Վիքիպեդիա

Կյանք Մարսի վրա

Կյանք Մարսի վրա, Մարս մոլորակի վրա անցյալում կամ ներկայում ապրելու հնարավորության դիտարկում։ Մարդիկ դարեր շարունակ մտածել են Մարսի վրա ապրելու հնարավորության մասին Երկիր մոլորակին մոտ և նման լինելու պատճառով[1]։ Կյանքի նշանների որոնումը սկսվել է 19-րդ դարում և շարունակվում է մինչ օրս։

Մարսը նկարչի ստեղծագործությունում տեռաֆորմավորման գործընթացից հետո

1960-ական թվականներից աստղադիտակային դիտարկումները լրացրել են մոլորակի ուսումնասիրման համար միջմոլորակային ավտոմատ կայանների գործարկումը՝ սկզբում թռիչքային հետագծով, այնուհետև արհեստական արբանյակի ուղեծրից։ 1971 թվականից ի վեր ավտոմատ մարսյան կայաններից հետազոտություններ են կատարվում անմիջապես մակերեսին՝ սկզբում անշարժ, իսկ հետո՝ մարսագնացների կողմից։

Մարսի վրա կյանքի որոնմանը նվիրված վաղ գիտական աշխատանքները մեկնարկել են ֆենոմենոլոգիայից և գտնվել են ֆանտաստիկայի եզրին։ Ժամանակակից գիտական հետազոտությունները կենտրոնացած են մոլորակի հողի և ժայռերի մեջ կյանքի քիմիական հետքերի որոնման, ինչպես նաև մոլորակի մթնոլորտում կենսապաշարների որոնման վրա[2]։

Ներկայումս կամ անցյալում կյանքի գոյության հարցը Մարսի վրա մնում է բաց[2]։ Բացի այդ, կան բանավեճեր նաև Մարսի գաղութացման բարոյահոգեբանական կողմի մասին[3]։

17-20-րդ դարեր

խմբագրել
 
Մարսի մակերևույթի առաջին քարտեզը (1888 թվական, հեղինակ՝ Ջովանի Սկիապարելլի)

Մարսի վրա կյանքի հնարավորության մասին առաջին պնդումները վերաբերում են 17-րդ դարի կեսերին, երբ առաջին անգամ հայտնաբերվել և ճանաչվել են Մարսի բևեռային գլխարկները։ 18-րդ դարի վերջին Ուիլյամ Հերշելը ապացուցել է սեզոնային կրճատումը, ապա բևեռային գլխարկների ավելացումը։ 19-րդ դարի կեսերին աստղագետների կողմից հայտնաբերվել են մոլորակի մի քանի այլ նմանություններ Երկրին։ Օրինակ՝ պարզվել է, որ Մարսի օրվա տևողությունը գրեթե նույնն է, ինչ Երկրի վրա, մոլորակի առանցքի թեքությունը նման է Երկրինին, ինչը վկայում է, որ տարվա եղանակները Մարսի վրա նման են երկրայիններին, միայն երկու անգամ ավելի երկար են տևում Մարսի տարվա մեծ տևողության պատճառով։ Ընդհանուր առմամբ, այդ դիտարկումները հետազոտողներին դրդել են այն մտքին, որ Մարսի վրա լուսավոր բծերը ցամաքներ են, իսկ մութ գծերը՝ ջուր, այնուհետև եզրակացություն է արվել մոլորակի վրա կյանքի այս կամ այն ձևի հիպոթետիկ առկայության մասին։ Մարսի վրա կյանքի գոյությունը առաջիններից փորձել է գիտականորեն հիմնավորել աստղագետ Էթյեն Լեոպոլդ Թրուվելոն 1884 թվականին՝ պնդելով, որ Մարսի վրա նրա կողմից դիտարկվող բծերի փոփոխությունները կարող են վկայել Մարսյան բուսականության սեզոնային փոփոխությունների մասին[4]։ Ռուս և խորհրդային աստղագետ Գավրիլ Տիխովը վստահ էր Մարսի վրա կապույտ գույնի բուսականության գոյության ապացուցման հարցում[5][6][7]։ Կյանքի առկայությունը Մարսի վրա դարձել է գիտական ֆանտաստիկայի բազմաթիվ գրական և կինեմատոգրաֆիական ստեղծագործություններում տարածված թեմա։

Տիեզերական սարքերով Մարսի հետազոտում

խմբագրել

«Մարս ծրագիր»

խմբագրել
 
Մարս-3

Սովետական «Մարս-2» և «Մարս-3» սարքերի օգնությամբ 1971-1972 թվականներին տեղեկություններ են ստացվել մակերեսային ապարների և մակերևույթի բարձրադիր կտրվածքների բնույթի, գրունտի խտության, դրա ջերմահաղորդականության մասին, Մարսի մակերևույթի վրա հայտնաբերվել ջերմային անոմալիաներ։ Պարզվել է, որ նրա հյուսիսային բևեռային գլխարկն ունի -110 °C-ից ցածր ջերմաստիճան, և որ Մարսի մթնոլորտում ջրի գոլորշու պարունակությունը հինգ հազար անգամ պակաս է, քան Երկրի վրա[8]։

Մարս (ԱՄԿ) ծրագիրը Մարսի վրա կյանքի հետքեր չի հայտնաբերել։

«Մարիներ» տիեզերական սարքեր

խմբագրել

«Մարիներ-4»

խմբագրել
 
«Մարիներ-4» սարքի կողմից նկարված Մարսի խառնարանները

Մարսի մակերևույթի առաջին նկարներն արվել են 1965 թվականին՝ «Մարիներ-4» սարքի օգնությամբ (նկարվել է Մարսի ամբողջ մակերևույթի 1%-ը)[9]։ Լուսանկարներում Մարսը երաշտային մոլորակով ներկայացել է առանց գետերի և օվկիանոսների, նկարահանումների ժամանակ կյանքի նշաններ չեն հայտնաբերվել[9]։ Դրանից բացի, նկարները ցույց տվեցին, որ մակերևույթի նկարված մասը ծածկված է բազմաթիվ խառնարաններով, ինչը խոսում էր վերջին 4 միլիարդ տարվա ընթացքում տեկտոնիկայի բացակայության մասին։ Միջմոլորակային կայանը նաև հայտնաբերել Է Մարսի վրա գլոբալ մագնիսական դաշտի բացակայությունը, որը մոլորակը կպաշտպանի կյանքի համար վտանգավոր տիեզերական ճառագայթներից։

Ռադիոխավարման գիտափորձի տվյալների հիման վրա հաշվարկվել է մոլորակի մակերևույթի վրա մթնոլորտային ճնշումը, որը կազմում է մոտ 6,0 միլիբար (0,6 կՊա, երկրի վրա մթնոլորտային ճնշումը 101,3 կՊա է), ինչը, իր հերթին, նշանակում է, որ մոլորակի մակերևույթի վրա հեղուկ ջուր գոյություն ունենալ չի կարող[9] (2000 թվականին «ՆԱՍԱ» ընկերության մասնագետները հայտնել են, որ Մարսի հինգ շրջաններում, այնուամենայնիվ, կարող է կարճատև գոյություն ունենալ հեղուկ ջուր[10]):

«Մարիներ-4»-ը նաև պարզել է, որ Մարսի մթնոլորտը բաղկացած է հիմնականում ածխաթթու գազից (ռադիոխավարման փորձի հիման վրա պարզվել է, որ ածխաթթու գազն առնվազն 80 տոկոս է)։ Նախքան «Մարիներ-4»-ի թռիչքը աստղագետները կարծում էին, որ Մարսի վրա մթնոլորտային ճնշումը մոտ 85 միլիբար է, և Մարսի մթնոլորտը հիմնականում կազմված է ազոտից։

«Մարիներ-4»-ի թռիչքից հետո պարզ դարձավ, որ Մարսի վրա կյանք գոյություն ունենալ չի կարող։ Մասնավորապես, միջավայրի կոշտության պատճառով այնտեղ չեն կարող լինել բազմաբջիջ օրգանիզմներ։ Հաշվի առնելով ստացված տեղեկությունները՝ Մարսի վրա կյանքի որոնումը հետագայում կենտրոնացած է եղել բակտերիաների հայտնաբերման վրա։

«Մարիներ-6» և «Մարիներ-7»

խմբագրել

«Մարիներ-6»-ը և «Մարիներ-7»-ը առաջին տիեզերական սարքերն են, որոնք հետազոտել են Մարսի մթնոլորտի կազմը սպեկտրաչափական մեթոդիկաների կիրառմամբ։ Դրանք ինֆրակարմիր ճառագայթման չափումների օգնությամբ որոշել են Մարսի մակերևույթի ջերմաստիճանը (1969 թվականին՝ թռիչքային հետագծով)։ Սպեկտրաչափական չափումներով պարզվել է, որ մթնոլորտի 98%-ը ածխաթթու գազ է։ Մթնոլորտում ուլտրամանուշակագույն սպեկտրամետրի տվյալներով, ազոտ և ազոտի օքսիդներ չեն հայտնաբերվել։ Ինֆրակարմիր սպեկտրաչափը հայտնաբերել է պինդ ածխաթթու գազի շերտեր։ «Մարիներ-7»-ը ինֆրակարմիր ռադիոմետրի օգնությամբ չափել է ջերմաստիճանը հարավային բևեռային գլխարկի 200 հատվածներում. նվազագույն ջերմաստիճանը կազմել է -153 աստիճան Ցելսիուս։ Նման ցածր ջերմաստիճանը հաստատել է, որ բևեռային գլխարկներն առնվազն մասնակիորեն կազմված են պինդ ածխաթթու գազից։ Միջմոլորակային կայանները մոտ տարածությունից լայն անկյունով հեռուստատեսային տեսախցիկի օգնությամբ նկարահանել են Մարսի մակերևույթի մոտ 20%-ը, կյանքի նշաններ չեն հայտնաբերվել։

«Մարիներ-9»

խմբագրել

1971-1972 թվականներին «Մարիներ-9» միջմոլորակային կայանը Մարսի գիտական հետազոտություններ է անցկացրել մոլորակի առաջին արհեստական արբանյակի ուղեծրից։ Սարքը մոտ տարածությունից լայն անկյունով հեռուստատեսային տեսախցիկի օգնությամբ նկարահանել Է Մարսի մակերևույթի մոտ 85%-ը՝ 1-2 կիլոմետր բանաձևով (մակերևույթի 2%-ը լուսանկարվել է 100-300 մետր թույլտվությամբ)։ Լուսանկարներում երևում էին չորացած գետերի հուները, քամու և ջրային էրոզիայի նշանները։

Ինֆրակարմիր սպեկտրաչափով հայտնաբերվել են մի քանի շրջաններ, որտեղ մակերևույթի ճնշումը գերազանցում է 6,1 միլիբարը։ Այդ ոլորտներում կարող է գոյություն ունենալ հեղուկ ջուր։ Բացի խիստ նվազեցված Hellas տարածքից հայտնաբերվել են երկար տարածքներ Argyre շրջանում, արևմուտքում՝ Margaritas Sinus շրջանում և Isidas Regio տարածքում, որտեղ ճնշումը հարավային ամռանը նույնպես գերազանցում է 6,1 միլիբարը։

Մարիներ ծրագիրը կյանքի նշաններ չի հայտնաբերել։

«Վիկինգ ծրագիր»

խմբագրել

1976 թվականին «Վիկինգ-1» տիեզերական ապարատի օգնությամբ առաջին անգամ ստացվել են լավ որակի գունավոր նկարներ Մարսի վրա վայրէջքի տեղից։ Նկարներում երևում է անապատային տեղանքը՝ քարկոծված կարմրավուն հողով։ Ուղեծրային մոդուլները հայտնաբերել են ռելիեֆի դետալներ, որոնք հիշեցնում են ջրային էրոզիայի հետքեր, ինչպես նաև չորացած գետերի հուներ, ինչը վկայում է անցյալում հեղուկ ջրի առկայության մասին։

«Վիկինգ-1» և «Վիկնիգ-2» մարսյան ավտոմատ կայանները վերցրել են հողի նմուշներ՝ կյանքի առկայության մասին հետազոտություններ անելու համար։ Գրունտում հայտնաբերվել է համեմատաբար բարձր քիմիական ակտիվություն, սակայն միկրոօրգանիզմների կենսագործունեության հետքեր հայտնաբերել չի հաջողվել։ Օրգանական նյութերի հայտնաբերման փորձը (պարտադիր չէ, որ կենդանի ձևով) բացասական արդյունք է տվել։

«Ֆենիքս»

խմբագրել
 
«Ֆենիքս» մարսյան ավտոմատ կայան

«Ֆենիքսի» առջև դրված էր Մարսի հողի մեջ բնակեցված գոտիների որոնման խնդիրը, որտեղ տեսականորեն կարող էր մանրէաբանական կյանք գոյություն ունենալ. երկրորդ խնդիրը Մարսի վրա ջրի երկրաբանական պատմության ուսումնասիրությունն էր։ Սարքի վայրէջքի վայրում (Մարսի բևեռային գլխարկի շրջան) հողի հետազոտումից հողում հայտնաբերվել է պերքլորատ, ինչը հակասում է կյանքի գոյությանը, սակայն հողի աղիության հայտնաբերված մակարդակը կենսաբանության տեսանկյունից դիտվում է որպես կյանքի համար թույլատրելի։ Վերլուծիչները ցույց են տվել նաև պարտավորված ջրի[11] և ածխաթթու գազի[12] առկայությունը։

«Curiosity»

խմբագրել
 
Մարսագնաց Curiosity

Մարսագնաց «Curiosity»-ն ինքնավար քիմիական լաբորատորիա է, որը մի քանի անգամ ավելի մեծ է և ավելի ծանր, քան նախորդ մարսագնացները։ Նրա ժամանումը Մարս տեղի է ունեցել 2012 թվականի օգոստոսի 6-ին[13]։ Սարքը ժայռերում հայտնաբերել է օրգանական մոլեկուլներ` 3.5 միլիարդ տարի հասակով, ինչը կարող է ցույց տալ, որ նախկինում բարենպաստ կենսապայմաններ են եղել։

«Էկզոմարս»

խմբագրել

Առաջին «Էկզոմարս» տիեզերանավը գործարկվել է 2016 թվականի մարտի 14-ին, մտել է ուղեծիր նույն թվականի հոկտեմբերի 19-ին։ Հիմնական գիտական նպատակներն են Մարսի վրա անցյալում կամ ներկայում կյանքի հնարավոր հետքերի որոնումը, մոլորակի մակերևույթի վրա ջրի և այլ նյութերի բաշխման, Մարսի մակերևույթի ու շրջակա միջավայրի ուսումնասիրությունը, նրա կողմից իրականացվող թռիչքների համար ապագա վտանգների բացահայտումը, մոլորակի ընդերքի հետախուզումը` Մարսի բնակության էվոլյուցիան և հնարավորությունը ավելի լավ հասկանալու համար, ինչպես նաև տեխնոլոգիական մի շարք նպատակներ։ Երկրորդ տիեզերանավի մեկնարկը նախատեսվում է 2020 թվականին[14]։

Ապագա առաքինություններ

խմբագրել
  • Mars Sample Return Mission - 2022 թվական, երկրագնդի վրա հետագա ուսումնասիրության համար հողի նմուշներ Երկիր առաքելը, առավել հրատապ է Մարսից Երկիր երկարաժամկետ փոխադրման ընթացքում հնարավոր կյանքի նմուշների ապահովումը[15]։
  • Ամերիկյան SpaceX ընկերությունը 2016 թվականի աշնանը հայտարարել է, որ պլանավորում է ստեղծել տրանսպորտային տիեզերանավ Մարսը բնակեցնելու համար[16]։ Առաջին երկու տրանսպորտային տիեզերանավերը նախատեսվում է գործարկել 2022 թվականին[17]։

Երկնաքարեր Մարսից

խմբագրել
 
Էլեկտրոնային մանրադիտակը ցույց է տալիս ALH84001 երկնաքարում բակտերիաների հավանական կառուցվածքը

2009 թվականի նոյեմբերին Երկրի վրա հայտնաբերված ավելի քան 24 հազար երկնաքարերից Մարսյան (այսինքն՝ Մարսից ժամանած) համարվում է 34-ը[18]։ Լինդոն Ջոնսոնի անվան Տիեզերական կենտրոնի կողմից իրականացված հետազոտությունները ցույց են տալիս, որ հայտնաբերված երկնաքարերից առնվազն երեքը պարունակում են Մարսի վրա անցյալ կյանքի պոտենցիալ ապացույցներ՝ միկրոսկոպիկ կառուցվածքների տեսքով, որոնք հիշեցնում են քարացած բակտերիաներ (այսպես կոչված կենսապաշարներ)։ Ներկայումս տիեզերական կենսաբանության ոչ մի տեսություն չի հերքում հայտնաբերված նմուշների ծագման այսպես կոչված կենսածին վարկածի բարձր հավանականությունը։ Սակայն վերջին տասնամյակների ընթացքում գիտական միջավայրում սահմանվել են 7 հստակ չափանիշներ, որոնց համապատասխանությունը միանշանակ խոսում է արտերկրային նմուշներում կյանքի նախկին ձևերի հայտնաբերման ճանաչման մասին։ Մարսյան ոչ մի երկնաքար չի բավարարում բոլոր 7 չափանիշներին[19]։

Կյանքի պիտանիության հետազոտություններ

խմբագրել

2022 թվականի ապրիլին հրապարակվել են գերմանական օդատիեզերական կենտրոնի (DLR) գիտնականների հետազոտությունները, որոնց ընթացքում հետազոտվել է Մարսի պայմաններում երկրային օրգանիզմների գոյատևման հնարավորությունը։ Քարաքոսերն ու կապտականաչ ջրիմուռները, որոնք հավաքվել են Ալպերում (մինչև 4500 մետր բարձրության վրա) և Անտարկտիդայում, տեղադրվել են Մարսի կազմ ունեցող մթնոլորտում։ Հատուկ մոդելային խցում գիտնականները վերարտադրել են Մարսի մակերևույթին գոյություն ունեցող մթնոլորտի կազմը, գրունտը, ճնշումը, ջերմաստիճանը և արևային ճառագայթումը։ Գիտափորձը տևել է 30 օր։ Այդ ընթացքում քարաքոսերն ու կապտականաչ ջրիմուռները ոչ միայն ողջ են մնացել, այլև շարունակել են ֆոտոսինթեզավորել։ Գիտափորձը հաստատել է, որ կենդանի օրգանիզմները հնարավորություն ունեն Մարսի վրա գոյատևել ժայռերի ճաքերում և փոքր քարանձավներում (ուլտրամանուշակագույն ճառագայթներից պաշտպանվելու համար), նույնիսկ երկար ժամանակ այնտեղ մնալուց հետո։

Մի կողմից, դա նշանակում է, որ Մարսի վրա կարող է գոյություն ունենալ արտերկրային կյանք։ Մյուս կողմից, հաստատում է ապագա շփումների ժամանակ Երկրի օրգանիզմների կողմից Մարսի մակերևույթի հնարավոր աղտոտման վտանգը[20][21]։

2012 թվականի վերջին ռուս և ամերիկացի կենսաբանները հրապարակել են[22] Թայմիր թերակղզում 400 մետրանոց հորերում հայտնաբերված էքստրեմոֆիլ բակտերիաների շտամների հետազոտության արդյունքները։ Ռիբոսոմային ՌՆԹ-ի կառուցվածքի վերլուծությունը ցույց է տվել, որ դրանք բոլորն էլ վերաբերում են այսպես կոչված կարնոբակտերիաներին։ Նրանց բազմացումից հետո գիտնականները դրանք տեղադրել են արհեստականորեն վերստեղծված Մարսյան պայմաններում։ Բակտերիաների վեց շտամներ գոյատևել և շարունակել են աճել և բազմապատկվել, չնայած շատ դանդաղ։ Կենսաբանների խոսքերով՝ այդ մանրէները կարող են աճել զրոյական կամ բացասական ջերմաստիճանների դեպքում, ինչպես նաև ճնշում գործադրել, որը 200 անգամ ցածր է Երկրի մթնոլորտի նորմալ արժեքից։ Մանրէների տեսակներից մեկը, որը փորձնականորեն կոչվում էր «WN 1359», իրեն ավելի լավ է զգացել Մարսի պայմաններում, քան երկրային ջերմաստիճանի, ճնշման և թթվածնի քանակի դեպքում։ Մնացած բակտերիաների 55 շտամները, ինչպես նաև այլ կարնոբակտերիաները նույնպես կարող են հանդուրժել սառեցումը և ցածր ճնշումը, բայց ոչ այնքան լավ, որքան «WN 1359»-ը[23]։

2017 թվականին Էդինբուրգի համալսարանի գիտնականներ Չարլզ Կոկելը և Ջենիֆեր Վադսվորթը տեղեկություններ են հրապարակել մոլորակի մակերևույթին պերքլորատների առկայության պատճառով Մարսի՝ միկրոօրգանիզմների գոյության համար ոչ պիտանի լինելու մասին[24]։

Կյանքի հնարավոր հետքերի հայտնաբերում

խմբագրել
 
Մեթանի բաշխումը Մարսի մթնոլորտում ամռանը, հյուսիսային կիսագնդում

Երկիր մոլորակից դիտարկումների և «Մարս-Էքսպրես» տիեզերական սարքավորման տվյալների համաձայն՝ Մարսի մթնոլորտում մեթան է հայտնաբերվել։ Ավելի ուշ՝ 2014 թվականին, ՆԱՍԱ-ի «Curiosity» մարսագնացը Մարսի մթնոլորտում մեթանի պարունակության աճ է արձանագրել[25]։ Մարսի պայմաններում մեթանը բավականին արագ քայքայվում է, ուստի պետք է գոյություն ունենա դրա համալրման մշտական աղբյուր։ Նման աղբյուր կարող է լինել երկրաբանական ակտիվությունը (բայց Մարսի վրա գործող հրաբուխներ չեն հայտնաբերվել) կամ բակտերիաների կենսագործունեությունը[25][26]։ 2018 թվականին հրապարակվել են Մարսի վրա մեթանի կոնցենտրացիայի սեզոնային փոփոխությունների մասին տվյալները[27]։

«Curiosity» մարսագնացի կողմից արված լուսանկարներում հայտնաբերվել են[28] այնպիսի օբյեկտներ, որոնք էական նմանություններ ունեն երկրի վրա ցիանոբակտերիալ «կառուցվածքների» հետ։ Սա կարող է վկայել հեռավոր անցյալում Մարսի ջրամբարների հատակին միկրոօրգանիզմների կենսագործունեության մասին։ Այս ոլորտում ուսումնասիրությունը[29] իրականացրել է Հին Դոմինիոն (Old Dominion University) համալսարանի երկրաբան Նորա Նոֆկեն (Nora Noffke)։ Նա մանրամասն համեմատել Է Երկրի վրա ցիանոբակտերիալ «բնակավայրերի» տեսքը, որը զարմանալիորեն նման է Մարսի կառուցվածքին։ Ցիանոբակտերիալ մատերը բակտերիաների բազմաշերտ համայնքներ են, որոնք իրենց կենսագործունեության արդյունքում պինդ մասնիկներից ձևավորում են հատուկ կառույցների երկու տեսակ կամ ստրոմատոլիտ և MISS (Microbially Induced Sedimentary Structures) «կառուցվածքներ»։ Նոր աշխատանքում Նոֆկեն ուսումնասիրել Է «Curiosity» մարսագնացի լուսանկարները, որոնցում պատկերված են Գիլեսփի Լեյքի ապարները, որտեղ ժամանակին, շատ հավանական է, լիճ կար։

Անցկացված վերլուծության արդյունքում Նոֆկեն հանգել է այն եզրակացության, որ այդ օբյեկտները մի շարք հատկանիշներով շատ նման են երկրային MISS-ին, ինչը կարող է վկայել Կարմիր մոլորակի անցյալում միկրոօրգանիզմների ակտիվության մասին։

2018 թվականի հունիսին ՆԱՍԱ-ի մասնագետները հայտարարել են, որ «Քյուրիոսիթի» մարսագնացի օգնությամբ իրենց կողմից Գեյլի խառնարանում հայտնաբերվել են մի շարք օրգանական միացությունների մոլեկուլներ[30]։

2019 թվականի հունիսին ՆԱՍԱ-ի մասնագետները հայտարարել են, որ «Քյուրիոսիթի» մարսագնացը Մարսի մթնոլորտում արձանագրել է մեթանի ռեկորդային բարձր պարունակություն՝ մոտավորապես 21 միլիարդանոց բաժին, թեև դրա սովորական պարունակությունը կազմում է շուրջ 7 միլիարդ։ Երկրի վրա մեթանը ձևավորվում է մանրէաբանական կյանքի կենսագործունեության արդյունքում[31]։

Ուիլյամ Ս. Ռոմոզերը (Օհայոյի համալսարան) 2019 թվականի նոյեմբերի 19-ին ամերիկյան էնտոմոլոգիական ընկերության Ազգային ժողովում հայտարարել է, որ հայտնաբերել է միջատանման և սողունանման կյանքի ձևեր ՆԱՍԱ-ի մարսագնացների, այդ թվում՝ «Curiosity» մարսագնացի կողմից Երկիր փոխանցված լուսանկարներում[32][33]։ Սակայն հակառակորդները հակված են բացատրել «Ռոմոզերի օբյեկտները» պարեյդոլիայով[34]։

Տես նաև

խմբագրել

Ծանոթագրություններ

խմբագրել
  1. ↑ Почему Марс? В. Н. Жарков, В. И. Мороз июнь 2000
  2. ↑ 2,0 2,1 Mumma, Michael J. (8 января, 2012). The Search for Life on Mars. Origin of Life Gordon Research Conference. Galveston, TX.
  3. ↑ Is it ethical to colonize Mars?
  4. ↑ Margulis L., Sagan C. Extraterrestrial life // Encyclopædia Britannica
  5. ↑ Тихов Г. А. Новейшие исследования по вопросу о растительности на планете Марс Արխիվացված 2016-03-05 Wayback Machine
  6. ↑ Тихов Г. А. Астробиология
  7. ↑ Тихов Г. А. Шестьдесят лет у телескопа Արխիվացված 2013-01-23 Wayback Machine
  8. ↑ «История проекта Марс −71 (Марс-2 и Марс-3) на сайте научно-производственного объединения им. Лавочкина». Արխիվացված է օրիգինալից 2013 թ․ մայիսի 10-ին. Վերցված է 2011 թ․ հունվարի 23-ին.
  9. ↑ 9,0 9,1 9,2 Лейтон Р. Поверхность Марса // "Успехи физических наук. 1971. Т. 103. Вып. 4. С. 755—768
  10. ↑ «Making a Splash on Mars». Արխիվացված է օրիգինալից 2013 թ․ հունվարի 2-ին. Վերցված է 2020 թ․ փետրվարի 26-ին.
  11. ↑ Зонд Феникс подтвердил присутствие воды на Марсе — НАСА // РИА Новости, 01.08.2008
  12. ↑ «Викинг-1 на сайте НАСА». Արխիվացված է օրիգինալից 2006 թ․ հոկտեմբերի 2-ին. Վերցված է 2011 թ․ հունվարի 23-ին.
  13. ↑ Миссии 2011-го года: Mars Science Laboratory
  14. ↑ «ESA Proposes Two ExoMars Missions». Aviation Week. 2009 թ․ հոկտեմբերի 19. Արխիվացված է օրիգինալից 2011 թ․ նոյեմբերի 14-ին. Վերցված է 2009 թ․ նոյեմբերի 30-ին. {{cite news}}: |first= missing |last= (օգնություն)
  15. ↑ «Страница миссии на сайте ESA». Արխիվացված է օրիգինալից 2012 թ․ օգոստոսի 7-ին. Վերցված է 2020 թ․ փետրվարի 26-ին.
  16. ↑ Илон Маск объявил планы по колонизации Марса и спасению человечества Արխիվացված 2017-02-20 Wayback Machine. Ferra.ru.
  17. ↑ Dave Mosher. Elon Musk Mars talk: How SpaceX will pay for its Big F---ing Rocket (англ.). Business Insider (29 September 2017). Проверено 12 февраля 2019.
  18. ↑ «Mars Meteorite Home Page (JPL)» (անգլերեն). НАСА\JPL — Список марсианских метеоритов на сайте НАСА. Արխիվացված է օրիգինալից 2012 թ․ ապրիլի 10-ին. Վերցված է 2009 թ․ նոյեմբերի 6-ին.
  19. ↑ Evidence for ancient Martian life. E. K. Gibson Jr., F. Westall, D. S. McKay, K. Thomas-Keprta, S. Wentworth, and C. S. Romanek, Mail Code SN2, NASA Johnson Space Center, Houston TX 77058, USA.
  20. ↑ «DLR Portal — News — Surviving the conditions on Mars». Արխիվացված է օրիգինալից 2013-09-30-ին. Վերցված է 2020-02-26-ին. {{cite web}}: no-break space character in |title= at position 11 (օգնություն)
  21. ↑ «Земные организмы могут развиваться на Марсе | АСТРОновости». Արխիվացված է օրիգինալից 2012 թ․ դեկտեմբերի 31-ին. Վերցված է 2020 թ․ փետրվարի 26-ին.
  22. ↑ Wayne L. Nicholson, Kirill Krivushin, David Gilichinsky, and Andrew C. Schuerger. Growth of Carnobacterium spp. from permafrost under low pressure, temperature, and anoxic atmosphere has implications for Earth microbes on Mars(անգլ.) // PNAS : рец. науч. журнал. — 2013. — Т. 110. — № 2. — С. 666—671. — ISSN 0027-8424. — doi:10.1073/pnas.1209793110.
  23. ↑ «Сибирские бактерии-"моржи" могут расти в космических условиях — ученые» (ռուսերեն). ՌԻԱ Նովոստի. 2012 թ․ դեկտեմբերի 25. Արխիվացված է օրիգինալից 2013 թ․ փետրվարի 3-ին. Վերցված է 2013 թ․ փետրվարի 1-ին.
  24. ↑ Wadsworth J., Cockell C. S.Perchlorates on Mars enhance the bacteriocidal effects of UV light // Scientific Reports 7, Article number: 4662 (2017) doi:10.1038/s41598-017-04910-3
  25. ↑ 25,0 25,1 «На Марсе обнаружены признаки жизни». lenta.ru. Վերցված է 20 апреля 2017-ին.
  26. ↑ David L. Chandler. (16 сентября 2005). «Birthplace of famous Mars meteorite pinpointed» (անգլերեն). newscientist.com. Արխիվացված օրիգինալից 2012 թ․ ապրիլի 10-ին. Վերցված է 2009 թ․ նոյեմբերի 7-ին.
  27. ↑ Background levels of methane in Mars’ atmosphere show strong seasonal variations, Christopher R. Webster, Paul R. Mahaffy, Sushil K. Atreya, John E. Moores, Gregory J. Flesch, Charles Malespin, Christopher P. McKay, German Martinez, Christina L. Smith, Javier Martin-Torres, Javier Gomez-Elvira, Maria-Paz Zorzano, Michael H. Wong, Melissa G. Trainer, Andrew Steele, Doug Archer Jr., Brad Sutter, Patrice J. Coll, Caroline Freissinet, Pierre-Yves Meslin, Raina V. Gough, Christopher H. House, Alexander Pavlov, Jennifer L. Eigenbrode, Daniel P. Glavin, John C. Pearson1, Didier Keymeulen, Lance E. Christensen, Susanne P. Schwenzer, Rafael Navarro-Gonzalez, Jorge Pla-García8, Scot C. R. Rafkin, Álvaro Vicente-Retortillo, Henrik Kahanpää, Daniel Viudez-Moreiras, Michael D. Smith, Ari-Matti Harri, Maria Genzer, Donald M. Hassler, Mark Lemmon, Joy Crisp, Stanley P. Sander, Richard W. Zurek, Ashwin R. Vasavada, Science, 08 Jun 2018.
  28. ↑ На Марсе обнаружены возможные следы жизни
  29. ↑ Noffke Nora. Astrobiology. February 2015, 15(2): 169—192. doi:10.1089/ast.2014.1218.
  30. ↑ NASA сообщило об обнаружении молекул органических соединений на Марсе
  31. ↑ NASA сообщило об обнаружении большого объема метана в атмосфере Марса
  32. ↑ William Romoser. Does insect/arthropod biodiversity extend beyond earth? November 2019
  33. ↑ NASA Photos Show Insect- and Reptile-Like Life Forms on Mars, Entomologist Says, Nov 21, 2019
  34. ↑ Американский профессор разглядел насекомых на Марсе, 22.11.2019

Արտաքին հղումներ

խմբագրել
Ստացված է «https://hy.wiki.x.io/w/index.php?title=Կյանք_Մարսի_վրա&oldid=10043586» էջից