Խալիբյան վարժարան

Խալիբյան վարժարան (Խալիբյան հայկական ուսումնարան), հայկական փոքրամասնության միջնակարգ ուսումնական հաստատություն, որը հիմնադրվել է 1858 թվականին Թեոդոսիայում (Ղրիմ), Հարություն Խալիբյանի հատկացրած միջոցներով, եպիսկոպոս Գ. Այվազովսկու (Այվազյան) նախաձեռնությամբ։ Պահվել է Նոր Նախիջևանի մեծահարուստ վաճառական Հարություն Խալիբյանի նվիրատվությունների, եկեղեցական գումարների և սովորողների կատարած մուծումների հաշվին։ Համարվելն մասնավոր հաստատություն, որտեղ սովորել են հայ երեխաներ՝ անկախ բնակության վայրից և դավանանքից։

Խալիբյան վարժարան
Տեսակ	դպրոց
Հիմնադրված է	1858
Լուծարված է	1871
Հիմնադրիր	Գաբրիել Այվազյան
Աշակերտներ	62
Երկիր	Ռուսական կայսրություն
Տեղագրություն	Թեոդոսիա

Պատմություն

Ուումնարանն անվանակոչվել է ի պատիվ մեծահարուստ բարերար, Դոնի Նախիջևանի քաղաքապետ Արտեմի Պավլովիչ Խալիբովի (Հարություն Պողոսի Խալիբյան), ով ավելի քան 150 հազար ռուբլի է նվիրել Ֆեոդոսիայում հայկական ուումնարան հիմնելու համար, որն այդ ժամանակ շատ մեծ գումար է եղել։ Խալիբովը նույնպես ակտիվ մասնակցություն է ունեցել ուումնարանի կառուցմանը։

1858 թվականի հոկտեմբերին տեղի է ունեցել Խալիբովի ուումնարանի հանդիսավոր բացումը։ Սկզբում ուումնարանը տեղավորված է եղել Ալթունչյան եղբայրների առանձնատանը, իսկ 1862 թվականի հոկտեմբերին այն տեղափոխվել է Խալիբովի միջոցներով կառուցված մեծ շենք։ Ուումնարանի նոր մասնաշենքի բացումն ուղեկցվել է շքեղ տոնակատարություններով, որին մասնակցել է Ֆեոդոսիայի բնակչության մեծ մասը։ Ֆեոդոսիայի արևմտյան մասում՝ Լիսայա Գորայից ոչ հեռու, կառուցվել է հարյուր սենյակ ունեցող երեք հարկանի շենք։

Ուսումնարանի վարչության իրավասությանն են պատկանել ուսուցիչների նշանակումը, դասագրքերի և դասավանդման մեթոդի ընտրությունը։

Խալիբյան վարժարանը եղել է գիշերօթիկ։ Ունեցել է ձրիավարժ, թոշակավոր և կիսաթոշակավոր սաներ։ Պահվել է եկեղեցու գումարներով, խալիբյան մուծումներով և սաների վճարումներով։ Չի ենթարկվել լուսավորության մինիստրությանը։ Առաջին ուսումնական տարում ունեցել է 39 աշակերտ, 1860-1861 թվականներին՝ 139, 1862-1864 թվականներին՝ 92, 1866-1867 թվականներին՝ 62։ Դասընթացը բաժանվում էր 6 դասարանի։ Խալիբյան վարժարանի սաները ստացել են գիմնազիական կրթություն։ Դասավանդել են հայերեն, ռուսերեն, ֆրանսերեն, թուրքերեն, թվաբանություն, երկրաչափություն, պատմություն, աշխարհագրություն, կրոն, նկարչություն, գեղագրություն, մարմնամարզություն, ֆիզիկա, քիմիա։ Թուրքերենը դասավանդվել է արևմտահայ, իսկ ռուսերենը՝ արևելահայ երեխաների համար։ Ուսումնարանի ընդհանուր կառավարումն իրականացրել է նրա վերատեսուչ Գ. Այվազովսկին։ Գաբրիել Այվազովսկու նախաձեռնությամբ ուումնարանի ուսումնական ծրագրում ընդգրկվել են նոր առարկաներ՝ իրավագիտություն, հաշվապահություն, բնական գիտություններ։ Ուումնարանի ղեկավարության համար դժվար է եղել աշակերտների համար հայերեն դասագրքեր ձեռք բերել, ուստի 1860 թվականին ուումնարանում հիմնադրվել է տպարան, որտեղ, բացի դասագրքերից, տպագրվել են նաև կրոնական, գեղարվեստական և գիտական բնույթի գրականություն։ Տպարանը սկսեց հրատարակել «Մասիսի աղավնի» և «Ծիածան» հայալեզու ամսագրերը։

Վերատեսուչներ են եղել Գաբրիել Այվագովսկին, Ս. Տիգրանյանը (1865 թվականից)։ 1860-1861 թվականներին Խալիբյան վարժարանում գործել է մեծահասակ կանանց և տղամարդկանց գիտելիքներ հաղորդելու լսարան։ 1862 թվականին Խալիբյան վարժարանի համար շենք է կառուցվել։ Խալիբյան վարժարանն ուներ հիվանդանոց, տպարան (հրատարակվել են դասագրքեր, գեղ., պատմական, թարգմանական և եկեղեցական գրականություն)։ 1865 թվականից նվազել է վարժարանի սաների թիվը։

Տպարանի տնօրեն Ա. Տեր-Աբրահամյանը հայերեն լույս է ընծայել «Ղրիմի պատմություն» գիրքը։ 1871 թվականին լույս են տեսել Ի. Կռիլովի առակները, որոնք հայերեն է թարգմանել Գ. Կ. Այվազովսկին։ Ուումնարանի շրջանավարտները կադրերով են համալրում ուումնարանին, ինչպես նաև թեմական ծխական դպրոցներին և կանանց հայկական դպրոցին։

1865 թվականին դպրոցը զրկվել է եկեղեցական հատկացումներից և նրա ֆինանսական վիճակը կտրուկ վատացել է․ 1871 թվականի ամռանը դպրոցը փակվել է։ 1874 թվականից ի վեր դպրոցի շենքը օգտագործվել է հայ հոգևոր ճեմարանի, իսկ ավելի ուշ՝ ուսուցչական ինստիտուտի կողմից։ 1915 թվականին շենքը հրդեհի պատճառով ավերվել է։

Գրականություն

• Այվազյան Գ., Պատմութիւն Խալիպյան ուսումնարանի ազգիս հայոց (1858 - 1871), Տփխիս, 1880։
• Միքայելյան Վ. Ա., Ղրիմի հայկական գաղութի պատմություն 0801 - 1917), Ն., 1970, էջ 287 - 303;

Արտաքին հղումներ

• Г. Лихотворик: Халибовское училище — 150 лет со дня основания
• Халибовское училище (Феодосия)
• Габриэль Айвазовский и Халибовское училище
• Феодосия - Халибовское армянское училище Արխիվացված 2021-07-12 Wayback Machine

Այս հոդվածի կամ նրա բաժնի որոշակի հատվածի սկզբնական կամ ներկայիս տարբերակը վերցված է Քրիեյթիվ Քոմմոնս Նշում–Համանման տարածում 3.0 (Creative Commons BY-SA 3.0) ազատ թույլատրագրով թողարկված Հայկական սովետական հանրագիտարանից  (հ․ 4, էջ 705)։

Այս հոդվածի կամ նրա բաժնի որոշակի հատվածի սկզբանական տարբերակը վերցված է «Հայ Սփյուռք» հանրագիտարանից, որի նյութերը թողարկված են Քրիեյթիվ Քոմմոնս Նշում–Համանման տարածում 3.0 (Creative Commons BY-SA 3.0) թույլատրագրի ներքո։