Հայաստանի լեռնագրություն

Հայաստանի տարածքում գտնվող Հայկական լեռնաշխարհի հյուսիսարևելյան մասում է գտնվում եզրային ծալքաբեկորավոր լեռների և հրաբխային միջնաշխարհի մի հատվածը՝ 29743 կմ² տարածքով, որի 2%-ն ունի մինչև 800 մ բարձրություն, շուրջ 60%-ը՝ մինչև 2000 մ, 38%-ը 2000 մետրից բարձր է և անբարենպաստ՝ տնտեսական գործունեության համար։ Մեծ են բացարձակ բարձրությունների տարբերությունները, ամենաբարձրը՝ քառագագաթ Արագածն է՝ 4090 մ, ամենացածրը՝ Դեբեդ գետի ստորին հոսանքի շրջանում՝ 375 մ։

Տեսարան Վարդենյաց լեռնանցքից

Հայաստանի Հանրապետության տարածքի 18%-ը հարթավայրեր են, 80%-ը՝ լեռներ։ ՀՀ տարածքի միջին բարձրությունը 1830 մ է։ Բնական պայմանների և երկրաբանական կառուցվածքի մեծ բազմազանությունից ելնելով՝ տարածքում առանձնացվում են 4 լեռնագրական մարզեր.

Հայաստանի տարածքում առկա են ռելիեֆի ծագման 4 տարբեր տեսակներ՝

• Ծալքաբեկորային լեռների տարածք և Փոքր Կովկասի միջլեռնային հովիտ։ Զբաղեցնում է Հայաստանի հյուսիսարևելյան մասը, հիմնականում Կուր գետի ջրավազանը, դրանք են՝ Վիրահայոցի, Բազումի, Փամբակի, Գուգարաց, Արեգունի, Սևանի լեռնաշղթաները և դրանց միջև գտնվող հովիտները և հարթավայրերը։ Առանձնանում է էրոզիական մասնատվածությամբ։ Ամենաբարձր կետը Թեժլեռն է (3101 մ)։
• Հրաբխային ծածկույթով տարածքներ՝ Աշոցքի, Արագածի, Գեղամա, Վարդենիսի, Սյունիքի զանգվածներ։ Դրանք ծածկված են վերին պլիոցենի և անթրոպոգենի ժամանակաշրջանի երիտասարդ լավաներով։ Ռելիեֆի ձևերը մեղմ են, ունեն թույլ էրոզիոն մասնատվածություն։ Ամենաբարձր կետը Արագածն է (4090 մ)։
• Ծալքավոր լեռների մերձարաքսյան համակարգ. գտնվում է Արաքս գետի ձախ ափին։ Դրանք Ուրծ-Երանոսի, Բարգուշատի, Զանգեզուրի և Մեղրու լեռնաշղթաներն են։ Այստեղ նկատվում է ինտենսիվ էրոզիոն մասնատվածություն։ Ամենաբարձր կետը Կապուտջուղ գագաթն է (3904 մ)։
• Արարատյան դաշտ. այն ներառում է Արարատյան հովտի ստորին հողամասը, որը տեկտոնային իջվածք է և ծածկված է լճաբերուկային և ջրաբերուկային նստվածքներով։

Առավելագույն զառիթափությունը բնորոշ է ծալքաբեկորավոր լեռներին, իսկ թույլ թեքությունը՝ հարթավայրերին և հրաբխային սարահարթերին։ Հայկական լեռնաշխարհի վրա անջնջելի հետք է թողել անթրոպոգենի ժամանակաշրջանի հրաբխային գործունեությունը։ Բարդ ռելիեֆի շնորհիվ հանրապետության բնական լանդշաֆտների փոփոխությունը նկատելի է ամենուրեք։ Այստեղ ամեն մի դաշտ, ջրահավաք ավազան և լեռ ունի յուրօրինակ լանդշաֆտ։

Հյուսիսային և հյուսիսարևելյան ծալքաբեկորավոր լեռնաշղթաներ

Հյուսիսային և հյուսիսարևելյան ծալքաբեկորավոր լեռնաշղթաների մարզը Փոքր Կովկասի կենտրոնական հատվածն է, ձգվում է հյուսիս-արևմուտքից հարավ-արևելք։ Ծայր հյուսիսում Վիրահայոց լեռնաշղթան է, որից հարավ, գրեթե զուգահեռականի ուղղությամբ, ձգվում են Բազումի, Հալաբի լեռնաշղթաները, վերջինիս շարունակությունը դեպի հս.՝ Դեբեդ և Աղստև գետերի միջև Տ-աձև ձգվող Գուգարաց լեռնաշղթան է՝ Սևորդյաց, Իջևանի, Ոսկեպար, Մթնասար լեռնաճյուղերով։ Բազումի լեռնաշղթային զուգահեռ, Ջաջուռի լեռնանցքից մինչև Սևանի լեռնանցք, ձգվում է Փամբակի լեռնաշղթան, որից հվ-արլ. ճյուղավորվում է Ծաղկունյաց լեռնաշղթան, նրա հարևանությամբ անտառային բնության գրկում Ծաղկաձոր ամառանոցային քաղաքն է։ Սևանա լճի հս-արլ. ափի երկայնքով տարածվում է Արեգունու լեռնաշղթան, որին հաջորդում է Սևանի լեռնաշղթան, ապա հվ-արլ. ուղղությամբ՝ Արևելյան Սևանի լեռնաշղթան։ ՀՀ հս-արմ-ում՝ Ախուրյանի հովտից մինչև Փամբակի հովիտը, Շիրակի լեռնաշղթան է, որը Բազումի, Փամբակի, Արեգունու, Սևանի և Արևելյան Սևանի լեռնաշղթաների հետ կազմում է ընդհանուր ջրբաժան՝ լեռնագրական միավոր՝ 310 /^երկարությամբ։ Այս խոշոր ջրբաժանը ֆիգիկաաշխարհագրական սահման է Արաքսի ավազանի չոր ցամաքային և Կուրի ավազանի համեմատաբար խոնավ լանդշաֆտային համալիրների միջև։ Արեգունու լեռնաշղթայից Գետիկի հովտով բաժանվում է Միափորի լեռնաշղթան, որից ճյուղավորվում են Կենաց, Հախումի, Տավուշի, Խնձորուտի ոչ բարձր լեռնաշղթաները, որոնք ջրբաժան են համանուն գետերի և Աղստևի միջև։

Կապուտջուղ

Հրաբխային լեռնազանգվածներ

Հրաբխային լեռնազանգվածների ու սարավանդների մարզը ՀՀ տարածքի մոտ 45%-ն է. սկսվում է հս-արմ-ից՝ Եղնախաղի լեռնաշղթայի և Ջավախքի լեռների լեռնաշղթաներով, ձգվում հվ., ապա հվ-արլ.՝ ընդգրկելով Արագած և Արայի (լեռ) լեռնազանգվածները, Գեղամա լեռներ, Վարդենիսի լեռներ, Սյունիքի բարձրավանդակը։ Մարզը բնութագրվում է լավային սարավանդներով, բազմաթիվ հրաբխային կոներով, թույլ մակերևութային հոսքով։ Հրաբխային ռելիեֆի կարևոր ձևերից են արտաժայթուք կոները՝ առանց խառնարանի հրաբուխները, թթվային լավան, դուրս մղվելով, կուտակվել է երկրի մակերևույթին՝ առաջացնելով զառիթափ լանջերով կոներ կամ լեռնազանգվածներ. այն լավ արտահայտված է Ապիտակասար, Վարդենիս, Մեծ Իշխանասար լեռնագագաթներում։ Ծագումնաբանական տեսակետից այս մարզը խիստ տարբերվում է ՀՀ ծալքաբեկորավոր լեռների համակարգից։ Տիրապետում են խիստ ծակոտկեն ու ճեղքավորված ջրաթափանց ապարները, և անգամ տեղատարափ անձրևների դեպքում մակերևութային հոսք հազվադեպ է ձևավորվում։

Հարավային ծալքաբեկորավոր լեռնաշղթաներ

Հարավային ծալքաբեկորավոր լեռնաշղթաների մարզն ունի խիստ մասնատված մակերևոցթ, խոր հովիտներ ու կիրճեր, սրակատար լեռնագագաթներ։ Ամենախոշոր լեռնագրական միավորը Զանգեզուրի լեռնային համակարգն է՝ Վայքի, Բարգուշատի, Մեղրու լեռնաշղթաներով և նրանց բազմաթիվ լեռնաճյուղերով, առանձին լեռնագրական միավոր է Խուստուփ-Կատարի աղեղնաձև լեռնաշղթան։

Միջլեռնային իջվածքների ու գոգավորություններ

Միջլեռնային իջվածքների ու գոգավորությունների մարզ, լեռնաշղթաների միջև տարածվում են միջլեռնային գոգավորությունները, որոնց հատակի հարթ տեղանքը հայ ժողովուրդը ավանդաբար դաշտ է անվանել։ Առավել խոշոր միավորը Արարատյան գոգավորությունն է. վերջինիս հատակում Արարատյան դաշտն է՝ ծածկված անթրոպոգենի հզոր՝ մինչև 500 ւ/հաստության լճագետային նստվածքներով։ ՀՀ արլ-ում Սևանի գոգավորությունն է. հատակում՝ Սևանա լիճը։ Նշանավոր են նաև Լոռու, Շիրակի, Ապարանի, Մասրիկի դաշտերը։

Լոռու դաշտում գետի քայքայիչ աշխատանքի հետևանքով գոյացել է գեղատեսիլ Դեբեդի հովիտը, որը թողնում է երկհարկանի հովտի տպավորություն (առավել խորությունը՝ 350 մ)։ Այստեղ ամենուրեք խոր կիրճեր են, դարավանդներ, ժայռեր ու կատարներ, բլուրներ՝ ծածկված սաղարթախիտ անտառներով, ծաղկավետ մարգագետիններով։ Ձորի հատակին ոլորապտույտ Դեբեդն է։

Ծանոթագրություններ

Այս հոդվածի կամ նրա բաժնի որոշակի հատվածի սկզբնական տարբերակը վերցված է Հայաստանի բնաշխարհ հանրագիտարանից, որի նյութերը թողարկված են Քրիեյթիվ Քոմմոնս Նշում–Համանման տարածում 3.0 (Creative Commons BY-SA 3.0) թույլատրագրի ներքո։