Մամոնտ
| † Մամոնտ | ||
|---|---|---|
_-_Mauricio_Ant%C3%B3n.jpg) | ||
| Գիտական դասակարգում | ||
|
||
| Լատիներեն անվանում | ||
| Mammuthus
Brookes, 1828 թվական
|
||
| Արեալ | ||
 | ||
|
|
Մամոնտ (լատին․՝ Mammuthus primigenius), սառցադարաշրջանում վերացած, չորքոտանի փղերի ընտանիքի անհետացած կաթնասուն կնճիթավոր կաթնասուն։ Ապրել է Եվրոպայում, Հյուսիսային Ասիայում և Հյուսիսային Ամերիկայում, պլեյստոցենի երկրորդ կեսում։ Մահացել է մոտ 10 հազար տարի առաջ։ Ունեցել է խիտ բրդով ծածկված և բրդի տակ աղվամազածածկույթով մաշկ[1]։ Սնվել է խոտերով և թփուտներով, ձմռանը սնունդ է հայթայթել ձյան տակից՝ խիստ կորացված ժանիքների օգնությամբ։ Մամոնտը եղել է քարի դարում ապրող մարդու ժամանակակիցը։ Մամոնտները ապրում էին Պլիոցենի դարաշրջանից (մոտ 5 միլիոն տարի առաջ) մինչև Հոլոցեն (մոտ 4 500 տարի առաջ)։ Տարածված էին Աֆրիկայում, Եվրոպայում, Ասիայում և Հյուսիսային Ամերիկայում։ Սիբիրի հյուսիսում և Ալյասկայում հայտնաբերված են մամոնտի ավելի քան 40 դիեր, որոնք պահպանվել են հավերժական սառած ապարներում։ Առավել լրիվ նմուշահատը պեղել է (1901-02) Պետերբուրգի ԳԱ արշավախումբը Բերյոզովկա գետի (Կոլիմայի վտակ) ափին։
Այն ենթարկվել է անատոմիական, հյուսվածաբանական, կենսաքիմիական հետազոտությունների։ Ցուցանմուշ կա նաև ՀՀ ԳԱ երկրաբանական թանգարանում։ Մամոնտի մնացորդները կարևոր ղեկավարող բրածոներ են անթրոպոգենի նստվածքների երկրաբանական հասակը որոշելու համար։ Մամոնտների սառած շերտերում գտնված ժանիքներն օգտագործվում են գեղարվեստական իրերի պատրաստման գործում։ Նրանք հասել են 5,5 մետր բարձրության և 14-15 տոննա մարմնի քաշի; Այսպիսով, մամոնտները երկու անգամ ավելի ծանր էին, քան ժամանակակից ամենամեծ ցամաքային կաթնասունները՝ աֆրիկյան փղերը։
Ֆենոտիպ
խմբագրել
Մամոնտների հիմնական մասը չափերով չէին գերազանցում ժամանակակից փղերին, բացառություն են կազմում Հյուսիսամերիկյան ենթատեսակը Mammuthus imperator- ը, նրա հասակը հասնում էր 5 մետրի իսկ քաշը՛ 12 տոննայի, նաև գաճաճ տեսակները Mammuthus exilis ու Mammuthus lamarmorae մոտ 2 մետր էին և կշռում էին 900 կգ։ Մամոնտները ժամանակակից փղերից տարբերվում էին ավելի խոշոր իրանով, կարճ վերջույթներով, երկար ու խիտ մազածածկով և երկար, կլորացած ժանիքներով։ Ժանիքները ծառայում էին ձմռանը ձյան տակից սնունդ հայթայթելու համար։ Մամոնտների բազմաթիվ դենտինո-էմալային թիթեղներով սեղանատամները լավ հարմարեցված էին կոշտ սնունդը մանրացնելու համար։
Կմախք
խմբագրել
կմախքի և բրդոտ մամոնտի կառուցվածքը նման էր կենդանի Հնդկական փիղ-ին, որը որոշ չափով ավելի բարձր էր՝ հասնելով 5,5 մ երկարության և 3,5 մ բարձրության։ Մամոնտի հսկայական ժանիքները՝ արուի մոտ մինչև 4 մ երկարությամբ, մինչև 100 կգ քաշով, տեղակայվել են վերին ծնոտներում, շարժվել են առաջ, թեքվել վերև և պահել բեռնախցիկի հենարանը[2]։ Մամոնտի գլուխն ավելի մեծ էր, քան ժամանակակից փղերինը, իսկ մեջքը՝ ավելի թեք։
Շատ մեծ մոլարները, որոնց մամոնտներն ունեին մեկական ծնոտի մեջ, որոշ չափով ավելի լայն էին, քան փղիները, և ունեին ատամնաբուժական նյութով լցված շերտավոր էմալային տուփերի ավելի մեծ ձև և կարծրություն։ Քանի որ մամոնտի ատամները մաշվել են, ինչպես ժամանակակից փղերի ատամները, դրանք փոխարինվել են նորերով. նման փոփոխություն կարելի է իրականացնել մինչև 6 անգամ նրա կյանքի ընթացքում[3]։
Աղբյուրներ
խմբագրել- ↑ Վ.Հ. Համբարձումյան և այլն, ed. (1981). Հայկական Սովետական Հանրագիտարան. 7-րդ հատոր. Երևան: «Հայկական Սովետական Հանրագիտարան» հրատարակչություն.
- ↑ Կաղապար:VT- ESBE+, (տես .նկ.1):
- ↑ Tikhonov A. N. zin.ru/div_an /mammooth02.pdf Mammoth Արխիվացված 2010-07-05 Wayback Machine - Սերիա «Կենդանիների բազմազանություն» թողարկում 3 - Մ.- SPb.: Partnership Scientific Publications KMK - 2005. 90 p.
Այս հոդվածի կամ նրա բաժնի որոշակի հատվածի սկզբնական կամ ներկայիս տարբերակը վերցված է Քրիեյթիվ Քոմմոնս Նշում–Համանման տարածում 3.0 (Creative Commons BY-SA 3.0) ազատ թույլատրագրով թողարկված Հայկական սովետական հանրագիտարանից (հ․ 7, էջ 196)։ 
|
 | Վիքիցեղերն ունի նյութեր, որոնք վերաբերում են «Մամոնտ» հոդվածին։ |
 | Վիքիպահեստն ունի նյութեր, որոնք վերաբերում են «Մամոնտ» հոդվածին։ |