Համատարած Աշխարհացույց

Համատարած Աշխարհացույց, առաջին հայատառ կիսագնդերի քարտեզը, որը պարունակում է թե երկրի և թե աստղային երկնքի մասին տեղեկություններ։ Տպագրվել է Հոլանդիայի Ամստերդամ քաղաքում 1695 թվականին Թովմաս Վանանդեցու կողմից։ Այն Եվրոպայում տպագրված առաջին քարտեզներից է, որն ունի աշխարհագրական աստիճանացույց։

Համատարած Աշխարհացույց

Ստեղծումը

Տպագրվել է 1695 թվականին։ Նրա տպագրման մասնակցել են Գողթան գավառի Վանանդա գյուղից չորս հայ բնակիչներ, և այն տպագրվել է Ամստերդամի հայկական տպարանում։ Կազմել և հայերեն գրությունները կատարել են Մաթևոս Հովհաննիսյանը, Թովմաս Եպիսկոպոսը (Թովմաս Վանանդեցի), Ղուկաս և Միքայել Նուրիջանյան եղբայրները։ Քարտեզը պղնձի վրա փորագրել են Ադրիանուս և Պետեր Շխոենբեկ Եղբայրները։ Նրանք մինչև այդ փորագրել էին Եվրոպական լեզուներով հրատարակված կիսագնդերի քարտեզներ։

Կազմությունը

«Համատարած Աշխարհացույց»-ը կազմված է ազիմուտային հասարակած շոշափող կամ նրան մոտիկ պրոեկցիայով։ Աստիճանացանցի բաժանման ձևով այն տարբերվում է այժմյան կիսագնդերի քարտեզներից։ Արևմտյան և Արևելյան կիսագնդերի հասկացություն գոյություն չունի, միջօրեականների բաժանումը սկսվում է 0°-ից, վերջանում՝ 360°-ով։ 0°-ի միջօրեականն անցնում է Աֆրիկայի ամենաարևմտյան կետից։

«Համատարած Աշխարհացույց»-ը պատկերում է այդ ժամանակվա հայտնի աշխարհը։ Երկրագնդի չուսումնասիրված մասերը՝ Հյուսիսային Ամերիկայի հյուսիսարևմտյան հատվածը, Ասիայի հյուսիսարևելյան և Ավստրալիայի արևելյան մասերը, Նոր Զելանդիան, Գրենլանդիայի մի մասը պատկերված չեն։

Համեմատաբար ճիշտ են պատկերված եվրոպական երկրները։ Կարևոր նշանակություն ունի «Համատարած Աշխարհացույց»-ի անունների հայերեն տառադարձությունը, որը հիմք է հանդիսացել հետագայում հրատարակված քարտեզներում օտար անունների տառադարձության համար։ «Համատարած Աշխարհացույց»-ի հետ են կապվում առաջին հայերեն քարտեզագրական տառատեսակները։ «Համատարած Աշխարհացույց»-ը հայկական Վերածննդի գիտության և արվեստի լավագույն նմուշն է։ Վերածննդի ժամանակաշրջանի արվեստին բնորոշ է շրջանակից դուրս տարվա չորս եղանակների պատկերումը, որտեղ արտացոլվել է հին հունական դիցաբանութունը։ «Համատարած Աշխարհացույց»-ի շրջանակից դուրս պատկերված են նաև այդ ժամանակ ընդունված դիցաբանական բազմաթիվ նկարներ։

Տիեզերագիտական տեսակետից «Համատարած Աշխարհացույց»-ը դեռևս գտնվում է նախակոպեռնիկոսյան շրջանի երկրակենտրոն սիստեմի վրա։ Երկու կիսագնդերի միջև շրջանաձև ուղեծրերով ցույց է տրված մեր համակարգությունը երկրակենտրոն սիստեմով։ Ընդ որում, Արեգակը պատկերված է որպես չորրորդ մոլորակ։ Նրա մեջ ընդգրկված են 57 համաստեղությունների նկարները իրենց անվանման հետ միասին։

Գրականություն

• Ղուկաս Վանանդեցի, Բանալի համատարածի աշխարհացուցին, Ամստերդամ 1696։ Արխիվացված 2016-12-12 Wayback Machine
• Լեո, Հայկական տպագրություն, հ. 1, Թ., 1904։
• Vannerius J., Note sur une imprimerie Arménienne établie a Amsterdam en 1695,- Révue des bibliothèques et archives de Belgique, fasc. 4, Bruxelles, 1906, pages 313-314.
• Սարուխան Առաքէլ, Հոլլանդան և հայերը ԺԶ-ԺԹ դարերում, Վիեննա (Ազգային մատենադարան, ՃԺԴ), 1926։
• Թումանյան Բ., Հայկական նորահայտ աստղագիտական գործիք, Ե., 1958։
• Թումանյան Բ., Հայ աստղագիտության պատմություն, հտ. 1, Եր., 1964։
• Խաչատրյան Մ. Մ., Հայ և ռուս քարտեզագրության կապերը XVII դարում.- «Պատմա-բանասիրական հանդես», 1966, № 2, էջ 155-164։
• C. Koeman, A World-Map in Armenian Printed at Amsterdam in 1695,- "Imago Mundi", Vol. 21, (1967), pp. 113-114.
• Rooy S. van, Oldest printed Armenian World Map appeared in Amsterdam in 1695,- "New Orient", Prague, 1968, Nº 1.
• Գրիգորեան Մ., Նոր նիւթեր և դիտողութիւններ հրատարակիչ Վանանդեցւոց մասին, Վիեննա, 1969 (Ազգային մատենադարան, ՄԱ)։
• Хачатрян М., Карта мира Гукаса Ванандеци,- Вестник Ереванского Университета, 1971, Nº 1(13), c. 187-192.
• Kéram Kévonian, Marchands arméniens au XVIIe siècle. A propos d'un livre arménien publié à Amsterdam en 1699,- Cahiers du Monde russe et soviétique, Vol. 16, No. 2 (Apr.-Jun., 1975), pp. 199-244.
• Միրզոյան Հ., XVII դարի հայ փիլիսոփայական մտքի քննական վերլուծություն, Երևան, 1983։
• Kévorkian R. H., Catalogue des «Incunables» arméniens (1511-1695) ou chronique de l’imprimerie arménienne, Genève,1986.
• Ոսկանյան Ն., Կորկոտյան Ք., Սավալյան Ա., Հայ գիրքը 1512-1800 թթ., Երևան,1988։
• Էլիզաբեթ Թաջիրյան, Հոլանդիա, - «Հայ գաղթաշխարհի պատմություն» (միջնադարից մինչև 1920-ական թթ.), հատոր երրորդ, ևրոպայի և Ամերիկայի հայ գաղութները, Երևան, ՀՀ ԳԱԱ Պատմության ինստիտուտ, 2013, էջ 140-172։ ISBN 978-99941-73-76-1
• Peter Barber and Tom Harper, Manificent Maps, Power, Propaganda and Art, The British Library, 2010, pp. 124-125. Արխիվացված 2011-01-21 Wayback Machine

Տես նաև

• Эрна Ревазова, Mappa mundi, - Ереван, май, 2008, стр. 126-129. Արխիվացված 2016-03-04 Wayback Machine

Այս հոդվածի կամ նրա բաժնի որոշակի հատվածի սկզբնական կամ ներկայիս տարբերակը վերցված է Քրիեյթիվ Քոմմոնս Նշում–Համանման տարածում 3.0 (Creative Commons BY-SA 3.0) ազատ թույլատրագրով թողարկված Հայկական սովետական հանրագիտարանից  (հ․ 6, էջ 105)։