ ազդակ դարձան աստղագիտության ծաղկման համար։ Ն. Կոպեռնիկոսի, Գ. Գալիլեյի, Յ. Կեպլերի և Ի. Նյուտոնի աշխատություններով հիմնավորվեց և հաստատվեց աշխարհի արևակենտրոն համակարգը։ Մոլորակների շարժման օրենքների հայտնագործումն (Յ. Կեպլեր) ու մեկնաբանումը (Ի. Նյուտոն) նշանավորեցին երկնային մեխանիկայի կամ տեսական աստղագիտության ծնունդը։ Այդ շրջանում աստղագիտությունն արդեն հիմնվում էր երկնային երևույթների բնույթի իմացության վրա։ Դրա փայլուն ապացույցներից են Հալլեյի գիսաստղի հայտնվելը 1682-ին՝ տեսականորեն կանխագուշակված ժամանակ և, հատկապես, Նեպտուն մոլորակի հայտնադործումը 1846-ին՝ Լե Վերյե հաշվումների հիման վրա։ Աստղագիտության մեծ առաջընթացը կապված էր աստղադիտակների կիրառության հետ։

Աստղադիտակով Լուսնի, Արեգակի, մոլորակների և Ծիր Կաթինի դիտումներն առաջին անգամ կատարեց Գ. Գալիլեյը, 1610 թվականին։ Չնայած Գ. Գալիլեյի ինքնաշեն դիտակի պարզությանը և փոքր չափերին, այդ դիտումների շնորհիվ նա հայտնաբերեց Յուպիտերի չորս արբանյակները և արևաբծերը։ Ծիր Կաթինի շերտը տարրալուծեց առանձին աստղերի, պարզեց Լուսնի մակերևույթի վրա դիտվող գոյացումների բնույթը և այլն։ Ջ. Բրեդլին հայտնագործեց լույսի աբեռացիայի երևույթը (1727), Մ. Լոմոնոսովը՝ Վեներայի մթնոլորտը (1761)։ Հայտնաբերվեցին նաև բազմաթիվ աստղակույտեր և միգամածություններ, կրկնակի և փոփոխական աստղեր։ Պ. Լապլասը մշակեց Արեգակնային համակարգի առաջացման իր վարկածը, որով սկիզբ առավ կոսմոգոնիան։

Ու. Հերշելի (18 դար), աստղերի բաշխման, Արեգակի ու աստղերի շարժումների և Ծիր Կաթինի կառուցվածքի վերաբերյալ հետազոտությունները նշանավորեցին աստղաբաշխության (աստղային աստղագիտության) ծնունդը։ 1830-ական թվականների չափվեցին մի քանի աստղերի հեռավորությունները (պարալաքսեր)։ Ավելի ուշ, մեծ թվով աստղերի հեռավորությունների, սեփական շարժումների և տեսագծային արագությունների չափումների հիման վրա, բացահայտվեցին Գալակտիկայում աստղերի շարժումների օրինաչափությունները, իսկ 1927-ին Յան Օորտը հայտնագործեց Գալակտիկայի պտույտը։

Աշխարհի արեգակնակենտրոն համակարգ

Սակայն աստիճանաբար ձևավորվում է նոր աշխարհայացք, որը լուսաբանում է մեզ շրջապատող աշխարհն այնպես, ինչպես կա իրականում։ Փորձ է արվում Երկիրը դասել իր տեղը՝ մոլորակների շարքում։

Այս ուղղությամբ մեծ դեր է ունեցել գիտնական Նիկոլայ Կոպեռնիկոսը։ 1543 թվականին, երբ Կոպեռնիկոսը մահամերձ պառկած էր իր անկողնում, տպագրվում է իր 40 տարվա աշխատանքի արդյունքը՝ «Երկնային ոլորտների պտույտների մասին» դասական աշխատությունը։ Նա Երկիրը համարելով մոլորակ և նշելով նրա իսկական տեղը մոլորակների մեջ, Նիկոլայ Կոպեռնիկոսը այսպես էր պատկերացնում աշխարհի կենտրոնում, նրա շուրջը շրջանագծով և հավասարաչափ արագությամբ պտտվում են մոլորակները՝ Մերկուրին, Վեներան, Երկիրը, Մարսը, Յուպիտերը և Սատուրնը։ Իսկ այս մոլորակներից դուրս գտնվում է անշարժ աստղերի ոլորտը։

Նոր ժամանակներ

19-րդ դարի վերջերից սպեկտրալ վերլուծությունը, լուսանկարչությունը, ատոմային ֆիզիկայի հետ միասին հիմք ծառայեցին աստղաֆիզիկայի զարգացմանը։ Շուտով աստղերի ներքին կառուցվածքի տեսական հետազոտությունը, աստղաֆիզիկայի տվյալների հիման վրա, օգնեց բացահայտելու նրանց էներգիայի աղբյուրները։

1920-ական թվականներից, երբ խոշոր աստղադիտակների կառուցման շնորհիվ խիստ աճեց մեծ հեռավորությունների վրա գտնվող տիեզերական օբյեկտների դիտման հնարավորությունը, բուռն զարգացում ապրեց արտագալակտիկական աստղագիտությունը, որի ուսումնասիրության օբյեկտները մեր Գալակտիկայից դուրս գտնվող, սակայն նույն բնույթի հսկայական աստղային համակարգերը՝ արտաքին գալակտիկաները և նրանց ֆիզիկական խմբերն են (բազմագալակտիկաներ, գալակտիկաների կույտեր և ավելի բարձր կարգի համակարգեր)։

1929 թվականին Էդվին Հաբլը հայտնագործեց Տիեզերքի դիտվող մասի ընդարձակման մասին վկայող Կարմիր շեղման երևույթը, որը տեսականորեն կանխագուշակել էր Հ. Ֆրիդմանը (1922)։ Աստղագիտության կարևորագույն արդյունքների մի մասը ստացվել է ռադիոաստղագիտության զարգացման շնորհիվ։ Եթե մինչ այդ երկնային մարմինների ու նրանցում ընթացող երևույթների վերաբերյալ մեր բոլոր գիտելիքները հիմնվում էին այդ մարմինների արձակած լույսի ուսումնասիրության վրա, ապա ռադիոաստղագիտությունը հնարավոր դարձրեց այդ գիտելիքների խորացումը և ընդարձակումը երկնային մարմինների ռադիոճառագայթման դիտումներով։ Մասնավորապես, ռադիոգալակտիկաների և տիեզերական ռադիոճառագայթման քվազիաստղային աղբյուրների՝ քվազարների հայտնադործումը և ուսումնասիրումը խիստ նպաստեցին արտագալակտիկական աստղագիտության ու կոսմոլոգիայի լուրջ հաջողություններին։ Աստղագիտության մեջ մեծ հռչակ ունի Հաբլի աստղադիտակը։

Երիտասարդ աստղերի համակարգերի՝ աստղասփյուռների հայտնագործման ու ուսումնասիրության շնորհիվ (Վիկտոր Համբարձումյան, 1947) ամուր գիտական հիմքերի վրա դրվեց և արմատական նշանակություն ունեցող արդյունքների հասավ կոսմոգոնիան։

Նորագույն ժամանակներ

Սկսած 1957 թվականից, երբ Խորհրդային Միությունում արձակվեց Երկրի առաջին արհեստական արբանյակը, աստղագիտությունը ապրեց որակական նոր թռիչք։ Արհեստական արբանյակների ու միջմոլորակային կայանների միջոցով կատարվող աստղագիտական դիտումները, որոնք ազատ են Երկրի մթնոլորտի աղավաղումներից, զգալիորեն րնդարձակել են աստղագիտության հնարավորությունները (արտամթնոլորտային աստղագիտություն)։ Մասնավորապես, հնարավոր է դարձել երկնային մարմինների ճառագայթման սպեկտրի մինչ այժմ անմատչելի մասերի դիտումները։

Խոստումնալից է Արեգակնային համակարգի անդամների ուսումնասիրությունը՝ մոտիկից (ավտոմատ տիեզերական կայանների միջոցով)։

Աստղագիտությունը Հայաստանում

Հիմնական հոդված՝ Աստղագիտությունը Հայաստանում

Աստղագիտությունը՝ որպես գիտություն, Հայաստանում ձևավորվել է 7-րդ դարում՝ Անանիա Շիրակացու տիեգերագիտական ու տոմարագիտական աշխատություններով։ Շիրակացին ընդունել է Երկրի գնդաձևությունը, ճիշտ բացատրել Արեգակի և Լուսնի խավարումները, Ծիր կաթինին վերագրել է աստղային բնույթ։ Աստղագիտության և տոմարագիտության հարցերը 11-րդ դարերում լրջորեն քննարկել է Հովհաննես Սարկավագը «Պատճեն տոմարի» աշխատության մեջ, որտեղ տվել է տոմարագիտության հարցերի լրիվ շարադրանքը և հայկական օրացույցը համեմատել այլ ժողովուրդների օրացույցների հետ։ Միջին դարերում Հայաստանի վանական բարձրագույն դպրոցներում (Գլաձոր, Տաթև) դասավանդվել են «Տիեզերագիտություն» և «Տոմարագիտություն» առարկաները։

Հայաստանում աստղագիտական հետազոտությունները տարվում են մի քանի աստղադիտարաններում (Երևանի, Բյուրականի և Գառնիի)։

Աստղագիտական դիտումներ

Աստղագիտությունը զբաղվում է Երկրի սահմաններից դուրս գտնվող մարմինների ու երևույթների ուսումնասիրությամբ։ Աստղագետը միայն դիտում ու գրանցում է երկնային երևույթները և իր գտած փաստերի հիման վրա անում է ընդհանրացումներ։ Այդ իսկ պատճառով, աստղագիտության ուսումնասիրման մեթոդները տարբերվում են Երկրի բոլոր գիտությունների ուսումնասիրությունների մեթոդներից։ Այդ դիտումներից ստացված փաստերը հենց կազմում են աստղագիտության հիմքը։ Ներկա ժամանակներում գիտնականների ձեռք բերած կուտակման համար պետք է եղել երկար ժամանակ, և այդ փաստերի ձեռք բերումը շարունակվում է մինչ այսօր։

Գալիլեո Գալիլեյ

Աստղագիտությունն ամենից առաջ դիտողական գիտություն է։

Աստղագիտության զարգացումն ավելի մեծ տեմպերով սկսեց առաջ գնալ, երբ իտալացի գիտնական Գալիլեո Գալիլեյը ստեղծեց առաջին հեռադիտակը, և հետո ստեղծվեցին աստղագիտական այլ գործիքներ։ Այդ տեսակ գործիքները մարդկանց հնարավորություն տվեցին ավելի ընդլայնել Տիեզերքի չափերը, հայտնաբերել նոր երևույթներ և դրանք ուսումնասիրել տվյալ ժամանակի գիտության հնարավորություններին համապատասխան։

Դիտողական փաստերի առկայությունը և նրանց ընդհանրացումն ու ճիշտ լուսաբանումը զարգացնում են աստղագիտությունը։

Աստղագիտական չափման միավորներ

Աստղագիտական միավորներից հայտնի է պարսեկը։ 1 պարսեկը հավասար է ՝ 3,086 × 10¹³ կմ։ Օրինակ Երկիր մոլորակին ամենամոտ գտնվող աստղի՝ Կենտավրոսից հեռավորությունը հավասար է 1,3 պարսեկ։ Պարսեկից բացի, աստղագիտական տարածություններն չափում են նաև լուսատարիով՝ այն հեռավորությունը, որ լույսը անցնում է մեկ տարում։ 1 լուսատարին հավասար է 9,46 × 10¹² կմ։

1 պկ = ${\frac {360\cdot 60\cdot 60}{2\pi }}$ ա. մ. ≈ 206 265 ա. մ. = 3.08568 * 10¹⁶ մ = 3.2616 լուսային տարի։

1000 պկ = 1 կպկ (կիլոպարսեկ)

Գրականություն

• Համբարձումյան Վ. Տ., Աստրոֆիզիկան և աստղերի էվոլյուցիան, Երևան, 1948։
• Համբարձումյան Վ. Տ., Տիեզերքի էվոլյուցիայի պրոբլեմները, Երևան, 1968։
• Միրզոյան Լ. Վ., Երկնային մարմինների առաջացման մասին, Երևան, 1956։
• Թումանյան Բ. Ե., Վաթյան Լ. Ա., Ընղհանուր աստղագիտություն, Երևան, 1960։
• Թումանյան Բ. Ե., Հայ աստղագիտության պատմություն, (հ. 1 - 2), 1964 - 1968:
• Գրոմով Ս․ Վ․, Ռոդինա Ն․ Ա․, Անտարես հրատակչություն, Երևան, 2009։

Տես նաև

• Վիկտոր Համբարձումյան
• Բյուրականի աստղադիտարան
• Տիեզերագիտություն
• Արեգակնային համակարգ

Արտաքին հղումներ

• Բյուրականի աստղադիտարանի կայքէջ
• Հայկական Աստղագիտական Ընկերություն

Վիքիպահեստն ունի նյութեր, որոնք վերաբերում են «Աստղագիտություն» հոդվածին։

Այս հոդվածի կամ նրա բաժնի որոշակի հատվածի սկզբնական կամ ներկայիս տարբերակը վերցված է Քրիեյթիվ Քոմմոնս Նշում–Համանման տարածում 3.0 (Creative Commons BY-SA 3.0) ազատ թույլատրագրով թողարկված Հայկական սովետական հանրագիտարանից  (հ․ 1, էջ 577)։