Կառլոս Մեծ

Տե՛ս նաև՝ Կառլ I (այլ կիրառումներ)

Կարլ I Մեծ (նաև՝ Կարլոս Մեծ, լատին․՝ Carolus Magnus կամ Karolus Magnus, ֆր.՝ Charlemagne, մոտ ապրիլի 2, 747 կամ 748 թ. - հունվարի 28, 814 թ․, Աախեն), ֆրանկների թագավոր 768 թվականից, լանգոբարդների թագավոր 774 թվականից, կայսր 800 թվականից։ Նրա կառավարման ժամանակ Ֆրանկական թագավորությունը հասել է իր գագաթնակետին, իր տիրապետության տակ միավորելով արևմտյան և կենտրոնական Եվրոպայի զգալի մասը։ Նրա անունով է կոչվել Կարոլինգների արքայատոհմը։

Կառլոս Մեծ
Կայսր
Կառլոս Մեծ (XIX դարի պատկեր)
Իշխանություն	800, դեկտեմբերի 25 – 814, հունվարի 28
Թագադրում	800, դեկտեմբերի 25
Լրիվ անուն	Կառլ I Մեծ
ֆրանսերեն	Charlemagne
գերմաներեն	Karl der Große
լատիներեն	Carolus Magnus
Տիտղոսներ	Ֆրանկների թագավոր (768-814) լոմբարդների թագավոր (774-814)
Ծնվել է՝	ոչ վաղ քան ապրիլի 2, 742 և ոչ ուշ քան ապրիլի 2, 748
Ծննդավայր	Ֆրանկական թագավորություն
Մահացել է՝	հունվարի 28, 814[…]
Վախճանի վայր	Աախեն, Ֆրանկական թագավորություն[…]
Ախենի տաճար և Palatine Chapel
Երկիր	Ֆրանկական թագավորություն
Տոհմ	Կարոլինգներ
միապետ և գերիշխան
Հայր	Պիպին Կարճահասակ
Մայր	Bertrada of Laon?
Երեխաներ	Պիպին Կուզիկ, Կառլոս Կրտսեր, Ռոտրուդե, Բերթա, Pepin of Italy?, Լյուդովիկոս I Բարեպաշտ, Gisela?, Theodrada?, Drogo?, Hugh?, Alpais?, Adelaide?, Lothair?, Hildegard?, Chrotais?, Hiltrude?, Ruodhaid?, Theodoric? և Adaltrude?
Հավատք	Հռոմի Կաթոլիկ եկեղեցի և քրիստոնեություն
Ստորագրություն

Կարլ Մեծը Պիպին Կարճահասակի ավագ որդին էր։ Մինչև 771 թվականն իշխել է եղբոր՝ Կարլոմանի հետ, որի մահից հետո դարձել է ֆրանկների միանձնյա կառավարողը։ Բազմաթիվ զավթողական արշավանքներով ընդլայնել է իր թագավորության սահմանները։ Մոտ երեք տասնամյակ արշավել է սաքսերի դեմ և նրանց բռնությամբ քրիստոնեացրել։ 774 թվականին նվաճել է լանգոբարդների թագավորությունը հյուսիսային Իտալիայում։ 778 թվականին արշավել է Իսպանիայի մավրերի դեմ և պարտություն կրել։ 778 թվականին գրավել է Բավարիան, 790-ական թվականներին՝ ավարների իշխանության մնացած տարածքները։ 800 թվականին Հռոմի պապ Լևոն III-ը Կարլ Մեծին թագադրել է հռոմեացիների կայսր։ Մահացել է 814 թվականին։ Նրան հաջորդել է որդին՝ Լյուդովիկոս I Բարեպաշտ։

Կարլ Մեծի օրոք զարգացել են ֆեոդալական հարաբերությունները։ Երկրի սահմաններն ամրացնելու համար ստեղծել է սահմանային զինվորական կազմակերպություններ՝ «մարկեր»։ Նա սերտ դաշնակցություն է հաստատել կաթոլիկ եկեղեցու հետ և միջոցներ է ձեռնարկել ընդարձակ պետությունը միասնական օրենքների ենթարկելու համար։ Նրա հովանավորության շնորհիվ մշակութային վերելք է տեղի ունեցել, որը հետագայում կոչվել է Կարոլինգյան վերածնությունը։

1165 թվականին Կարլ Մեծին սրբադասել հակապապ Պասքալիս III-ը, ինչը հետագայում անվավեր է ճանաչվել։ Այնուհանդերձ, նա համարվում է բեատիֆիկացված և նրա տոնը նշվում է հունվարի 28-ին։ Կարլը համարվում է ամենակարևոր միջնադարյան կառավարիչներից մեկը։ Արդեն իր կյանքի ընթացքում նա կոչվում էր Pater Europae («Եվրոպայի հայր»)։

Կյանք

Մանկություն և երիտասարդություն

Կառլը մեծացել է այժմ ավելի հայտնի Կարոլինգների ընտանիքում, չնայած միայն դրանից հետո 751 թվականին Ֆրանկների արքայական արժանապատվությունը բարձրացավ, սակայն արդեն տասնամյակներ առաջ արդեն տիրապետող իշխանությունն հաստատվել էր արքունիքում։ Նրանց աճը սկսվեց 7-րդ դարում և հանգեցրեց Մերովինգների միապետության աճող թուլությանը, իսկ իրական ուժը գնալով անցնում էր Հաուսմայերների ձեռքը։ Նրանք սկզբում էին միայն արքունիքի կառավարիչները, սակայն ժամանակի ընթացքում ձեռք բերեցին ավելի ու ավելի մեծ իշխանություն։ 7-րդ դարում կարևոր դեր են ունեցել Արնուլֆինգերը և Պիպինյանները, հետագայում կարոլինգյանների նախնիները։ Նրանց ուժային բազան կայսրության Ավստրասիայի արևելյան մասում էր, քանի որ Պիպին Հերիստալցին և նրա որդին, Կարլ Մարտելը, վերջապես, որոշեցին ֆրանկյան կայսերական քաղաքականությունը։ Կարլ Մարթելի ժամանակ վերականգվել է ընտանիքի նախկին անվանումը՝ Կարոլինգներ։

Պիպինի և իր կին Բերտրադայի գերեզմանը Սեն Դենի աբբայությունում

Կառլ Մեծը եղել է Պիպին Կարճահասակի ամենամեծ որդին, ով եղել է Ֆրանկյան Հաուսմայեր և 751 թվականից սկսած դարծել է թագավոր ում կինը եղել է Բերտրադա կրտսերը։ Նրա ծննդյան տարեթիվը ապրիլի 2-ն է, որը արձանագրվել է Լորշի վանքի 9-րդ դարի օրացույցում։ Սակայն ծննդյան տարեթիվը վաղուց արդեն վիճահարույց է եղել հետազոտության մեջ։ Ավելի ճշգրիտ աղբյուրի գնահատման շնորհիվ, ծննդյան տարեթիվը համարվում է 747 կամ 748 թվական։ Սակայն ծննդավայրը լիովին անհայտ է, բոլոր փորձերը ապարդյուն են եղել։ 751 թվականին լույս աշխարհ եկավ Կառլի եղբայրը՝ Կառլմանը, 757 թվականին ծնվեց նրա քույրը Գիսելլան, ով մահացավ 810 թվականին, 788 թվականին եղել է Չելես եկեղեցու մայրապետ։ Աչքի ընկնող էին Պիպինի որդիների անունները։ Չնայած որ դրանք պայմանավորված էին Պիպինի հոր(Կառլ) և եղբոր(Կառլման) անուններով։ Հակառակ դեպքում նրանք մեկուսացված կլինեին Առնուլֆինգեր—Պիպինիդների տոհմի անուններից։ Այդ անունները հիմնված չէին մերովինգյան անվանակոչման հետ, ինչպես ավելի վաղ արքաներինը (Քլոթարը դարծել է Լոթհար, Քլոդվիգը՝ Լյուդվիգ)։ Հավանաբար դրանով Պիպինը ուզում էր դրանով ինքնավստահություն մտցնել իր տանը։

Կառլի կյանքին կարելի է ծանոթանալ Էյնհարդի աշխատության միջոցով, որը անվանվում է «Պետրոս Մեծի կյանքը», դրա կողքին կարելի է նաև գտնել «Ֆրանկների թագավորության տարեգիրքը», որի մեջ նկարագրվում Կառլ Մեծի կյանքը, չնայած որ մանկության մասին գրեթե ոչինչ հայտնի չէ։ Ժամանակակից հետազոտությունները կարող են նաև մի քանի կոնկրետ հայտարարություններ անել նրա «անծանոթ մանկության» մասին։ 754 թվականի սկզբին Հռոմի Պապ ընտրեվեց Ստեփանոս II-ը։ Նա Ալպերից գնաց դեպի Ֆրանկների թագավորություն։ Այս ուղևորության պատճառը եղել է Լանգոբարդների թագավոր Այստուլֆի աճող հարձակումները, ով 751 թ-ին նվաճեց Ռավեննայի էկզարխություն։ Ֆորմալ կերպով այս ամենը բյուզանդական կայսրության օրոք էր, բայց Կոնստանտին V-ը, ով ռազմականորեն հաջող կերպով պատերազմում էր արևելյան բյուզանդիայի սահմանին արաբների դեմ, հրաժարվում է այդ ժամանակ Արևմուտքի միջամտությունից։ Այնուհետև Ստեփանոսը դիմեց ամենահզոր արևմտյան իշխանին և փորձեց համոզել Պիպինին միջամտել։ Հռոմի Պապի ներկայությունը Ալպերի հյուսիսից առաջացրեց սենսացիա, քանի որ առաջին անգամն էր, որ Հռոմի եպիսկոպոսը գնաց Ֆրանկի թագավորության։ Պոնտոնի Պալատինատում կայացած հանդիպման ժամանակ Հռոմի Պապը հայտնվել է որպես օգնություն փնտրող։

Պիպինը գնաց նրա հետ կապեց բարեկամության պայմանագիր(amicitia) և խոստացավ նրան աջակցել Լանգոբարդների դեմ պայքարում։ Պիպինն օգտվելով դաշինքից, միայն 751 թվականից մտել է Ֆրանկների արքայական դինաստիայի մեջ, այն բանից հետո, երբ նա հերոսացրեց անօգնական վերջին մերովինգյան թագավոր՝ Խիլդերիկ III-ին։ Դաշինքը Հռոմի Պապի հետ միասին օգնեցին Պիպինին օրինականացնել իր թագավորությունը, միևնույն ժամանակ, ֆրանկյան թագավորները դարձան Հռոմի Պապի նոր հովանավորները, որոնք հետագայում զարգացած հեռանկարներ ունեցան։ 754 թվականին Քյուերզիում(թագավորական տարածք), Հռոմի Պապի հետ մեկ այլ հանդիպման ժամանակ Պիպինը կարողացավ հռչակել Ֆրանկների միջամտությունը Իտալիայում և երաշխավորեց Հռոմի Պապին նվիրել մի քանի տարածքներ կենտրոնական Իտալիայում, որը հիմք դարձավ ապագա Պապի պետության համար։ Որոշ ժամանակ անց 754 թվականի կեսերին տեղի ունեցավ Պապի պարգևատրումը, որի ժամանակ Սթիվեն II-ը Պիպինին ու նրա երկու որդիներին օծեց Սենթ Դենիս եկեղեցում, որպես Ֆրանկների Թագավորներ և նոր Կառոլինգյան թագավորությունը լրացուցիչ ստացավ սրբազան բնույթ։ Նրանք երեքը նաև ստացել են Հռոմի Պապի կողմից Հռոմի պատվավոր պատրիարքի կոչում։ Դրանից կարճ ժամանակ անց Պիպինը միջամտեց Իտալիայում Հռոմի Պապի օգտին, ով սակայն, հանդիպեց բյուզանդացիների դիմադրությանը, քանի որ նրանք համարում էին դա որպես միջամտություն իրենց տիրապետության մեջ։

Աղբյուրներում շատ մեկուսացված տեղեկություններ կան Կառլի երիտասարդության մասին։ Կառլի երիտասարդության և կրթության մասին որոշ ընդհանուր եզրակացություններ կարելի է կատարել։ Կարելի է ենթադրել, որ իր դաստիարակության մեջ կար ոչ միայն սովորական ֆրանկյան ռազմիկի, այլև որոշակի կրթական արժեքներ, որը կարևոր էր թագավորի և ռազմական առաջնորդի համար:Այդ ժամանակ ստեղծվեց ամբողջական ծրագիր "septem artes liberales"(յոթ ազատ արվեստներ), միջնորդ է հանդիսացել կրթական ոլորտում, ինչի վերականգնման համար ավելի ուշ նա փորձել է իր կրթական բարեփոխումները։ Չնայած որ նրա մայրենի լեզուն ֆրանկերենն էր, Կառլը նաև ստանում էր լատիներեն դասեր։ Դեռևս Մերովինգների ժամանակաշրջանից հազվադեպ կարելի էր տեսնել կրթության բարձր մակարդակ ունեցող բարձրաստիճան ազնվականնների։ Չնայած նրան, որ կրթության մակարդակը նվազել էր 8-րդ դարում, լատիներենով էր դատարանը, ամենահաս կառավարման մարմինները։ Ի տարբերություն հռոմեա-գերմանական թագավորներից շատերի, Կառլը ըստ երևույթին ավելի լավ էր տիրապետում լատիներենին։ Ըստ Էյնհարդի նա խոսել է լատիներեն ինչպես իր մայրենի լեզվով, որը կարող է լինել չափազանցություն։ Նա պետք է լավ կարդալ իմանար լատիներենով։ Ցանկացած դեպքում Կառլը բավականին կրթված ղեկավար էր և իր կյանքի ընթացքում հետաքրքրված էր կրթությամբ։

Գահակալություն

Կառլ Մեծը(ձախից) և նրա որդի Պիպինը իսկ ներքևից 10-րդ դարի գրող, մանրանկարիչ

Թագավորը Պիպինն անցկացրեց իր վերջին տարիները Ֆրանկյան կայսրության տարածքները պաշտպանելով։ Նա ղեկավարում էր արշավները Վեսթգոթական Սեպտիմանիայում թագավորությունում և նվաճեց 759 թվականին նվաճեց Նարբոնը, որը վերջին արաբական առաջավոր պահակետն էր Պիրենեյների հյուսիսում։ Պիպինի եղբորորդին Թասսիլոն III-ը պահպանեց որոշակի անկախություն Բավարիայում։ 768 թվականին Ֆրանկյան կայսրության մի քանի արշավանքներից հետո Աքվիտանիան ընդգրկվեց նրանց տարածքի մեջ։

768 թվականի հունիսին Աքվիտանիայից հետ գալուց Պիպինը լուրջ հիվանդանում է։ 768 թվականի սեպտեմբերի 24-ին նա մահացավ Սեն Դենիում։ Իր մահից որոշ ժամանակ առաջ նա հրամայեց, որ թագավորությունը պետք է բաժանվի իր որդիների Կառլի և Կառլմաննի միջև։ Ըստ Էյնհարդի, 741 թվականին դիվիզիան ձևավորվել է Կառլ Մարտելի որդիների միջև։ Կառլը վերցրեց Ավստրիան, Նեյստրիայի մեծ մասը և Ակվիտանիայի արևմտյան մասը Իսկ Կառլմանը Ակվիտանիայի մնացած մասը, Բուրգունդիան, Պրովանսը, Սեպտիմանիան, Էլզասը և Ալեմանները իսկ Բավարիան բացառվեց, քանի որ ուներ բավականին մեծ ունեցվածքի համար և դե ֆակտո մնաց անկախ։ Այսպիսով Կառլի իշխանությունը շրջապատել էր կիսաշրջանով եղբորը՝ հյուսիսից և արևմուտքից։ 768 թվականի հոկտեմբերի 9-ին Փարիզեցի Դիոնիսի ծննդյան օրը, եղբայրներից ամեն մեկը ներկայացավ իր հարստությամբ, Կառլը Նոյոնում իսկ Կառլմանը հին մերովինգյան աթոռանիստ Սուասունում։ Կառլը և Կառլմանը ոչ մի կերպ համաձայնության չէին գալիս միասին կառավարելու և երկուսն էլ առանձին կառավարում էին իրենց տարածքներում, ինչը կարելի է գտնել իրենց գրություններում։ Իրենց հարաբերությունները լարված էին հենց սկզբից։ Չնայած կան տեղեկություններ, որ 769 թվականի մարտին Հռոմեական Սինոդում նրանք շատ քիչ համագործակցել են իրար հետ, բայց դա բացառություն է եղել։ Երկուսն էլ գործում էին խելամտորեն և միշտ մրցակցում էին իրար հետ։ Հավանականորեն 770 թվականին երկուսն էլ հայրեր են դարձել և անվանեցին իրենց տղաներին, իրենց հոր՝ Պիպինի անունով։ Ակներև է, որ դադարը տեղի ունեցավ, երբ Կառլմանը հրաժարվեց աջակցել եղբորը, երբ 769 թվականին Ակվիտանիայի ապստամբները հարձակվեցին, որտեղ Խունոլդ դեմ էր դեմ էր ելել Կռոլինգյան օրենքներին։ Վերջապես Կառլը սկսեց պատժել ապստամբներին և Խունոլդը գերի վերցվեց, իսկ դրանից հետո գրավեց Ակվիտանիան, որը ձևականորեն գտնվում էր Կառլմանի տիրապետության տակ։

Տարիներ հետո լարվածությունն ավելի մեծացավ։ Չնայած մայրը՝ Բերտրադան միջնորդում էր թշնամացած եղբայրների միջև, բայց շուտով կորավ նրա ազդեցությունը Կառլի վրա։ Սկզբում նա համաձայնեց ամուսնանալ անհայտ անունով Լանգոբորդյան թագուհու հետ, կազմակերպված իր մոր կողմից, ինչի պատճառով նա բաժանվեց իր նախկին կին՝ Խիլուտրուդից։ Թվում է, որ Բերտրադան փնտրում էր համապարփակ դաշինք։ Հռոմի Պապ Ստեփանոս III-ը խորը մտահոգված էր ֆրանկո-լանգոբորդյան մոտեցմամբ և փորձում էր ընդունել, որ դա անվավեր է։ հավանաբար Կառլմանը նույնպես նույնպես ներգրավված էր այդ նոր դաշինքի մեջ։ Հավանաբար նրան կանչել էր Բերտրադան և մի քանի բարձրաստիճաններ։ Կառլմանի կինը՝ Գերբերգան, ով նույնպես Դիզեդերիուսի բարեկամն էր։

771 թվականի սկզբին Կառլը փոխեց իր քաղաքական պլանները և մոր գծած շրջանակը կիսատ մնաց։ Նա ուղղարկեց իր Լանգոբորդուհի կնոջը հետ Դեզեդերիուսի մոտ, որը վիրավորանք էր համարվում Դեզեդերիուսի նկատմամբ։ Դրանից հետո Կառլը կնության առավ Հիլդեգարդ անունով ալամանցի կնոջ։ Դա մտոհոգեց Կառլմանին, քանի որ Ալամամանիան պատկանում էր իրեն, որտեղ Կառլը փորձում էր ստանալ իշխանություն։ Ձախողելով մոր բոլոր պլանները, Կառլը առաջին անգամ գործում էր մենակ։

Հակամարտությունը երկու եղբայրների միջև, որը հետո դառնում էր ավելի հավանական, վերջացավ 771 թվականի դեկտեմբերի 4-ին Կառլմանի մահով։ Կառլը ընդունեց մահվան թագավորությունում նույնպես հաստատել իր իշխանությունը, նա դեռ 771 թվականի դեկտեմբերին Կառլը երդվեց Կորբենիում։ Անշուշտ արդեն կառլը կառավարում էր թագավորությունը անխոչընդոտ։ Կառլմանի կինը՝ Հերբերգան փախավ իր երեխաների հետ Իտալիա։

Ռազմական ընդլայնում և ինտեգրացում

Կառլմանի մահից նա ամրապնդում է իր դիրքը Ռեյխում, բայց նրա եղբոր երկու որդիները, ովքեր փախան Լանգոբորդյան թագավորություն իրենց մոր հետ և մի քանի ֆրանկյան պաշտոնյաների հետ, իրենցից շատ մեծ վտանգ էի ներկայացնում։ Հյուսիսայի և կենտրոնական Իտալիայի քաղաքական իրավիճակը իր գլխին ջարդվեց։ Դեզեդերիուսը գրավեց որոշ մասեր, որոնք պատկանում էին Հռոմեական եկեղեցուն։ 773 թվականին համաժողիվի ժամանակ Հռոմի Պապի կողմից ուղարկված՝ Հադրիանոսը խնդրեց Կառլին օգնական ուժ տրամադրել պայքարելու Լանգոբորդների դեմ։ Կառլը առանց վարանելու ուղարկեց մեծ զորք, որը մոտ երկու տասնամյակ առաջ իր հայրը նույն ձևով էր վարվել։ Ի տարբերություն պիպինի նա ուզում էր գրավել ամբողջ Լանգոբորդիան և այն ինտեգրել Ֆրանկյան թագավորությանը, ինչպես նկատել է Էյնհարդը։ Ըստ Բերնարդ Բահրայի միջնադարյան պատմական փաստերը վկայում են, որ Կառլը հենց սկզբից չէր ուզում պատերմազել Դեզեդերիուսի հետ, ուղղակի Իտալիայի զարգացումը պատջճառ դարձավ նրա միջամտության համար։

Լանգոբորդյան թագավորների երկաթյա թագ

773 թվականի ուշ ամռանը Կարլը Ժնևից տեղափոխվեց Իտալիա` երկու խոշոր ֆրանկյան բանակային միավորներով։ Դեզիդերուսը անկայուն իրավիճակում էր և ինքնաբացարկ է հայտարարում և գնում Պավիա։ Կարլը շրջապատեց քաղաքը, որից հետո 774 թվականի հունիսի սկզբին ինն ամիս անց Պավիա քաղաքը հանձնվեց։ Կառլը գրավեց ամբողջ Լանգոբորդիայի թագավորությունը և ընդգրկեց այն Ֆրանկների թագավորության մեջ։ Այդ ժամանակ նա ինքն իրեն անվանում էր «Ֆրանկների և Լանգոբորդների թագավոր» առանց նոր թագադրման։ Դեզիդերիուսին, նրա կնոջը և դստերը փակում են վանքի բանտում։ Լոնգոբորդյան արքայական որդին Ադելչին փախել էր Կոստանդնուպոլիս։ Երբ 787 7 788 թվականներին Ֆրանկների, Սպոլետոյի, Բենևենտոյի և Լանգոբորդների իշխանների միջև հակամարտության ժամանակ, բյուզանդացիները Ադելչին խաղի մեջ մտցրեցին։ Բայց սա միայն կարճ դրվագ էր, քանի որ Լոնգոբորդնև իշխանները մեկ անգամ ևս ընդունեցին Ֆրանկների սուվերեն և առաջադեմ լինելը բյուզանդացիների դեմ, և Ադելչը ստիպված եղավ հրաժարվել բոլոր ծրագրերից։

773 թվականի սկզբին Գերբերգան և նրա երկու որդիները Վերոնայի վրա հարձակման ժամանակ գերեվարվեցին։ Նրանց ճակատագրերը անհայտ է։ Կառլը հավանաբար, եղբորորդիներին ձերբակալել է հայրական ժառանգությունը ետ պահանջելու համար։

Զատկի ժամանակ 774 թվականին Կառլը հանկարծ հայտնվել է Հռոմի առջև, իսկ նրա զորքը պաշարում էր Պավիան։ Հռոմի Պապ Հադրիանը ամբողջովին զարմացավ։ Պապերը միշտ էլ հերքում էին Լանգոբորդյան արքաների ուղղակիորեն քաղաք մուտք գործելը, սակայն Հադրիան, ըստ երևույթին, չէր ցանկանում զայրացնել Ֆրանկի իշխաններին և պապական նոր հովանավորներին։ Հռոմի Պապը և Թագավորը միմյանց հանդիպեցին պատվավոր կերպով և վստահեցրեցին միմյանց իրենց բարեկամության մասին։ [51] Կառլը պահանջել է պաշտոնական թույլտվություն մուտք գործելու քաղաք և Պապը դա թույլատրեց անել։ Այd ժամանակ թագավորը այցելեց նախկին կայսերական քաղաք Տիբեր, քաղաքը ունենալով միջնադարում հնագույն բնակչություն, բայց ունեին մոնումենտալ դեռ տպավորիչ քաղաք։ Ակնհայտ է, որ Կարլը ձգտում է հարգել Պապի պաշտոնը և հեղինակությունը խորհրդանշական կերպով։ Հոգևոր և աշխարհիկ բռնություն, երկու ունիվերսալ ուժերը միջնադարում կարծես ներդաշնակորեն համապատասխանում էին։ Կառլը մասնակցում էր Հռոմի բոլոր կրոնական ծիսակատարություններին, առաջիկա օրերին քաղաքից հեռանալուց առաջ։

Կառլոս Մեծի պատերազմները

Կառլոս Մեծի նվաճումները      Պիպին Կարճահասակի մահվան պահին (768)     Կառլոս Մեծի նվաճումները (768-814)      Կախյալ տարածքներ

Գրեթե ամեն տարի Կառլը մեծաթիվ զորքի գլուխ անցած հեռավոր արշավանքներ էր ձեռնարկում։ Երկու անգամ ֆրանկներն անցան Ալպերը և ներխուժեցին Իտալիա։ Կառլն իր տիրույթներին միացրեց այդ հարուստ երկրի մեծ մասը։ Նա շարունակեց հոր՝ Պիպին Կարճահասակի պատերազմները լանգոբարդների դեմ։ Երկու արշավանք կազմակերպեց դեպի Իտալիա, ձեռբակալեց լանգոբարդների արքային և հյուսիսային շրջանները միացրեց իր թագավորությանը։ Երկար պատերազմներ մղեց Իսպանիայում հաստատված արաբների դեմ և վերջիվերջո ֆրանկներին հաջողվեց հաղթել արաբներին և խլել նրանցից Հյուսիսային Իսպանիան՝ Բարսելոնա մայրաքաղաքով։ Կարլոս Մեծի մղած պատերազմներից ամենաերկարատևը Սաքսոնիայի նվաճումն էր, որը տևեց ավելի քան 30 տարի (772-804)։ Այնուհետև նվաճեց Բավարիան։

Ընդհանուր առմամբ կազմակերպեց 50 արշավանք, որոնցից 30-ը անձամբ էր գլխավորում։

Այս նվաճումների արդյունքում Ֆրանկական թագավորությունը իր տարածքով մոտավորապես համապատասխանում էր նախկին Արևմտահռոմեական կայսրությանը։ Նվաճումներից հետո, արդեն 800 թվականին Կարլոսը ժամանեց Հռոմ և Սուրբ Պետրոսի տաճարում՝ Լևոն 3-րդ պապը նրան թագադրեց կայսերական թագով, իսկ 812 թվականին Բյուզանդիան պաշտոնապես ճանաչեց Կարլոս Մեծի կայսրությունը։

Կառլոս Մեծն ուներ վիթխարի հասակ և ամուր կազմվածք։ Նա մահացավ 70 տարեկան հասակում, որն այդ ժամանակաշրջանի համար անսովոր տարիք էր, ուստի ժամանակակիցները մտածում էին, որ նա Աստծո ընտրյալն էր։ Նրանից հետո կառավարում է նրա որդին՝ Լյուդովիկոս Բարեպաշտը, ով 843 թվականին Վերդեն քաղաքում կնքված դաշնագրով կայսրությունը բաժանում է իր որդիների միջև։

Բավարիայի անկախության վերջը

771 թվականին այն բանից հետո երբ Կառլը վերցրեց իր վրա եղբոր դերը և հաջողությամբ հասավ Իտալիա 773-774 թվականներին, միայն մի փոքր մաս էր մնացել անկախ Կարոկինգյան իշխանությունում՝ Բավարիան, որտեղ կառավարում էր Թասիլոն III-ը, Պիպին թագավորի բարեկամը։ Թասիլոնը հետևեց Պիպինի նվիրվածության օրինակին և 756 թվականին մասնակցեց Լանգոբորդների դեմ պայքարին։ Հետագայում միայն 757 թվականին ստանձնեց անկախ Բավարիայի իշխանի պաշտոնը։ Հետագա տարիների մասին տեղեկություններ չկան։ Գրառումները կարոլինգյան պատմագիրների կողմից Թասիլոնի մասին ավելի ուշ են գրառված և հիմնականում նրա համար էր, որ իր պահվածքը ավելի տխրահռչակ լինի։ Այնտեղ գրված է, որ Թասիլիոնը ստեղծել է ստրկատիրական կարգեր։ Ժամանակակից հետազոտությունները այդ պատմական ակնարկը ճիշտ չեն համարում, հիմնականում նրա համար, քանի որ այդպիսի պահվածքը պատժվում էր մահով։

Թասիլոնի բաժակը (վերարտադրություն)

Թասսիլոնը հին և շնորհակալ Առնուլֆինգերի ընտանիքից էր։ Բավարիան մերովինգների ժամանակից մեծ դեր է ունեցել թագավորական կյանքում։ Նա ամուսնացել է լանգոբորդյան թագուհի Լյութբերգի հետ և պահպանում էր շատ լավ հարաբերություններ Հռոմի Պապի հետ։ Նա իրականացնում էր իր սուվերեն իշխանությունը Բավարիայի բոլոր կողմերում նաև հոգևոր շրջանում։ Այդ ժամանակ Բավարիայում սկսվեց արվեստի զարգացումը։ Թասսիլոն ամեն դեպքում օգտվում էր իր թագավորական բարելավված վիճակից։ Կառլը տանել չէր կարողանում քաղաքական մրցակիցների, դրա համար նրա գործողությունները Առնուլֆինգերների դեմ, որոնք նա որոշեց բավականին ուշ, դարծան իր քաղաքականության հետևանքները։

787-ին Տասիլոն կանչվեց Ուորթոն, որտեղ նա պետք է հնազանդվեր Ֆրանկների թագավորին։ Բավարիայի հերցոգը, սակայն չի հայտնվում և սպասում է պապական միջնորդությանը։ Շուտով նա ստիպված եղավ հասկանալ, որ ոչ միայն Հռոմի Պապը ամբողջությամբ կանգնել է Կառլի կողքը և խնդրել է կատարել ամբողջական հնազանդեցման կարգը, սակայն նա այժմ էլ իր իշխանությունում քիչ աջակցություն ուներ։ Երբ Կարլը զինվորական հակառակորդ էր Թասիլոնին, 787 թվականին մի քանի Բավարիայի իշխաններ միացան ֆրանկյան կողմին։ 787 թվականի հոկտեմբերին Թասիլոնը ներկայացվել է Կառլին և հնազանդվել է։

Գերդ Ալթֆովը այս գործընթացը մեկնաբանում է որպես ծեսային ամենավաղ դեպքը։ Այնուամենայնիվ, լարվածությունը շարունակվեց, և Կարլը հստակ երևում էր, որ իր իրավիճակը շտկելու բարեհաջող հնարավորություն է ընձեռվում։ Հունիսին 788 թվականին Թասսիլոնը հրավիրվել է Ինգելհայմ և ձերբակալվել այնտեղ իր ընտանիքի հետ։ Նա մեղադրվում էր Ավարների հետ կապվելու մեջ։ Բավարիայի ազնվականները վկայում են նրա դեմ, որը մահապատժի ենթարկվի։ Կառլը դատավճիռը վերափոխեց կյանք վանական համալրում։ 794 թվականին Թասիլոնը կարճ ժամանակով ազատ է արձակվել վանական կալանավորումից, որպեսզի Ֆրանկֆուրտի Սինոդում նորից զղջա և հրաժարվի փաստաթղթային իր պահանջներից։

Ժամանակակից հետազոտությունների, կասկած չկա, որ Թասիլոնի դեմ մեղադրանքը կեղծված է։ Կառլը որոշել էր քաղաքական պատճառներով վերջ դնել ժողովրդականություն չվայելող հզոր Բավարիայի իշխանի հետ հարցը։ Թագավորը չցանկացավ հանդուրժել իր իշխանության մեջ նրա նման գերակայությունը։ Թասիլոնի մտածածը փլուզվեց արագ, քանի որ նա թշնամիներ ուներ իր իշխանությունում, ովքեր ավելի շատ համագործակցում էին Կառլի հետ։ Բավարիան պահպանում էր դեռ մի քանի տարի իր սահմանած բարձր կարգավիճակը։ Չնայած քաղաքական տեսանկյունից, վերջապես դարձավ թագավորության մի մասը։

Կայսերական թագադրում

795 թվականից սկսած Լեո III-ը դարծավ Հռոմի Պապ։ Պապի ընտրությունը այդ պահին պառակտված էր, տարբեր հռոմեական քաղաքական ազնվականների կողմից, որոնք կարևոր էին Պապի ընտրություններում։ Լեոին մեղադրում էին անարժան ապրելակերպի մեջ, բայց, առաջին հերթին, նա ոչ մի քաղաքական աջակցություն չէր ստանում հռոմեական ազնվականությունից, իր իրավիճակը դարձավ ավելի ու ավելի ծայրահեղ։ 799 թվականի ապրիլի վերջին Պապի գլխին ասեղներ թափվեցին, այնպես որ մահափորձ էր կատարվել է Լեոի վրա, ետևում նախորդ Հռոմի Պապ Հադրիանոսի սրտակիցներից էր կանգնած։ Պապը վերապրեց և փախավ Կարռից մոտ Պերբերբորն։

թագրադրման վայրը Աախենում

Կառլը Լեոինին տվեց ռազմական աջակցություն և թույլ տվեց վերադառնալ Հռոմ `799 թվականի վերջին։ 800 թվականի վերջին ամռանը Կառլը ինքը գնաց Իտալիա, նոյեմբերի վերջին նա հայտնվեց Հռոմում։ 800 թվականի դեկտեմբերի 25-ին այնտեղ եկավ Սուրբ Ծնունդ տոնի օրը Հռոմի Պապի կողմից հին Սուրբ Պետրոսում թագադրվելու։ Այսպիսով, չափազանց հզոր զարգացում է տեղի ունեցել ամբողջ միջնադարում, հռոմեական իշխանության փոխանցումը Ֆրանկների (translatio imperii): Հռոմեական կայսրություն արևմուտքում, որտեղ 476 թ.-ին վերջին կայսրը իջավ Իտալիա, նորացվել էր Կառլի թագադրությամբ։

Չորս զեկույցներ կան թագադրման գործընթացի վերաբերյալ. Լորշերի տարեգրությունում, Liber Pontificalis(Պապերի գիրքը), հարստության տարեգրքում և Էյնհարդի գրքում։ Ըստ էության շատ բարձր է գնահատում Կառլի պաշտպանիչ դերը Եկեղեցու և Պապի նկատմամբ։ Ժողովուրդը խանդավառված էր Կայսրի թագադրումով, որ կայսրը ինքնաբուխ չգործեց։ Էյնհարդը նույնիսկ պնդում է, որ Կարլը չէր գա եկեղեցի, եթե նա իմանար Լեոյի մտադրությունների մասին։

Այնուամենայնիվ, այս նկարագրությունները համարվում են ժամանակակից հետազոտություններում անտեղի։ Այն համարվում է անհնար, որ թագադրման նախապատրաստական աշխատանքները անցնեին աննկատ, որ Կարլ կարող էր Սուրբ Ծննդյան տոնի առթիվ մնալ Եկեղեցում և նրա կողմից չնախատեսված թագադրումը իրականանար։ Փոխարենը, Կառլը ինքն էր, ով որոշ ժամանակ աշխատում էր հատկապես կայսերական թագադրման և արևմուտքում Հռոմեական կայսրության վերականգնման վրա։ Պապը իսկապես հանդես է եկել որպես թագադրող, բայց նա չափազանց թույլ դիրքորոշում ուներ և ամբողջովին կախված էր Կառլի օգնությունից։ Որպես կայսր, Կառլը վերցրեց դատավորի դերը, ոչպեսզի պաշտպանի Լեոյի հռոմեական հակառակորդներից։

Արևմտյան կայսրության ստեղծումը նպաստեց մի քանի գործոնների։ Արևելքում շարունակում են գոյություն ունենալ բյուզանդացիները։ Նրանք անվանում էին իրենց հռոմեացիներ և անխափան պետություն շարունակականությունը է վերջին հնություն կարող նայում ետ Հռոմեական կայսրությունը։ 800 թվականին, սակայն կայսրուհի Իրենան (որը Արևմուտքում դիտվում էր, որպես ստորացում), ով պայքարում էր բազմաթիվ ներքին քաղաքական խնդիրների հետ։ Կառոլինգյան անվանում էին այն «հույների կայսրություն», բյուզանդացիների համար դա սադրիչ անուն էր, բայց մեկնաբանվում էր ոչնչացնող։ Բյուզանդիայում Կառլը համարվում էր որպես զավթիչ, և հաստատեց «Հռոմեական կայսրության» բացառիկ պահանջը։ 812 թվականին պարզ դարձավ, որ դա երկու կայսերությունների խնդիրն է։

Արտաքին հարաբերություններ

Կառլը պահպանեց արտաքին հարաբերությունները, որոնք հասել էին Անգլիայից մինչև Արևելյան Միջերկրածովյան մաս։ Էյնհարդը դա նկարագրում է թագավորի կենսագրությում և նկարագրում է Կարոլինգյան դիվանագիտության մասին։ Ըստ նախկին արտաքին քաղաքականության հնարավորությունների, որի հիմնական գործիքը եղել են դեսպանները։

Անգլո-սաքսոնիան բաժանվել էր մի քանի մրցակից կայսրությունների, նույնիսկ այդ ժամանակ ֆրանկները ավանդաբար լավ հարաբերությունների մեջ էին։ Կառլը շատ հանգիստ էր ու ազատ և նույնիսկ լավ հարաբերություններ էր պահպանում հզոր թագավոր Օֆֆաի (Մերսերի թագավոր) հետ, ով այդ ժամանակ պայքարում էր Անգլիայի դեմ։ Հետագա թագավորը, Էգբերտը (Ուեսեքսների թագավորը), որոշ ժամանակ անցկացրեց Կառլի տիրապետությունում։ Ըստ Էյնհարդի, շոտլանդացի ղեկավարները նույնիսկ ճանաչել են Կառլի գերակայությունը։

Կարոլինգյան ձանր հեծելազորը Ավարների դեմ պայքարում

Արևելքում և Սաքսոնիայի նվաճումից հետո նաև հյուսիս-արևելքում, Ֆրանկի կայսրությունը սահմանակից էր սլավոնական տարածքին։ 850 թվականին լույս տեսած «Բավարիայի աշխարհագրագետ» աշխատությունում կարելի նաև գտնել Աբոդրիթների, Վիլցերի, Սորբերի և Բոհեմիացիանիերի մասին ինֆորմացիա։

804 թվականին շրջանը բռնագրավված Սաքսոն բնակչության կողմից, որը գտնվում էր Էլբայի հյուսիսում, տրվեց Աբովիտացիներին։ Շուտով այն վերցվել է դանիացիների կողմից, ովքեր ուղարկում էին ֆրանկների մոտ դեսպանների 782 թվականից 798 թվականներին։ Գուդֆրեդի օրոք Դանիացիները 804 թվականից 808 թվականներին Հյուսիսային սահմանի վրա նավաբեկություններ են կատարել, իսկ 810 թվականին մեծ նավատորմ ներխուժեց Ֆրիզյան ծովափը։ Ֆրանկները համոզվեցին, որ կրկին ստիպված են վերցնել այս սահմանի պաշտպանությունը։ Այս նպատակը ծառայել է Էսսֆելդ ամրոցի վերակառուցմանը, որը պատվիրել էր Կառլը։ 811 և 813 թվականներին Դանիացիների հետ կնքվել է խաղաղության պայմանագրեր։ Կառլի մահից հետո, սակայն, կրկնակի փորձեր էին կատարվում, այս անգամ ավելի հսկայական հարձակումներ էին Վիկինգները ֆրանկյան թագավորության դեմ։ Մինչև 799 թվականը Վիկինգները արշավներ են իրականացրել Գալերի ատլանտյան ափին, որը պարզաբանում էր Ֆրանկների ծովային թերությունը։

Խալիֆայության հետ կապը դեռ Պիպինի ժամանակներից Ֆրանկյան թագավորությունը պահպանում էր շփումները։ Ֆրանկների նպատակն էր ապահովել քրիստոնեական ուխտավորների սուրբ տեղեր այցելելու հնարավորությունը։ 797 թվականին Կառլը կապ է հաստատել Աբբասյանների ընտանիքի Բաղդադի հերոս Արն Ռաշիդի հետ։ Էյնհարդի մեկնաբանում է, որ խալիֆ շեշտել է, որ ինքը գերիշխում է ամբողջ Մերձավոր Արևելքը, բացի Հնդկաստանից։ Նոտկերի հետագա զեկույցը մյուս կողմից, արդեն ուրիշ ձևով էր մեկնաբանում։ Արն Ռաշիդը իրականում ղեկավարում էր Հյուսիսային Աֆրիկայից Մերձավոր Արևելքից մինչև Կենտրոնական Ասիա տարածված մեծ տարածքը։ Խալիֆը Կարլին նվեր տվեց ասիական փիղ Աբուլ Աբբաս անունով, որը 801 թվականին Հրեա ֆերմեր Իսահակը բերեց Ֆրանկի թագավորությանը։ Դիվանագիտական առաքելության հստակ նախապատմությունը անհայտ է, սակայն բանակցությունների առարկան կարող էր լինել ուխտագնացությունը և քրիստոնյաների խալիֆայության պաշտպանությունը։ 802 թվականին Բաղդադ ուղարկվեց Ֆրանկի երկրորդ դեսպանությունը։ Այս անգամ Կառլի նոր ինքնապատկերը, որպես կայսրության և քրիստոնեական սրբավայրերի հովանավոր (ինչպես Երուսաղեմում), հստակ վճռորոշ էր։ Դրանից հետո 807 թվականին նոր պատվիրակության կողմից Կառլին հարուստ նվերներ էր բերել։ Կայսրի և խալիֆի փոխհարաբերությունը լավ էր, ինչպես նաև առևտրային հարաբերությունները։ Ի վերջո դաշնակցային դերակատարությունը դաշնակիցների նկատառումները Բյուզանդիայի դեմ էին։ Սակայն, Արն Ռաշիդի մահից հետո, խալիֆաթի քրիստոնյաների իրավիճակը վատթարացավ և երկու կայսրությունների հարաբերությունները թուլացան։ Հարաբերությունները ֆրանկների կայսրության Բյուզանդիայի հետ հարաբերական էին։

Ամուսնություններ և ժառանգներ

Կառլը անշուշտ չորս անգամ ամուսնացավ, հավանաբար նա ևս հինգերորդ ամուսնություն ուներ։ Բարձր ազնվական հարսանիքներն առաջին հերթին քաղաքական կապեր էին։ Սակայն չգիտես ինչու Կառլի առաջին կնոջ Հիմիլտրուդի ծննդավայրը անհայտ է։ Նա Կառլին պարգևեց մի որդի, ով ստացավ առաջատար անուն՝ Պիպին։ Պիպինը, որը ակնհայտորեն վերադարձել էր 792 թվականին դուրս եկավ Կառլի դեմ։ Նա հետագայում բանտարկվել է Աբբի Պրումում և մահացել 811 թվականին։ Կառլի երկրորդ կինը Լոնգորդների թագավորի Դեզիդերիուսի դուստրն էր։ Նրա իրական անունը անհայտ է, հետազոտություններում հաճախ նշված է Դիզեդերիտա։ Այս ամուսնությունը տեղի է ունեցել Կառլի մայր Բերտրադայի պլանների շրջանակներում, սակայն Կառլը հեռացրել է իր Լոնգոբորդուհի կնոջը 771 թվականին։

Հիլդեգարդի հետ Կառլոս մեծի հետ ամուսնությունը

Փոխարենը, նա շուտով ամուսնացավ շատ երիտասարդ Հիլդեգարդի հետ, ով եկել էր ալեմանյան արիստոկրատիայից։ Նա ծնեց ինն երեխա, չորս տղաներ (Լյուդվիգ և Կառլ, Լոթարը, ով մահացել է որպես մանուկ ժամանակ ևմյուս որդին Պիպինը ) և հինգ աղջիկների ( Ռոթրուդը, Բերթա, Գիզելա, և երկուսը մահացել են մանուկ ժամանակ Ադալհայդը և Հիլդեագարդը)։ Կարլի ամուսնությունը Հիլդեգարդի հետ հաջող էր, քանի որ Կառլը շատ էր սիրում նրան և թագուհին հատկանշվում է աղբյուրներում։ Նա ուղեկցեց իր ամուսնուն մի քանի ճամփորդության ժամանակ և մի փաստաթղթում գրված էր, նույնիսկ որպես dulcissima coniux(«Շատ հաճելի կինը»)։ Նա մահացավ 783 թվականին։

Միայն կարճ սգից հետո, Կարլը ամուսնացել է 783 թվականի աշնանը Ֆաստրադայի հետ։ Այս ամուսնությունից լույս աշխարհ եկան Թեոդրատան և փոքրիկ Հիլտրրուդը։ Ի տարբերություն Էինհարդի բավականին բացասական հայտարարությունների, Ֆաստրադան բավականին դրական է համարվում հետազոտության մեջ։ Կառլը իրոք սերտորեն կապված էր նրան հետ։ Ֆաստրադան հիվանդացել է 794 թվականին և մահացել է նույն տարում։ Դրանից կարճ ժամանակ անց Կարլը կարողացավ հինգերորդ և վերջին անգամ ամուսնանալ Լուվելգարդի հետ, ով մահացավ 800 թվականին։ Այնուամենայնիվ, հստակ չէ աղբյուրի արձանագրությունները, որ դա կանոնավոր ամուսնություն է։

Բացի իր եկեղեցական լեգիտիմ կապերից, Կառլը ունեցել է բազմաթիվ զույգեր։ Անունները հայտնի են Մադելգարդ, Գերսվինդ, Ռեգինաև Ադելինդ մաս։ Կառլի վարքը արմատապես հակասում է եկեղեցական ակնկալիքներին։ Կառլը արտամուսնական կապերից ունեցավ մի քանի երեխա Դոգոգը Մեթը և Հյուգոն, որոնք օրինական ժառանգներ չեն եղել:Նրա դուստրերը Կառլին հանդիպել են հատուկ սիրով։ 791 թվականի թագավորը գրավոր նամակով նա նշել է, որի գրառումների մեջ գրված էր dulcissimae filiae «ամենաքաղցր դուստրերին»։

Աղբյուրներ

Կառլի ժամանակի աղբյուրները համեմատաբար ավելի շատ են համեմատած մյուս վաղ միջնադարյան ղեկավարների տիրապետության հետ։ Կառլի կյանքի և ժամանակի ամենակարևոր պատմական աղբյուրը Կառլոս Մեծի կյանքը գիրքն է, որը գրվել է Էյնհարդի կողմից, որի նախնական անվանումը, հավանաբար, Կառլոսի կյանք է եղել։ Կենսագրությունը վիճահարույց է հետազոտությունների մեջ, մոտեցումները ծայրահեղ տարբերվում են։ Կառլի Կենսագրությունը շատ դրական լույսի մեջ է ներկայացվում, որը ակնհայտորեն վայելում է մեծ ժողովրդականություն, քանի որ նա 100-ից ավելի ձեռագրերում է հանդես գալիս։

Էյնհարդի գրքից փոքր պատկեր

Մեկ այլ կարևոր աղբյուր է, այսպես կոչված իմպերիալ Ֆրանկները տարեգիրքը( «Իմպերիալ տարեգիրք»)։ Այն գտնվում է թագավորական արքունիքում, գրված տարբեր փուլերում, որը օրինակ նշում է կարևորագույն քաղաքական իրադարձությունները 741-829 թվականներին։ Հաշվետու ժամանակահատվածները կատարվել են 787-793 թվականների միջև, մինչդեռ ներկայումս արձանագրվել են հետևյալ դեպքերը, Կառլի մահից հետո Ֆրանկների թագավորության տարեգիրքը վերանայվել է բովանդակությամբ և ոճով։ Այս վերանայված տարբերակը վերագրվում է վաղ հետազոտող Էյնհարդին և հաճախ կոչվում «Էյնհարդի տարեգիրք»։ «իմպերիալ տարեգիրքը» կարևոր է, բայց սահմանափակ վստահելի աղբյուր է համարվում, քանի որ այն միակողմանիորեն արտացոլում է պաշտոնական տեսակետը` կառավարման որոշմամբ։ Այնուամենայնիվ, վերանայված տարբերակը նաև նկարագրում է Կառլի ձախողումները։

Ավելի Կարոլինգյան աղբյուրներից է «Ֆրեդեգարի հետնորդները», 768 թվականին գրվել է Կարոլինգյան թագավորական ժամանակագրությունը և շարունակեց Ֆրդեգարի ժամանակագրությունը և Annales Mettenses priores( «հին Մեթյան տարեգիրք»)։ Բացի այդ, կան փոքր տարեգրքերր Annales Petaviani («Պետիվիանիի տարեգիրք»), իսկ Annales Laureshamenses («Լորշերի տարեգիրք»-ը գրված մինչև 803 թվականը)։

Կան նաև մի քանի բանաստեղծություններ և էպոսագիտական գրվածքներ Կառլի կողմից ամենահայտնի վիպակը, որի անվանումն է «Պետերբորնի կյանքը» և այդ անվանումը փոխվել 9-րդ դարում Պոետո Սաքսոի կողմից։ Քարոլինգյան շրջանից մի քանի նամակներ են գրառել նաև Ալկուինը և Էնհարդը։ Մի քանի փաստեր են պահպանվել նաև եկեղեցական ժողովներից։ Որոշումներ կան Սինոդի ժողովից, եկեղեցական նամակագրության, կանոնական իրավունքի և եկեղեցա-քաղաքական գրվածքների մասին։

Օգտագործված գրականություն

• Reinhold Rau (Hrsg.): Quellen zur Karolingischen Reichsgeschichte. Lat.-dt. Bd. 1. Wissenschaftliche Buchgesellschaft, Darmstadt 1955 [enthält Einhards Biographie und die Reichsannalen]; Bd. 3, Darmstadt 1960 [enthält Notkers Biographie].
• Engelbert Mühlbacher unter Mitwirkung von Alfons Dopsch, Johann Lechner und Michael Tangl (Hrsg.): Diplomata 4: Die Urkunden Pippins, Karlmanns und Karls des Großen (Pippini, Carlomanni, Caroli Magni Diplomata). Hannover 1906 (Monumenta Germaniae Historica, Digitalisat)
• Hubert Mordek, Klaus Zechiel-Eckes und Michael Glatthaar (Hrsg.): Die Admonitio generalis Karls des Großen. Hahn, Hannover 2012, ISBN 978-3-7752-2201-3.

Գրականություն

Ընդհանուր գրականություն

• Sigurd Abel, Bernhard Simson: Jahrbücher des Fränkischen Reiches unter Karl dem Großen. Bd. 1. Leipzig 1888 (2. Auflage, bearbeitet von Simson), Bd. 2. Leipzig 1883; ND Berlin 1969 (hinsichtlich der politischen Geschichte immer noch grundlegend, als Gesamtüberblick jedoch veraltet).
• Matthias Becher u. a.: Das Reich Karls des Großen. Theiss, Stuttgart 2011, ISBN 978-3-8062-2507-5.
• Jörg W. Busch: Die Herrschaften der Karolinger 714–911. Oldenbourg, München 2011, ISBN 978-3-486-55779-4.
• Johannes Fried: Der Weg in die Geschichte. Die Ursprünge Deutschlands bis 1024 (= Propyläen Geschichte Deutschlands. Bd. 1). Propyläen, Berlin 1994, ISBN 3-549-05811-X (originelle, teilweise von der Forschungsmeinung abweichende Darstellung).
• Rosamond McKitterick (Hrsg.): The New Cambridge Medieval History. Volume 2, c. 700–c. 900. Cambridge University Press, Cambridge 1995, ISBN 0-521-36292-X.
• Pierre Riché: Die Karolinger. Eine Familie formt Europa. Reclam, Stuttgart 1999, ISBN 3-15-010463-7 (Standardwerk zur Geschichte der Karolinger).
• Rudolf Schieffer: Die Karolinger. 5., aktualisierte Auflage. Kohlhammer, Stuttgart 2014, ISBN 978-3-17-023383-6 (Standardwerk zur Geschichte der Karolinger).
• Rudolf Schieffer: Die Zeit des karolingischen Großreichs (714–887) (= Handbuch der deutschen Geschichte. Bd. 2). 10., völlig neu bearbeitete Auflage. Klett-Cotta, Stuttgart 2005, ISBN 3-608-60002-7.
• Rudolf Schieffer: Christianisierung und Reichsbildung. Europa 700–1200. C.H. Beck, München 2013, ISBN 978-3-406-65375-9 (knappes, aktuelles Überblickswerk mit gesamteuropäischer Perspektive).

Կենսագրություններ

• Alessandro Barbero: Karl der Große. Vater Europas. Klett-Cotta, Stuttgart 2007, ISBN 978-3-608-94030-5 (italienische Originalausgabe 2000).
• Matthias Becher: Karl der Große. 6., durchgesehene und aktualisierte Auflage, Beck, München 2014, ISBN 978-3-406-43320-7 (sehr knappe Einführung mit kommentierter Kurzbibliographie).
• Roger Collins: Charlemagne. University of Toronto Press, Toronto 1998; Macmillan, Basingstoke 1998, ISBN 0-333-65054-9.
• Jean Favier: Charlemagne. Fayard, Paris 1999, ISBN 2-213-60404-5 (umfassende, systematisch angelegte Darstellung)
• Johannes Fried: Karl der Große. Gewalt und Glaube. Eine Biographie. 4. Auflage, Beck, München 2014, ISBN 978-3-406-65289-9 (aktuelle, umfassende und stilistisch ansprechende Biographie, die das Leben Karls in den geschichtlichen Kontext seiner Zeit einbettet).
• Dieter Hägermann: Karl der Große. Herrscher des Abendlandes. Econ, Berlin 2000, ISBN 3-549-05826-8 (Rezensionen).
• Wilfried Hartmann: Karl der Große. Kohlhammer, Stuttgart 2010, ISBN 978-3-17-018068-0 (Rezension).
• Michael Imhof, Christoph Winterer: Karl der Große. Leben und Wirkung, Kunst und Architektur. Imhof, Petersberg 2013, ISBN 978-3-932526-61-9 (mit einem kunsthistorischen Schwerpunkt).
• Rosamond McKitterick: Karl der Große (= Gestalten des Mittelalters und der Renaissance). Wissenschaftliche Buchgesellschaft, Darmstadt 2008 (englische Originalausgabe: Charlemagne. The Formation of a European Identity. Cambridge University Press, Cambridge/New York 2008) (Darstellung, die auf umfassender Quellen-, Handschriften- und Literaturkenntnis beruht; Rezension bei H-Soz-u-Kult sowie kritische Rezension in Concilium medii aevi 11 (2008))
• Stefan Weinfurter: Karl der Große. Der heilige Barbar. 2. Auflage. Piper, München/Zürich 2013, ISBN 978-3-492-05582-6 (aktuelle und gut lesbare Biographie).

Մասնագիտական հետազոտություններ

• Deutsches Historisches Museum (Hrsg.): Kaiser und Kalifen. Karl der Große und die Welt des Mittelmeers. Zabern, Darmstadt 2014, ISBN 978-3-8053-4774-7 (Sammlung von aktuellen Beiträgen zu den Beziehungen zwischen Frankenreich, Byzanz und Kalifat um 800)
• Matthias Becher: Das Kaisertum Karls des Großen zwischen Rückbesinnung und Neuerung. In: Hartmut Leppin, Bernd Schneidmüller, Stefan Weinfurter (Hrsg.): Kaisertum im ersten Jahrtausend. Schnell & Steiner, Regensburg 2012, S. 251–270.
• Peter Classen: Karl der Große, das Papsttum und Byzanz. Die Begründung des karolingischen Kaisertums. Herausgegeben von Horst Fuhrmann und Claudia Märtl (= Beiträge zur Geschichte und Quellenkunde des Mittelalters. Bd. 9). 2. Auflage. Thorbecke, Sigmaringen 1988, ISBN 3-7995-5709-1 (grundlegend zum Kaisertum und zur Kaiserkrönung).
• Rudolf Schieffer: Neues von der Kaiserkrönung Karls des Großen (Sitzungsbericht der bayerischen Akademie der Wissenschaften. Philologisch-historische Klasse 2004, 2). Verlag der Bayerischen Akademie der Wissenschaften, München 2004, ISBN 3-7696-1626-X.

Կատալոգներ և ժողովածուներ

• Frank Pohle u. a. (Hrsg.): Karl der Große – Charlemagne. Drei Bände im Schuber. Sandstein Verlag, Dresden 2014, ISBN 978-3-95498-094-9 (Zwei Kataloge – zur Kunst im Umkreis Karls des Großen und den Wirkstätten des Herrschers – sowie ein Essayband mit aktuellen Beiträgen zu zahlreichen Einzelaspekten).
• Peter van den Brink, Sarvenaz Ayooghi (Hrsg.): Karl der Große – Charlemagne. Karls Kunst. Katalog der Sonderausstellung Karls Kunst vom 20. Juni bis 21. September 2014 im Centre Charlemagne, Aachen. Sandstein, Dresden 2014, ISBN 978-3-95498-093-2.
• Frank Pohle (Hrsg.): Karl der Große – Charlemagne. Orte der Macht. Katalog. Katalog der Sonderausstellung Orte der Macht vom 20. Juni bis 21. September 2014 im Krönungssaal des Aachener Rathauses. Sandstein, Dresden 2014, ISBN 978-3-95498-091-8.
• Frank Pohle (Hrsg.): Karl der Große – Charlemagne. Orte der Macht. Essays. Essayband zur Sonderausstellung Orte der Macht vom 20. Juni bis 21. September 2014 im Krönungssaal des Aachener Rathauses. Sandstein, Dresden 2014, ISBN 978-3-95498-092-5.
• Wolfgang Braunfels u. a. (Hrsg.): Karl der Große. Lebenswerk und Nachleben. 4 Bände und Registerband. Düsseldorf 1965–1968 (wichtiges Referenzwerk).
• Paul L. Butzer u. a. (Hrsg.): Karl der Große und sein Nachwirken. 1200 Jahre Kultur und Wissenschaft in Europa. 2 Bände. Brepols, Turnhout 1997, ISBN 2-503-50673-9.
• Franz-Reiner Erkens (Hrsg.): Karl der Große und das Erbe der Kulturen. Akten des 8. Symposiums des Mediävistenverbandes Leipzig 15.–18. März 1999. Akademie Verlag, Berlin 2001, ISBN 3-05-003581-1.
• Johannes Fried u. a. (Hrsg.): 794 – Karl der Große in Frankfurt. Ein König bei der Arbeit. Ausstellung zum 1200-Jahre-Jubiläum der Stadt Frankfurt am Main. Thorbecke, Sigmaringen 1994, ISBN 3-7995-1204-7.
• Peter Godman, Jörg Jarnut, Peter Johanek (Hrsg.): Am Vorabend der Kaiserkrönung. Das Epos „Karolus Magnus et Leo Papa“ und der Papstbesuch von 799. Akademie Verlag, Berlin 2002, ISBN 3-05-003497-1.
• August Heuser, Matthias Theodor Kloft (Hrsg.): Karlsverehrung in Frankfurt am Main. Eine Ausstellung des Dommuseums Frankfurt und des Historischen Museums Frankfurt. Frankfurt 2000, ISBN 3-921606-41-1.
• Christoph Stiegemann, Matthias Wemhoff (Hrsg.): 799. Kunst und Kultur der Karolingerzeit. Karl der Große und Papst Leo III. in Paderborn. Katalog der Ausstellung in Paderborn 1999. 3 Bände. Philipp von Zabern, Mainz 1999, ISBN 3-8053-2456-1.
• Joanna Story (Hrsg.): Charlemagne. Empire and Society. Manchester University Press, Manchester 2005, ISBN 0-7190-7088-0.
• Bernd Bastert (Hrsg.): Karl der Große in den europäischen Literaturen des Mittelalters. Konstruktion eines Mythos. Niemeyer, Tübingen 2004, ISBN 3-484-64025-1.
• Michael Borgolte: Carlo Magno e la sua collocazione nella storia globale. In: Quellen und Forschungen aus italienischen Archiven und Bibliotheken 93, 2013, S. 1–26 (online).
• Wolfgang Braunfels u. a. (Hrsg.): Karl der Große. Lebenswerk und Nachleben, Bd. 4 Nachleben. Schwann, Düsseldorf 1967.
• Franz-Reiner Erkens (Hrsg.): Karl der Große in Renaissance und Moderne. Zur Rezeptionsgeschichte und Instrumentalisierung eines Herrscherbildes (Das Mittelalter. Perspektiven mediävistischer Forschung. Zeitschrift des Mediävistenverbandes 4, 1999, Heft 2). Akademie Verlag, Berlin 1999.
• Franz Fuchs, Dorothea Klein (Hrsg.): Karlsbilder in Kunst, Literatur und Wissenschaft. Akten eines interdisziplinären Symposions anläßlich des 1200. Todestages Karls des Großen (= Rezeptionskulturen in Literatur- und Mediengeschichte. Bd. 1). Königshausen & Neumann, Würzburg 2015, ISBN 3-8260-5558-6.
• Thomas Kraus, Klaus Pabst (Hrsg.): Karl der Große und sein Nachleben in Geschichte, Kunst und Literatur. In: Zeitschrift des Aachener Geschichtsvereins 104/105, 2002/2003 (mit aktuellen und thematisch breit gefächerten Beiträgen zur Rezeptionsgeschichte).
• Lieselotte-E. Saurma-Jeltsch: Karl der Große als vielberufener Vorfahr. Sein Bild in der Kunst der Fürsten, Kirchen und Städte (= Schriften des Historischen Museums. Bd. 19). Thorbecke, Sigmaringen 1994, ISBN 3-7995-1205-5.
• Bernd Schneidmüller: Sehnsucht nach Karl dem Großen. Vom Nutzen eines toten Kaisers für die Nachgeborenen. Die politische Instrumentalisierung Karls des Großen im 19. und 20. Jahrhundert. In: Geschichte in Wissenschaft und Unterricht 51, 2000, S. 284–301.

Արտաքին հղումներ

• The Making of Charlemagne's Europe (freely available database of prosopographical and socio-economic data from legal documents dating to Charlemagne's reign, produced by King's College London)
• Einhard. «Vita Karoli Magni». Medieval Latin. The Latin Library.
• Bakker, Marco (2003–2011). «Charlemagne». Reportret.
• The Sword of Charlemagne (myArmoury.com article)
• Snell, Melissa (2011). «Charlemagne Picture Gallery». Medieval History. About.com. Արխիվացված է օրիգինալից 2014 թ․ փետրվարի 21-ին. Վերցված է 2018 թ․ փետրվարի 7-ին.
• Charter given by Charlemagne for St. Emmeram's Abbey showing the Emperor's seal, 22.2.794 . Taken from the collections of the Lichtbildarchiv älterer Originalurkunden at Marburg University
• An interactive map of Charlemagne's travels Արխիվացված 2016-04-19 Wayback Machine
• "Carolus Magnus imperator". Repertorium "Historical Sources of the German Middle Ages" (Geschichtsquellen des deutschen Mittelalters).

Վիքիպահեստն ունի նյութեր, որոնք վերաբերում են «Կառլոս Մեծ» հոդվածին։

Այս հոդվածի կամ նրա բաժնի որոշակի հատվածի սկզբնական կամ ներկայիս տարբերակը վերցված է Քրիեյթիվ Քոմմոնս Նշում–Համանման տարածում 3.0 (Creative Commons BY-SA 3.0) ազատ թույլատրագրով թողարկված Հայկական սովետական հանրագիտարանից  (հ․ 5, էջ 325)։