Նապոլեոնյան պատերազմներ

Նապոլեոնյան պատերազմներ (1803-1815), համընդգրկուն հակամարտության պատերազմների մի շարք էին, որոնք մղվել են ո՛չ միայն Եվրոպայում, այլև՝ Ամերիկայում, Աֆրիկայում, Ասիայում։

Նապոլեոն Բոնապարտի մղած պատերազմները

Աուստեռլիցի ճակատամարտը. Նապոլեոնյան Պատերազմներում ֆրանսիական կողմի հաղթանակների գագաթնակետը

Վաթեռլոոյի ճակատամարտը. Նապոլեոնյան Պատերազմներում Ֆրանսիայի վերջնական պարտությունը

Նապոլեոնյան պատերազմները արդյունք էին Նապոլեոն I-ի գլխավորած Ֆրանսիական կայսրության վարած քաղաքականության։ Վերջինիս դեմ համախմբվեցին Եվրոպայի մի շարք տերություններ, կազմելով տարբեր դաշնախմբեր, որոնց գլխավորում էր Մեծ Բրիտանիայի և Հյուսիսային Իռլանդիայի Միացյալ Թագավորությունը։ Այդ պատերազմները հեղափոխականացրեցին եվրոպական բանակները և դրանք աննախադեպ մասշտաբներով մեծացրեցին՝ լայնորեն կիրառելով համընդհանուր զինապարտությունը։ Նապոլեոնյան պատերազմները Ֆրանսիական հեղափոխական պատերազմների շարունակությունն էին, որոնք սկիզբ էին առել 1792 թվականին՝ Ֆրանսիական հեղափոխության ժամանակ։ Սկզբնապես, Ֆրանսիայի հզորությունը արագորեն աճեց, քանզի Նապոլեոնի Մեծ Բանակը նվաճեց գրեթե ամբողջ մայրցամաքային Եվրոպան։ Իր ռազմական կարիերայի ընթացքում Նապոլեոնը մղել է 60 ճակատամարտ, որոնցից 53-ը շահել է, իսկ պարտվել է միայն 7-ում, այն էլ՝ հիմնականում իր գահակալության վերջում։ Ֆրանսիական հսկայական տերությունը արագորեն կործանվեց, այն բանից հետո, երբ տեղի ունեցավ Ֆրանսիայի աղետալի հարձակումը Ռուսաստանի վրա՝ ներխուժումը Ռուսաստան 1812 թվականին։ 1814 թվականին Նապոլեոնը պարտություն կրեց, և աքսորվեց Էլբա կղզի։ Ապա նա փախավ աքսորավայրից և 1815 թվականին 100 օրով վերստին պետության գլուխ անցավ։ Դրանից հետո նա դարձյալ պարտություն կրեց։ Այս անգամ Վաթեռլոոյի ճակատամարտը դարձավ նրա վերջին պարտությունը, և դարձյալ աքսորվեց, ընդ որում՝ ավելի հեռու՝ Ատլանտյան օվկիանոսի՝ Մեծ Բրիտանիային պատկանող Սուրբ Հեղինե կղզին։

Մեկը մյուսի հաջորդող պատերազմներում, որոնք հայտնի են նաև Դաշնախմբային պատերազմներ անունով, Ֆրանսիան պարտության մատնեց իր դեմ կազմված հինգ հզոր դաշնախմբերին, մինչև որ պարտություն կրեց վեցերորդից ու յոթերորդից։ Առաջին երկու դաշնախմբերը պարտություն էին կրել Ֆրանսիական Հեղափոխական Պատերազմներ ժամանակ, իսկ երրորդը (նշանավոր՝ Աուստերլիցի ճակատամարտով), չորրորդը՝ (նշանավոր՝ Յենայի ճակատամարտով, Էյլաուի ճակատամարտով, և Ֆրիդլանդի ճակատամարտով) և հինգերորդը՝ (նշանավոր՝ Վագրամի ճակատամարտով) մղվել էին Նապոլեոնի ընդհանուր և անմիջական հրամանատարությամբ։ Այս հաղթանակները Նապոլեոնի Մեծ Բանակին տվեցին անխոցելիության, զգացում, հատկապես այն բանից հետո, երբ այդ բանակը մոտեցավ Մոսկվային և գրավեց այն, երբ ռուսները թողեցին իրենց հին մայրաքաղաքը՝ Մոսկվան։ Սակայն Ռուսաստանից նահանջելիս ֆրանսիական զորքերը պարտության մատնվեցին նախ՝ ռուսական սառնաշունչ ձմեռվա կողմից, իսկ ապա՝ Վեցերորդ Դաշնախմբի զորքերի կողմից՝ Լայպցիգի ճակատամարտում։ Դրան հաջորդեց Հյուսիս-արևելյան Ֆրանսիայի (1814) պատերազմաշրջանում ֆրանսիական զորքերի պարտությունը։ Նապոլեոնին վերջնականապես պարտության մատնեցին Յոթերորդ Դաշնախմբի զորքերը՝ Վաթեռլոոյի ճակատամարտում՝ Բելգիայում։ Որպես այդ պարտությունների արդյունք, Ֆրանսիան զրկվեց բոլոր այն տարածքային ձեռքբերումներից, որոնք ունեցել էր այդ պատերազմների ընթացքում և վերադարձավ 1789 թվականի իր սահմաններին, ինչը ամրագրվեց Վիեննայի Կոնգրեսի որոշումներով։

Նապոլեոնյան պատերազմների արդյունքով լուծարվեց Սրբազան Հռոմեական Կայսրությունը և ցանվեցին ազգայնականության սերմերը, որոնք տասնամյակներ անց հանգեցրեցին Գերմանիայի և Իտալիայի միավորմանը։ Համընդգրկուն Իսպանական կայսրությունը սկսեց ճաքճքել՝ նապոլեոնյան բռնազավթման (Իսպանիայի Թագավարությունը Ժոզեֆ Բոնապարտի ներքո) և ֆրանս-իսպանական հակամարտության արդյունքում թուլանալով այնքան, որ այլևս ի վիճակի չէր պահպանել իր իշխանությունը հսկայածավալ գաղութների նկատմամբ. դրանով իսկ սկսվեցին ազգայնական հեղափոխությունները Իսպանական Ամերիկայում։ Նապոլեոնյան պատերազմներում իր տարած հաղթանակի և այլ մեծ տերությունների կորուստների հետևանքով Բրիտանական կայսրությունը դարձավ մեծագույն համաշխարհային տերությունը՝ հաջորդ հարյուրամյակի ընթացքում, այսպիսով սկիզբ դնելով Պաքս Բրիտանիկային (Pax Britannica):

Գիտնականները տարաձայնություններ ունեն այն հարցում, թե երբ են ավարտվել Ֆրանսիական Հեղափոխական Պատերազմները և սկսվել Նապոլեոնյան Պատերազմները։ Բոնապարտի կողմից հեղաշրջմամբ Ֆրանսիայում իշխանության զավթումը եղել է 1799 թվականի նոյեմբերի 9-ին, իսկ 1803 թվականի մայիսի 18-ին Բրիտանիայի և Ֆրանսիայի միջև նորացված պատերազմը պայթեց, դրանով իսկ վերջ դնելով Ամիենի պայմանագրին հաջորդած մեկամյա համընդհանուր խաղաղության ժամանակաշրջանին։ Պատերազմը հիմնականում դադարեց Վաթեռլոոյի ճակատամարտում 1815 թվականի հունիսի 18-ին Նապոլեոնի կրած վերջնական պարտությունից հետո, թեպետ բախումներն ու տեղական որոշ մարտեր շարունակվեցին մինչև 1815 թվականի հուլիսի 3-ը՝ Իսսիի ճակատամարտը։ Փարիզի պայմանագիրը պաշտոնապես Նապոլեոնյան պատերազմներին վերջ դրեց 1815 թվականի նոյեմբերի 20-ին։

1789–1802 թվականների նախապատմությունը

Հիմնական հոդվածներ՝ Ֆրանսիական հեղափոխություն, Ֆրանսիական Հեղափոխական Պատերազմներ, Առաջին Դաշնախմբային Պատերազմ, և Երկրորդ Դաշխախմբային Պատերազմ

Զավթելով իշխանությունը Ֆրանսիայում (1799), Նապոլեոնը նախորդ իշխանությունից ժառանգություն ստացավ մեկուսացված մի երկիր։ Ի բարեբախտություն Ֆրանսիայի, նրա դեմ հակամարտող դաշնախմբի երկրներն էլ առանձնապես ուժեղ կապերով չէին կապված։ Այդ ժամանակ ֆրանսիական զորքերը նահանջել էին Հռենոսի ֆրանսիական ափը։ Ապա կորսվեցին Իտալիայում նախկին հաղթանակների բոլոր պտուղները։ Ցիզալպյան հանրապետությունը ընկել էր, իսկ Պարթենոպեյան հանրապետությունում կատարվել էր միապետության վեականգնում։ Ընկել էր նաև Հռոմեական հանարապետությունը։ Միայն Շվեյցարիայում էր, որ ֆրանսիացիների գործերը լավ էին, և միացյալ ավստրիա-ռուսական բանակին չէր հաջողվել այդտեղից դուրս մղել հանրապետական զորքերին։

Դաշնախմբի անդամ-պետությունների միջև ծագած հակասություններն ու գզվռտոցը հանգեցրին Դաշնախմբից Ռուսաստանի դուրս գալուն։ Կայսր Պավել I Ռոմանովը նույնիսկ սկսեց մերձենալ Ֆրանսիայի հետ այն բանից հետո, երբ այնտեղ «անիշխանությունը փոխարինվեց կոնսուլությամբ», և Նապոլեոնն առանց դրամական փոխհատուցման հայրենիք ուղարկեց ռուս ռազմագերիներին, նորից հագցնելով ու զինելով նրանց։ Հազիվ էր Նապոլեոնը իշխանությունը վերցրել, երբ նամակով դիմեց անգլիական արքային և կայսերը, նրանց կոչ անելով դադարեցնել պայքարը։ Սակայն թե՛ անգլիական, թե՛ ավստրիական կողմը Նապոլեոնից պահանջեցին Բուրբոնների գահատոհմի վերականգնում և Ֆրանսիայի վերադարձն իր նախկին սահմաններին։

1800 թվականի գարնանը ֆրանսիական բանակը ներխուժեց Իտալիա, ընդ որում, Մեծ Սեն-Բեռնար լեռնանցքով ներխուժած բանակի գլուխ կանգնած էր անձամբ Առաջին կոնսուլը։ 1800 թ. հունիսի 14-ի հաղթանակը Մարենգոյի ճակատամարտում Ավստրիային հարկադրեց զինադադար կնքել (Ալեսանդրիայի զինադադար), դրանով իսկ դարձյալ Նապոլեոնի տիրապետության տակ հանձնելով Լոմբարդիան։

Ֆրանսիական մյուս բանակը ներխուժել էր Շվաբիա և Բավարիա և Հոհենլինդենի ճակատամարտում (1800 թ. դեկտեմբերի 3) տարած հաղթանակից հետո սպառնում էր ուղղակի Վիեննային։

Ավստրիան հարկադրված էր 1801 թվականի փետրվարի 9-ին կնքել Լյունեվիլի հաշտության պայմանագիրը, որով հաստատվում էին Կամպոֆորմիոյի պայմանագրի սկզբունքները։

Նապոլեոնի մարտավարությունը

Նապոլեոնը եղել և մնում է բոլոր ժամանակների ամենաականավոր զորավարներից մեկը՝ իր հաղթական ճակատամարտերով։ Ռազմական պատմաբանները հսկայական ժամանակ են ծախսել ու ծախսում դրանց վերլուծության վրա։ 2008 թվականին Դոնալդ Սադերլանդը (Donald Sutherland) գրել է հետևյալը.

Նապոլեոնի իդեալական ճակատամարտը թշնամուն՝ թե՛ յուր զորքերի զորաշարժի և թե՛ թշնամուն մոլորեցնելու միջոցով թշնամական զորքերն անբարենպաստ դիրքի բերելն էր, հարկադրել թշնամուն՝ իր գլխավոր ուժերն ու պահեստուժերը մտցնել գլխավոր ճակատամարտի մեջ, ապա ձեռնարկել շրջապատող գրոհ՝ ճակատամարտին չներգրավված կամ պահեստուժային զորքերով՝ թշնամու զորաթևի կամ թիկունքի վրա։ Նման անակնկալ գրոհը կա՛մ աղետալի ազդեցություն էր գործում թշնամու բարոյական կորովի վրա, կա՛մ էլ հարկադրում նրան՝ թուլացնելու իր գլխավոր մարտական գիծը։ Երկու դեպքում էլ առաջ էր գալիս թշնամու սեփական իմպուլսիվությունը, որի շնորհիվ նույնիսկ փոքրաթիվ ֆրանսիական բանակը կարող էր հատ առ հատ ջարդել թշնամու զորքերը։

1807 թվականից հետո Նապոլեոնը ստեղծեց բարձր շարժունակությամբ, լավ զինված հրետանային զորքեր, հրետանու կիրառմանը տալով առավել մեծ մարտավարական կարևորություն։ Նապոլեոնը՝ թշնամու պաշտպանությունը ճեղքելու համար հետևակն օգտագործելու փոխարեն, այժմ կարող էր կիրառել հրետանու զանգվածային կրակը՝ որպես թշնամու պաշտպանական գիծը ճեղքելու հարվածային միջոց՝ յուրատեսակ ճեղքող շեղբ։ Երբ այդ ճեղքումն իրականացվում էր, Նապոլեոնը մարտի էր ուղարկում իր հետևակն ու հեծելազորը, որոնք զարգացնում էին ֆրանսիական հրետանու հաջողությունը Ի դեպ, ՄակՔոնաչին մերժում է այն այլընտրանքային տեսությունը, թե, իբր, ֆրանսիական բանակում հրետանուն հատկացվող գնալով աճող դերակատարությունը, որն սկսվեց 1807 թվականին՝ արդյունք էր ֆրանսիական հետևակի նվազող որակի, իսկ ավելի ուշ՝ ֆրանսիական հեծելազորի թվաքանակի նվազման։

Նապոլեոնյան Պատերազմների նախաշեմին

Բրիտանիան զայրույթով էր համակված Ֆրանսիայի՝ Ամիենի պայմանագրին հաջորդած մի շարք գործողությունների պատճառով։ Մասնավորապես պաշտոնական Լոնդոնին վերին աստիճանի ջղագրգռել էր՝

1. Ֆրանսիայի Առաջին կոնսուլ՝ գեներալ Նապոլեոն Բոնապարտի կողմից Պիեմոնտի և Էլբա կղզու բռնակցումը,
2. ինքն իրեն Իտալական հանրապետության նախագահ հռչակելը՝ նախագահ մի պետության, որը գտնվում էր Իտալիայի հյուսիսում և ստեղծվել էր Ֆրանսիայի կողմից,
3. Հոլանդիայից ֆրանսիական զորքերը դուրս չբերելը,
4. Ֆրանսիան շարունակում էր միջամտել բրիտանական առևտրային հարցերին, չնայած հաստատված հաշտության պայմանագրին,
5. պաշտոնական Փարիզը բողոքում էր որոշ անհատներին՝ Բրիտանիայի կողմից ապաստան շնորհելու դեմ, ինչպես նաև՝ հակաֆրանսիական մամուլը չլռեցնելու դեմ^:220–239 Մարտնչելիս Նապոլեոնը կենտրոնանում էր ճեղքման վրա, գրավելով կենտրոնական դիրք, և շրջապատելով թշնամու զորքերի փոքր խմբերը։ Նապոլեոնի համար ճեղքումը նշանակում էր "Մարտի բռնվեցիր, ապա՝ սպասիր և տես:" Կենտրոնում դիրքավորումը նպատակ ուներ թշնամու զորքերը տրոհել երկու ավելի փոքր խմբի։

Մալթան պատերազմի ընթացքում գրավվել էր բրիտանացիների կողմից, և նրա հարցը ենթակա էր կոմպլեքսային կարգավորման՝ ըստ Ամիենի պայմանագրի 10-րդ հոդվածի։ Համաձայն այդ Դաշնագրի՝ Մաթան պիտի վերադարձվեր Սուրբ Հովհաննեսի ասպետներին, այդ կղզում պիտի տեղակայվեր Նեապոլի թագավորության բանակի մի կայազոր և կղզին պետք է դրվեր երրորդ տերությունների երաշխիքի ներքո։ Սակայն Սուրբ Հովհաննեսի ասպետները թուլացել էին Ֆրանսիայում և Իսպանիայում տեղի ունեցած՝ իրենց գույքի և կալվածքների բռնագրավումներից։ Բացի այդ՝ երաշխիքների ձեռք բերումը ձգձգվեց, ուստի բրիտանական զորքերը դուրս չէին բերվում Մալթայից՝ չնայած Ամիենի պայմանագրով դա նախատեսված էր կատարել եռամսյա ժամկետում:^:239–247

1798 թվականին ֆրանսիական զորքերի կողմից Շվեյցարիա ներխուժելուց հետո պաշտոնական Փարիզը այդ երկրում ստեղծեց Հելվետյան հանրապետությունը։ Ֆրանսիան՝ ըստ Ամիենի պայմանագրի, պետք է Շվեյցարիայից, այսինքն՝ Հելվետյան հանրապետությունից դուրս բերեր իր զորքերը, սակայն այդ ալպյան պետության կառավարության դեմ պոռթկաց ժողովրդական դժգոհության ալիքը՝ Շթեքլիքկրիգի տեսքով, քանզի բազմաթիվ շվեյցարացիներ իրենց կառավարությունը համարում էին չափից դուրս կենտրոնացված։ Ի պատասխան՝ Բոնապարտը 1802 թվականի հոկտեմբերին դարձյալ գրավեց Հելվետյան հանրապետությունը և ներշվեյցարական հակամարտությանը տվեց միջնորդական փոխզիջումնային լուծում։ Սա ևս լայն դժգոհությունների ալիք առաջացրեց Բրիտանիայում, որը բողոքեց, թե Շվեյցարիայում կատարվածը Լունեվիլի պայմանագրի խախտում էր։ Չնայած մայրցամաքային պետությունները Ֆրանսիայի դեմ գործողությունների դիմելու համար անպատրաստ էին, սակայն բրիտանացիները որոշեցին գործակալ ուղարկել, որը կօգներ շվեյցարացիներին՝ ձեռք բերելու անհրաժեշտ մատակարարումները, ինչպես նաև հրամայեցին բրիտանական բանակին՝ չվերադարձնել Հոլանդիային նրան պատկանած հարավաֆրիկյան Կապի գաղութը, ինչը բրիտանական կողմը պարտավոր էր անել ըստ Ամիենի պայմանագրի:^:248–252

Շվեյցարացիների դիմադրությունը կոտրվեց ֆրանսիացիների կողմից՝ նախքան որևէ բան կիրականացվեր ընդդեմ Ֆրանսիայի, իսկ մեկ ամսի անց պաշտոնական Լոնդոնը պայմանագրին հակառակ հրաման տվեց այլևս չվերականգնել Հոլանդիայի իշխանությունը Կապի գաղութի նկատմամբ։ Միևնույն ժամանակ Ռուսաստանը վերջնականապես միացավ Մալթային վերաբերող երաշխիքներին։ Մտահոգված լինելով նրանով, որ Կապի գաղութի չվերադարձնելը ֆրանսիական զորքերի ռազմական գործողությունների վերսկսմանը կհանգեցնի, Բրիտանիան սկսեց առավել ձգձգել Մալթայից իր զորքերի տարհանումը:^:252–258 1803 թ. հունվարին Ֆրանսիայի կառավարական լրագիրը հրապարակեց մի զեկույց ինչ որ առևտրային գործակալի կողմից, որը նշում էր, թե որքան դյուրությամբ կարելի էր գրավել Եգիպտոսը։ Բրիտանացիները, այդ առիթից օգտվելով, պահանջեցին սատիֆակցիա՝ satisfaction և անվտանգություն մինչև Մալթայից բրիտանական զորքերի դուրս բերումը։ Իսկ Մալթան հարմար ուղեկամուրջ էր դեպի Եգիպտոս։ Ֆրանսիան հերքեց Եգիպտոսը գրավելու իր որևէ ցանկություն և հարցում արեց, թե ինչպիսի սատիսֆակցիա է պահանջվում, սակայն բրիտանական կողմը ի վիճակի չեղավ որևէ պատասխան տալու:^:258–264 Այնուամենայնիվ պատերազմի ելնելու որևէ մտադրություն չկար, և այդ ժամանակվա բրիտանական վարչապետը՝ Ադդինգտոնը հրապարակայնորեն հաստատեց, թե Բրիտանիան խաղաղության վիճակում է:^:265

1803 թվականի մարտի սկզբին վարչապետ Ադդինգտոնի կառավարությունը տեղեկություն ստացավ, որ Հարավային Աֆրիկայում գտնվող Կապի գաղութը վերագրավվել է բրիտանական զորքերի կողմից՝ համաձայն տրված հրամանների։ Մարտի 8-ին պաշտոնական Լոնդոնը հրաման տվեց ռազմական նախապատրաստություններ կատարել՝ պաշտպանվելով հնարավոր ֆրանսիական վրեժխնդիր ռազմագործողություններից։ Բրիտանական կողմը արդարացնում էր իր գործողությունները՝ կեղծավոր հավակնությամբ, թե իբր ինքը գործում է ի պատասխան ֆրանսիական նախապատրաստությունների, միաժամանակ նշելով, թե իբր պաշտոնական Լոնդոնը լուրջ բանակցություններ է վարում Ֆրանսիայի հետ։ Մի քանի օրից հայտնի արձավ, թե հարավաֆրիկյան Կապի գաղութը հանձնվել էր՝ համաձայն հակահրամանների, սակայն արդեն շատ ուշ էր։ Բոնապարտը Ֆրանսիայում բրիտանական դեսպանին հանդիմանել էր 200 ներկաների առջև՝ նրա երկրին մեղադրելով ռազմական նախապատրաստությունների մեջ:^:264–268

1803 թվականի մայիսին Առաջին կոնսուլը ֆրանսիական բանակը շարժեց դեպի Վեզեր գետը, որպեսզի գրավի անգլիական թագավորին պատկանող Հանովերը։ Հունիսին Հանովերի կուրֆյուրստությունը արդեն Ֆրանսիայի տիրապետության ներքո էր, քանզի տեղական կառավարչակազմը վախկոտ գտնվեց, շտապելով Առաջին կոնսուլի հետ կնքել պայմանագիր, ըստ որի ֆրանսիական բանակը կարող էր գրավել ամբողջ Հաննովերի կյուրֆյուստության տարածքը՝ մինչև Էլբա գետը, իսկ հաննովերյան զորքը պետք է զորացրման ենթարկվեր։

Պատերազմը Բրիտանիայի և Ֆրանսիայի միջև, 1803–1814 թվականներ

Հիմնական հոդված՝ Միացյալ Թագավորությունը Նապոլեոնյան Պատերազմներում

Բրիտանացիների դրդապատճառները

Սան Դոմինգոյի ճակատամարտը, 6 փետրվարի 1806

Պիրենեյների ճակատամարտը, հուլիս 1813

Ֆրանսիական Կիրասիրների գրոհը Վաթեռլոոյի ճակատամարտում՝ ընդդեմ Շոտլանդական լեռնականների զորագնդի

Երրորդ Դաշնախմբի պատերազմը 1805 թվականին

Հիմնական հոդված՝ Երրորդ Դաշնախումբ

Բրիտանական արքայական նավատորմի Սենդվիչ նավը կրակ է արձակում ֆրանսիական Բուսենտոր դրոշանավի վրա, լիովին կայմազրկելով Տրաֆալգարի ծովամարտում

Ուլմ քաղաքի հանձնվելը Ուլմի ճակատամարտից հետո, 20 հոկտեմբերի 1805 թվական

Երրորդ Դաշնախմբի պատերազմը տեղի ունեցավ 1805 թվականին։ Հիմնական արդյունքը՝ Ֆրանսիայի հաղթանակը, որը ամրագրվեց Պրեսբուրգի հաշտության պայմանագրով։

Չորրորդ Դաշնախմբի պատերազմը 1806–1807 թվականներին

Հիմնական հոդված՝ Չորրորդ Դաշնախմբի Պատերազմ

Նապոլեոնը Բեռլինում (Մեյնյեր): Յենայի ճակատամարտում պրուսական զորքերին պարտության մատնելուց հետո ֆրանսիական բանակը 1806 թվականի հոկտեմբերի 27-ին մտավ Բեռլին:

Չորրորդ դաշնախմբի պատերազմն ավարտվեց Ֆրանսիայի հաղթանակով, որն ամրագրվեց Տիլզիտի պայմանագրերով։

Ռուսական կայսերական գվարդիայի հեծելազորի գրոհը ֆրանսիական կիրասիրների դեմ Ֆրիդլանդի ճակատամարտում, 14 հունիսի 1807

Սկանդինավիա և Ֆինլանդիա

Հիմնական հոդվածներ՝ Թնդանոթանավակների պատերազմ; Ֆիննական պատերազմ; և Դանիա-շվեդական պատերազմ, 1808-09

Լեհական հեծելազորը Սոմոսիերրայի ճակատամարտում, Իսպանիա, 1808

Լեհաստան

Հիմնական հոդված՝ Վարշավայի դքսություն

Հինգերորդ Դաշնախմբի Պատերազմ, 1809

Հիմնական հոդվածներ՝ Հինգերորդ Դաշնախմբային Պատերազմ և Թերակղզային պատերազմ

Մադրիդի հանձնվելը (Գրոս), 1808 թվական: Նապոլեոնը մտնում է Իսպանիայի մայրաքաղաք՝ Թերակղզային պատերազմի ժամանակ

Հինգերորդ դաշնախմբի պատերազմն ավարտվեց Ֆրանսիայի հաղթանակով, որը ամրագրվեց Շյոնբրուննի պայմանագրով։ Թերակղզային պատերազմն ավարտվեց սկզբնական շրջանում Ֆրանսիայի հաղթանակով, սակայն պատերազմի վերջին շրջանը համընկավ Նապոլեոնի անհաջողություններին արևելքում, որի հետևանքով ֆրանսիական կողմը ի վերջո պարտություն կրեց։ Հակաֆրանսիական Դաշնախմբի հաղթանակն ամրագրվեց Փարիզի պայմանագրով։

Եվրոպայի ռազմավարական իրավիճակը, փետրվար 1809

Բխող պատերազմները

Նապոլեոնյան պատերազմները ուղղակի պատճառ դարձան մի շարք այլ պատերազմների համար, որոնք մղվում էին Հյուսիսային և Հարավային Ամերիկաներում և աշխարհի այլ մայրցամաքներում։

1812 թվականի պատերազմը

Հիմնական հոդված՝ 1812 թվականի պատերազմը

Լատինաամերիկյան հեղափոխությունները

Հիմնական հոդված՝ Անկախության իսպանա-ամերիկյան պատերազմները

Իսպանիայի Կառլոս IV Բուրբոն և Ֆերնանդո VII Բուրբոն արքաների գահազրկումը և Նապոլեոնի հարազատ եղբայրներից մեկի գահ բարձրանալը Մադրիդում, որպես Խոսե թագավոր՝ քաղաքացիական պատերազմներ ու հեղափոխություններ առաջացրեց, որոնք հանգեցրեցին Ամերիկայում իսպանական մայրցամաքային գաղութների մեծ մասի անկախացմանը։

Նապոլեոնի ներխուժումը Ռուսաստան 1812 թվականին

Հիմնական հոդված՝ Ֆրանսիացիների ներխուժումը Ռուսաստան

Բորոդինոյի ճակատամարտը, ինչպես պատկերված է Լուիս Լեժոնի կողմից: Այդ ճակատամարտը ամենամեծ և արյունահեղ մեկօրյա ճակատամարտն էր Նապոլեոնյան Պատերազմների ընթացքում

Նապոլեոնի Մեծ Բանակի հեծելազորը Ռուսաստանում. վերակազմություն

Նապոլեոնի նահանջը Ռուսաստանից, նկարի հեղինակ՝ Ադոլֆ Նորթեն

Շարլ Ժոզեֆ Մինարի գծագրությունը, որը պատկերում է Նապոլեոնի Մեծ Բանակի հզորության անկումը ըստ գծի հաստության՝ դեպի Մոսկվա արշավելիս (բաց դարչնագույն) և հետ նահանջելիս (սև)

1812 թվականից սկսվում է Նապոլեոնի ռազմական հզորության անկումը, ինչը նախապատրաստված էր Պորտուգալիայում և Իսպանիայում ֆրանսիական զենքի կրած անհաջողություններով (տես Թերակղզային պատերազմը)։ Ռուսների համար Նապոլեոնի դեմ 1812 թ. պատերազմը Հայրենական պատերազմ էր։ Ֆրանսիայի ներխուժումը Ռուսաստան ավարտվեց Ռուսաստանի հաղթանակով։ Դրան հաջորդեցին պատերազմները՝ Գերմանիայում և Եվրոպայի այլ երկրներում, ինչը հանդիսացավ Նապոլեոնի «վերջի սկիզբը»։ Պարտվելով Ռուսաստանում (1812) և Գերմանիայում (1813), Նապոլեոնը պարտություն պետք է կրեր նաև Ֆրանսիայում (1814)։

Վեցերորդ Դաշնախմբի Պատերազմը, 1812–1814

Հիմնական հոդված՝ Վեցերորդ Դաշնախումբ

Վեցերորդ դաշնախմբի պատերազմն ավարտվեց հակաֆրանսիական Դաշնախմբի հաղթանակով, որն ամրագրվեց Փարիզի պայմանագրով։

Լայպցիգի ճակատամարտին մասնակցում էր ավելի քան 600 հազար զինվոր և սպա. այդպիսով դա Եվրոպայի ամենամեծ ճակատամարտն էր մինչև I Աշխարհամարտը:

Հանաուի ճակատամարտը (30–31 հոկտեմբերի 1813), որը տեղի է ունեցել ավստրո-բավարական և ֆրանսիական զորքերի միջև:

Ռուսական բանակը մտնում է Փարիզ, 1814

Թնդանոթանավակների պատերազմ, 1807–1814

Հիմնական հոդված՝ Թնդանոթանավակների պատերազմ

Յոթերորդ Դաշնախմբի Պատերազմ, 1815

Տես նաև՝ Հարյուր օր և Նեապոլիտանական պատերազմը՝ Նեապոլի Թագավորության և Ավստրիական կայսրության միջև։

Պարտված և աքսորված ֆրանսիական կայսր Նապոլեոն Բոնապարտի իշխանության վերջին, կարճ շրջանը տևեց 1815 թվականի մարտի 20-ից մինչև նույն թվականի հունիսի 20-ը։ Նապոլեոն Բոնապարտը կարողացավ Էլբա կղզուց փախուստի դիմել և ափ իջնել Ֆրանսիայում։ Հակաֆրանսիական Դաշնախմբի զորքերի սվինների շնորհիվ Փարիզում իշխանության գլուխ վերադարձած Բուրբոններից դժգոհ ժողովուրդն ու զորքն անցան Նապոլեոնի կողմը։ Սակայն ուժերի հարաբերակցությունը հօգուտ հակաֆրանսիական Դաշնախմբի զորքերի էր։ Վաթեռլոոյի ճակատամարտում կրած պարտությունը վերջ դրեց Նապոլեոնի իշխանությանը։

Նապոլեոնի Հարյուր օրը հանգեցրեց հակաֆրանսիական պետությունների կողմից նոր Յոթերորդ դաշնախումբ ստեղծելուն։ Նոր պատերազմն ավարտվեց Դաշնախմբի հաղթանակով։ Այն ամրագրվեց Փարիզի երկրորդ պայմանագրով։

Վելինգտոնը Վաթեռլոոյում, նկարի հեղինակ՝ Ռոբերթ Ալեքսանդր Հիլինգֆորթ:

Վաթեռլոոյի ճակատամարտի քարտեզը

Քաղաքական հետևանքները

Եվրոպայում՝ Վիեննայի 1815 թվականի կոնգրեսի հաստատած պետական սահմանները

Նապոլեոնյան պատերազմները արմատական փոփոխություններ բերեցին Եվրոպային, սակայն հետադիմական ուժերը վերադարձան իշխանության և փորձեցին վերացնել այդփոփոխությունների գոնե որոշ մասը։ Մասնավորապես Ֆրանսիական գահի վրա վերականգնեց իրեն քաղաքականապես սպառած Բուրբոնների գահատոհմը։ Նապոլեոնին հաջողվել էր Արևմտյան Եվրոպայի մեծ մասը մի իշխանության ներքո բերել։ Եվրոպական շատ երկրներում, Ֆրանսիական Կայսրության մեջ մտնելը հանգեցրեց բազմաթիվ հեղափոխական փոփոխություններ, այդ թվում՝ ժողովրդավարությունը, արդարացի ժամանակակից դատաքննությունը դատական ատյաններում, ճորտատիրության և ստրկատիրության վերացումը, կաթոլիկ եկեղեցու հսկայական իշխանության վերացումը, ինչպես նաև միապետների անսահմանափակ իշխանության սահմանադրական սահմանափակման պահանջը։ Միջին դասերի ուժեղացած ձայնը՝ առաջադիմող առևտրի ու արդյունաբերության զարգացման հետ միասին նշանակում էր, որ իրենց գահերին վերադարձած եվրոպական միապետները դժվարանալու էին վերականգնել նախահեղափոխական բացարձակ միապետությունը և հարկադրված էին լինելու ուժի մեջ թողնելու Նապոլեոնի օրոք կատարված բարեփոխումներից շատերը։ Այդ ժամանակվանից շատ երկրներում շարունակում է գործել Նապոլեոնյան օրենսգիրքը կամ Նապոլեոնյան կոդեքսը (Ֆրանսիական քաղաքացիական օրենսգիրք)։

Ռազմական ժառանգությունը

1800 թվականին Բոնապարտը Ֆրանսիական բանակն անցկացրեց Ալպերով և պարտության մատնեց ավստրիացիներին Մարենգոյի ճակատամարտում

Մասշտաբների ընդլայնումը

Մինչև Նապոլեոնի ժամանակները եվրոպական պետությունները ունեին համեմատաբար փոքրաթիվ բանակներ, որոնք կազմված էին թե՛ տվյալ պետության ժողովրդից հավաքագրված զինծառայողներից, թե՛ վարձկաններից։ Կանոնավոր զորքերը, հատկապես՝ վարձկանները խիստ վարժեցված արհեստավարժ զինվորականներ էին։ Հին ռեժիմի բանակները կարող էին մարտադաշտ հանել փոքրաքանակ զորամիավորումներ, քանզի ունեին թերաճ անձնակազմ և ծանրաշարժ թիկունքային ապահովման ծառայություններ։ Այդ պատճառով դաշտային զորքերի առավելագույն քանակը սահմանափակվում էր մեկ զորահրամանատարի հրամանատարության ներքո գտնվող մոտավորապես 30 հազար անձնակազմով։

18-րդ դարի կեսերի ռազմական նորարարները սկսեցին ըմբռնել ամբողջ պետության ժողովրդի պատերազմական ներուժը, այն անվանելով "զինված ազգ"։

Տոտալ պատերազմ

Հիմնական հոդված՝ Տոտալ պատերազմ

1808 թվականի մայիսի երկուսը Նապոլեոնի դեմ Իսպանիայի ժողովրդական դիմադրական շարժման սկիզբն էր

Համառոտ ամփոփիչ տվյալներ Նապոլեոնյան Պատերազմների մասին

Նապոլենյան պատերազմները սկսվել են 1803 թվականի մայիսի 18-ին, ավարտվել 1815 թվականի նոյեմբերի 20-ին։

Պատերազմող կողմերը

Հականապոլեոնյան Դաշնախմբի մասնակից պետություններ

• Միացյալ Թագավորություն Միացյալ Թագավորություն
• Ավստրիական կայսրություն(1805, 1809, 1813–1815)
• | Hungary(1809)
• Ռուսական կայսրություն (1804–1807, 1812–1815)
• Պրուսիա (1806-1807, 1813-1815)
• Շվեդիա (1804–1809, 1812–1815)
• Իսպանիա Spain(1808–1815)
• Կաղապար:Դրոշավորում/Flag Portugal (1750).svg Պորտուգալիա (1800–1807, 1809–1815)
• Օսմանյան կայսրություն(1807–1812)
• Կաղապար:Դրոշավորում/Flag of Agha Mohammad Khan.svg Պարսկաստան (1807–1812)
• Կաղապար:Country data Two Sicilies (1806-1815)
• Կաղապար:Դրոշավորում/Flag of Bavaria (striped).svg Բավարիա (1813–1815)
• Կաղապար:Դրոշավորում/Flagge Königreich Württemberg.svg Վյուրտեմբերգ (1813–1815)
• Կաղապար:Դրոշավորում/Սաքսոնիայի Թագավորություն (1813–1815)
• Կաղապար:Դրոշավորում/Սարդինիայի Թագավորություն (1815)
• Կաղապար:Դրոշավորում/Միացյալ Նիդերլանդներ (1815)
• Կաղապար:Դրոշավորում/Բրաունշվեյգ (1815)
• Կաղապար:Դրոշավորում/State flag simple of the Grand Duchy of Tuscany.svg Տոսկանա (1815)
• Կաղապար:Դրոշավորում/Ֆրանսիայի Թագավորություն Ֆրանսիական թագավորականներ
• Կաղապար:Դրոշավորում/Հանովեր Հանովեր
• Կաղապար:Դրոշավորում/Flag of the House of Nassau Weilburg.svg Նասաու (1815)
• Կաղապար:Դրոշավորում/Flag of the Prince-Bishopric of Montenegro2.svg Մոնտենեգրո (1806-1807,1813–1814)

Նապոլեոնյան Ֆրանսիա

• Կաղապար:Դրոշավորում/Առաջին Ֆրանսիական Կայսրություն

Նապոլեոնյան Ֆրանսիայի ենթակա պետություններ

• Կաղապար:Դրոշավորում/Նապոլեոնյան Իտալիա
• Կաղապար:Դրոշավորում/Flag of the Duchy of Warsaw.svg Վարշավայի Դքսություն

| Լեհական լեգեոններ

• Նիդերլանդներ Հոլանդիա
• Կաղապար:Դրոշավորում/Flag of the Kingdom of Etruria.svg Էտրուրիա
• Կաղապար:Դրոշավորում/Flag of the Principality of Lucca (1805-1809).svg Լուկկա և Պիոմբինո
• Կաղապար:Դրոշավորում/Նեապոլի Թագավորություն
• Շվեյցարիա Շվեյցարական Համադաշնություն
• Հռենոսյան Համադաշնություն։
• Կաղապար:Դրոշավորում/Bandera de España 1808-1813.svg Bonapartist Spain(1808–1813)

Այլ պատերազմող պետություններ

• Իսպանիա Իսպանիա(1803–1808)
• Դանիա Դանիա–Նորվեգիա (1807–1814)
• Կաղապար:Դրոշավորում/Ավստրիական Կայսրություն(1809–1813)
• Կաղապար:Դրոշավորում/Օսմանյան Կայսրություն(1806–1809)
• Կաղապար:Դրոշավորում/Ռուսական Կայսրություն(1807–1812)
• Պրուսիա(1807–1812)
• Persia(1804–1807, 1812–1813)
• Շվեդիա(1810–1812)

Նապոլեոնյան Պատերազմների ժամանակվա զորահրամանատարներ

Հականապոլեոնյան Դաշնախմբի Զորահրամանատարներ

• Միացյալ Թագավորություն Ուիլյամ Պիտ Կրտսեր
• Միացյալ Թագավորություն Ուիլյամ Կավենդիշ-Բենտինկ, Պորտլանդի 3-րդ Դուքս
• Միացյալ Թագավորություն Սպենսեր Պերսիվալ
• Միացյալ Թագավորություն Ռոբերթ Ջենքինսըն, Լիվերպուլի 2-րդ կոմս
• Միացյալ Թագավորություն Արթուր Ուելեսլի, Վելինգթոնի 1-ին Դուքս
• Միացյալ Թագավորություն Հորացիոս Նելսոն, 1-ին վիկոնտ Նելսոն †
• Ավստրիական կայսրություն Ֆրանցիսկոս I
• Ավստրիական կայսրություն Էրցհերցոգ Կարլ
• Ավստրիական կայսրություն Իշխան ֆոն Շվարցենբերգ
• Ռուսաստան կայսր Ալեքսանդր I Ռոմանով
• Ռուսաստան Միխայիլ Իլարիոնովիչ Կուտուզով
• Ռուսաստան Միխայիլ Անդրեաս Բարկլայ դե Տոլլի
• Պրուսիա Ֆրիդրիխ Վիլհելմ III Պրուսացի
• Պրուսիա Գեբհարթ ֆոն Բլյուխեր

Նապոլեոնյան Ֆրանսիայի Զորահրամանատարներ

• Ֆրանսիա Նապոլեոն I
• Ֆրանսիա Լուի Ալեքսանդր Բերտիե
• Ֆրանսիա Յոախիմ Մյուրատ
• Ֆրանսիա Լուի-Նիկոլա Դավու
• Ֆրանսիա Ժան Լանն†
• Ֆրանսիա Անդրե Մասենա
• Ֆրանսիա Միշել Նեյ
• Ֆրանսիա Ժան-դը-Դյո Սուլտ

Կողմերի ուժերի հարաբերակցությունը

1800—1815 թվականների Նապոլեոնյան և նախորդող հեղափոխական պատերազմների վիճակագրական աղյուսակ

Պատերազմող երկրները	Բնակչությունը (1800 թվականի դրությամբ)	Զորահավաքվել է զինվոր	Սպանվել է զինվոր և քաղաքացիական բնակիչ
ՀԱԿԱՖՐԱՆՍԻԱԿԱՆ ԴԱՇՆԱԽՄԲԵՐԻ ՄԱՍՆԱԿԻՑ ՊԵՏՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐԸ Ընդամենը՝	114 680 400		1 800 000-2 000 000
այդ թվում
Մեծ Բրիտանիա	9 200 000	997 670	311 806
Պրուսիա	9 700 000	320 000	130 000
Ավստրիա	20 598 700	100 000	376 000
Ռուսաստան	37 540 400	2 500 000	289 000
Շվեդիա	2 347 300
Պորտուգալիա	3 400 000	250 000
Իսպանիա	10 500 000	300 000	300 000
Եգիպտոս	3 854 000
Օսմանյան կայսրություն	23 000 000	100 000
ՖՐԱՆՍԻԱՆ ԵՎ ԻՐ ԴԱՇՆԱԿԻՑ ՈՒ ԵՆԹԱԿԱ ՊԵՏՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐԸ Ընդամենը՝	61 015 600		1 400 000-1 600 000
այդ թվում
Ֆրանսիա	27 349 000	2 950 000	1 200 000
Իտալիա	17 237 000	200 000	125 000
Դանիա	929 000
Նորվեգիա	883 600
Վարշավայի դքսություն	2 500 000	95 000
Հոլանդիա	1 982 000
Բելգիա	4 035 000
Բավարիա	3 100 000	24 000
Սաքսոնիա	1 100 000	20 000
Վյուրտեմբերգ	1 200 000
Վեստֆալիա	700 000	17 000
ԸՆԴԱՄԵՆԸ ԵՐԿՈՒ ՀԱԿԱՄԱՐՏՈՂ ԿՈՂՄԵՐԸ	175 միլիոն 696 000		3 մլն 200 000-ից մինչև 3 մլն 600 000

Աղբյուրներ

Հականապոլեոնյան Դաշնախմբերի մասնակից պետությունների զորքերն ըստ անգլո-սաքսոնական աղբյուրների

• 3 մլն 500 հազար ռուսական զորքեր
• 2 մլն 500 հազար ավստրիական զորքեր
• 2 մլն պրուսական զորքեր
• 1 մլն բրիտանական զորքեր
• 800 հազար իսպանական զորքեր
• 500 հազար պորտուգալական զորքեր
• 250 հազար շվեդական զորքեր
• 200 հազար իտալական զորքեր
• Ընդամենը՝ 11 մլն

Նապոլեոնյան Ֆրանսիայի զորքերն ըստ անգլո-սաքսոնական աղբյուրների

• 7 մլն ֆրանսիական զորքեր

Կողմերի կորուստներն ըստ անգլո-սաքսոնական աղբյուրների

Հականապոլեոնյան Դաշնախմբերի մասնակից պետությունների կորուստները

• 600 հազար ռուսներ
• 400 հազար ավստրիացիներ
• 300 հազար բրիտանացիներ
• 250 հազար պրուսացիներ
• 150 հազար իսպանացիներ
• 100 հազար պորտուգալացիներ
• 50 հազար շվեդներ
• 50 հազար իտալացիներ
• Ընդամենը՝ 2 մլն

Նապոլեոնյան Ֆրանսիայի և ենթակա պետությունների կորուստները

• 1 մլն 300 հազար ֆրանսիացիներ
• 100 հազար Ֆրանսիայի դաշնակիցներ
• Ընդամենը՝ 1 մլն 400 հազար
• - 2 մլն քաղաքացիական անձինք

(տես Նապոլեոնյան պատերազմների մարդկային կորուստների լրիվ ցուցակ)

| campaignbox = Կաղապար:Campaignbox Napoleonic Wars Կաղապար:Campaignbox Anglo-French wars }}

Գեղարվեստական գրականության մեջ

Հիմնական հոդված՝ Նապոլեոնյան պատերազմները գեղարվեստական գրականության մեջ

Տես նաև

Նապոլեոնյան պատերազմներ

• Բրիտանական բանակը Նապոլեոնյան Պատերազմների ընթացքում
• Նապոլեոնյան պատերազմների դաշնախմբային զորքերը
• Կայսերական և թագավորական բանակը Նապոլեոնյան պատերազմների ժամանակ
• Պրուսական արքայական բանակը Նապոլեոնյան պատերազմներում
• Նապոլեոնի ճակատամարտերի ցուցակ
• Նապոլեոնի Մեծ Բանակի համազգեստները

Լրացուցիչ գրականություն

Ընդհանուր գրականություն և տեղեկագրքեր

Հայերեն գրականություն

• Եվգենի Տարլե, Նապոլեոնի արշավանքը Ռուսաստան. 1812 թիվ, Երևան, 1939, 398 էջ։
• Ե. Տարլե, Նապոլեոն, Երևան, 1941, 563 էջ։ Թարգմ.՝ Հ.Խ. Հարությունյան; Խմբ.՝ Հ.Ա. Դռնոյան. by Տարլե, Ե.Վ; Հարությունյան, Հարություն Խաչատուրի; Դռնոյան, Հ.Ա. Material type: book Book; Literary form: not fiction. Publisher: Երևան; Հայպետհրատ, 1941։
• Ալբերտ Զ. Մանֆրեդ, Նապոլեոն Բոնապարտ, Երևան, 1975։ Թարգմ.՝ Ս. Գասպարյան; Խմբ.՝ Դ.Վ. Վիրապյան. by Մանֆրեդ, Ալբերտ Զախարի; Գասպարյան, Ս; Վիրապյան, Դ.Վ. Material type: book Book. Publisher: Երևան; Հայաստան, 1975։
• Ստենդալ, Նապոլեոն. Նապոլեոնի կյանքը։ Հուշեր Նապոլեոնի մասին, Երևան, 1985։ [Պատմավեպ] / Ստենդալ (Անրի Մարի Բեյլ); Ռուս. թարգմ.՝ Ա. Սարգսյան; Խմբ.՝ Հ.Հ. Ֆելեքյան. by Ստենդալ; Սարգսյան, Ա; Ֆելեքյան, Հարություն Հայկի. Material type: book Book; Format: print. Publisher: Երևան; Հայաստան, 1985։
• Ռուստամ մամելուք Խաչատուրեան, Իմ կյանքը Նապոլեոնի հետ (ճշմարտապատում հուշեր), Երևան, 1997։
• Ե. Տարլե., Ինչու ընկավ Նապոլեոնի կայսրությունը։ Publisher: Երևան; Քաղ. գրակ. պետ. հրատ, 1941։
• Հերտրուդ Կիրհեյզեն, Կանայք Նապոլեոնի կյանքում։ Թարգմ.՝ Ռ. Մկրյան; Խմբ.՝ Լ. Մկրյան; Նկ.՝ Ա. Բայանդուր. by Կիրհեյզեն, Հերտրուդ; Մկրյան, Ռաուլ; Մկրյան, Լևոն Մկրտչի; Բայանդուր, Աշոտ.. Material type: book Book; Format: print. Publisher: Երևան; Փյունիկ, 1994։
• Նաբօլէօն; Կեանքն ու պատերազմները (1769-1821) / Գ.Գ. Պէրժէ; Թարգմ.՝ Ե. Տօլպագեան. by Պէրժէ, Գօմանտան Գլօտ; Տօլպագեան, Եղիա. Material type: book Book; Format: print. Publisher: Պէյրութ; տպ. Ազատ, 1936։
• Նապոլեոնի արշավանքը Ռուսաստանի վրա և 1812 թվականի Հայրենական պատերազմը / Ա. Հովհաննիսյան. by Հովհաննիսյան, Աբգար Ռուբենի. Material type: book Book; Format: print. Publisher: Երևան; Քաղ. գրակ. պետ. հրատ, 1941։
• Նապոլեոնյան բանակի կործանումը Ռուսաստանում / Պ.Ա. Ժիլին; Թարգմ. Տ.Մ. Խոցանյանը; Խմբ.՝ Հ.Ա. Կնյազյան; ՍՍՀՄ ԳԱ։ ՍՍՀՄ պաշտ. մինիսիստր. ռազմ. պատմ. ինստ. by Ժիլին, Պավել Անդրեևիչ; Խոցանյան, Տ.Մ; Կնյազյան, Հայրապետ Ամբակումի. -- ՍՍՀՄ պաշտպանության մինիստրության ռազմական պատմության ինստիտուտ ՍՍՀՄ ԳԱ Edition: Թարգմանված է ռուս. 2-րդ, ուղղված և լրաց. հրատ. Material type: book Book; Format: print. Publisher: Երևան; Հայաստան, 1979։

Ֆրանսերեն գրականություն

• Léonce Bernard, Les Prisonniers de guerre du premier Empire, 2002
• Marcel Dupont, Napoléon en campagne, Hachette, 1952
• Frédéric Mathieu, Napoléon, les derniers témoins, 2008, éditions Sébirot, et Frédéric Mathieu, Ils ont vaincu Napoléon et le temps, 2009, éditions Sébirot.
• Frédéric Bluche, Le Bonapartisme, collection Que sais-je ?, éd. Presses universitaires de France, 1981.
• Francis Choisel, Bonapartisme et gaullisme, Albatros, 1987.
• T. Lentz, Nouvelle histoire du Premier Empire - L'effondrement du système napoléonien (1810-1814), Fayard, 2004, t. 2, p. 361-363, « Lutter contre le découragement ».
• Voir notamment « Albert Benhamou Qui était Napoléon ??? » [archive], sur www.lautresaintehelene.com (consulté le 4 juillet 2016).
• « Maison Bonaparte. Musée National » [archive], sur www.musee-maisonbonaparte.fr (consulté le 4 juillet 2016).
• Jean Tulard, Napoléon ou le mythe du sauveur, p. 40. Depuis 1616, les Bonaparte sont membres du conseil des Anciens d'Ajaccio ; ils sont aussi avocats et fréquemment alliés aux anciennes familles seigneuriales insulaires ; voir aussi Valynselee, Le sang des Bonaparte, 1954.
• « Étude sur l'ADN de Napoléon et ses sources ancestrales » [archive], sur www.lautresaintehelene.com (consulté le 4 juillet 2016).
• Chuquet, La Jeunesse de Napoléon, t. 1, p. 66. En fait, la vraie graphie corse est « Napulione », car dans la phonétique de cette langue, on doit prononcer « b » la consonne p, quand elle est précédée d'une voyelle.
• Orthographié sur l'acte de décès Lapulion. Cf. J. Godechot in J. Mistler, Napoléon 1. Naissance d'un empire, p. 29.
• Joseph Valynseele, Le Sang des Bonaparte, préface de Raoul de Warren, 1954, p. 23 et 25.
• J. Tulard, L. Garros, Itinéraire de Napoléon, p. 13.
• André Castelot, Bonaparte, p. 30.
• a et b J. Tulard, L. Garros, Itinéraire…, p. 15.
• J. Tulard, L. Garros, Itinéraire…, p. 16.
• Mémoires de Bourrienne, tome premier, p. 33
• (sous la direction de Jean Mistler, 1969) Napoléon : t. 1. Naissance d'un empire, chap. 1, p. 35.
• Longtemps attribué à Bourrienne, en fait, selon J. Tulard et L. Garros, Ibid., p. 17, cet épisode provient d'une brochure anglaise traduite sous le titre de Quelques notions sur les premières années de Bonaparte, parue en l'an VI et reprise dans les Mémoires de Bourrienne sur Napoléon (1829), tome premier, p. 25.
• J. Tulard, L. Garros, Itinéraire…, p. 18.
• A. Castelot, Bonaparte, p. 47.
• J. Tulard, L. Garros, Itinéraire…, p. 21.
• Jean Massin, Almanach du Premier Empire, p. 3.
• a, b, c, d, e, f, g, h, i, j, k, l, m, n et o Octave Aubry, Napoléon, Flammarion, 1961.
• J. Tulard, Napoléon ou le mythe du sauveur, p. 41.
• F. Masson et Guido Biagi Napoléon, Manuscrits inédits 1786-1791.
• a et b Henri. Guillemin, « Le faux départ [archive] » dans les archives de la Radio Télévision Suisse en ligne, 13 janvier 1968.
• Roberto Barrazutti, in Guerre et Histoire no 14, p. 112.
• Napoléon: Les grands moments d'un destin par Jean Tulard.
• Les bataillons de volontaires nationaux par G Dumont.
• « Napoleonic Society, 13 vendémiaire » [archive], sur www.napoleonicsociety.com (consulté le 4 juillet 2016).
• Michel Massie, « Sieyès et Roger Ducos se sont-ils partagé devant Bonaparte le trésor du Directoire ? », Annales historiques de la Révolution française, no 257,‎ juillet-septembre 1984, p. 404-417.
• Frans Sammut, Bonaparte à Malte, 1997/2008.
• Cf. dossier de presse de l'exposition « Bonaparte et l'Égypte » à l'Institut du monde arabe.
• F. Bluche, Manuel d'histoire politique de la France contemporaine, PUF, 2008, p. 90.
• Charles-Tristan Montholon, Récits de la captivité de l'empereur Napoléon à Sainte-Hélène, vol. 1, p. 260.
• « Les dirigeants de la Banque de France sous le Consulat et l'Empire » [archive], sur www.cambaceres.fr (consulté le 4 juillet 2016).
• André Castelot, Napoléon, 276 p..
• André Castelot, Napoléon, Librairie académique Perrin, 170 p..
• Paul Hillemand, « Napoléon a-t-il tenté de se suicider à Fontainebleau ? », Revue de l'Institut Napoléon, no 119,‎ 1971, p. 70-78.
• Jean Tulard, Napoléon - Les Grands Moments d'un destin, chap. 44.
• Philippe Valode, Le livre noir de l'histoire de France, Acropole, 2009, p. 200.
• Caulaincourt, Mémoires, t. III, Plon, 1933, 357–66.
• Thierry Lentz, Nouvelle histoire du Premier Empire : Les Cent-Jours, 1815, Fayard, 2002, p. 160.
• « Sainte-Hêlène, journal inédit de 1815 à 1818 par Gaspard Gourgaud » [archive], sur archive.org (consulté le 19 novembre 2016).
• « La Route de Sainte-Hélène - Les derniers jours de Napoléon en France sur wikisource » [archive], sur fr.wikisource.org (consulté le 19 novembre 2016).
• « Fiche de lecture : "Vert, histoire d'une couleur" de Michel Pastoureau » [archive], sur energie-developpement.blogspot.fr (consulté le 4 juillet 2016)
• Voir notamment « Le témoignage d'un Anglais résidant à Longwood » [archive], sur lautresaintehelene.com (consulté le 4 juillet 2016).
• Hors série « les Invalides » du magazine L'estampille/l'objet d'art, no 21 janvier 2006, p. 51 par François Lagrange, chef de la division de la recherche historique et de l'action pédagogique de l'Armée.
• R. Reymond, Énigmes, curiosités, singularités, 1987, p. 158.
• Louis Chardigny, L'Homme Napoléon, p. 9.
• Louis Chardigny, L'Homme Napoléon, p. 12.
• a et b « Docteur Maurice Boigey Les Maux de Napoléon. » [archive], sur www.napoleonprisonnier.com (consulté le 4 juillet 2016).
• Thierry Lentz, Jacques Macé, La Mort de Napoléon, p. 48.
• a et b Thierry Lentz, Jacques Macé, La Mort de Napoléon, p. 51.
• Thierry Lentz, Jacques Macé, La Mort de Napoléon, p. 50.
• Louis Chardigny, L'Homme Napoléon, p. 14.
• Uwe Fleckner, La rhétorique de la main cachée. De l'Antiquité au « Napoléon, Premier consul » de Jean-Auguste-Dominique Ingres, p. 27-35, in Revue de l'art no 130, 01-10-2000.
• Jean Tulard, Jeanne d'Arc Napoléon, le paradoxe du biographe, Le Rocher, 1997, p. 87.
• Sten Forshufvud, Napoléon a-t-il été empoisonné ?, Plon, Paris, 1961.
• Thierry Lentz, Dr Jean-François Lemaire, Dr Paul Fornès, Dr Pascal Kintz, Autour de l'empoisonnement de Napoléon, p. 72 et 88.
• Thierry Lentz, Dr Jean-François Lemaire, Dr Paul Fornès, Dr Pascal Kintz, Autour de l'empoisonnement de Napoléon, p. 64.
• A. Lugli, I. Zlobec, G. Singer et al., « Napoleon Bonaparte's gastric cancer: a clinicopathologic approach to staging, pathogenesis, and etiology », Nat Clin Pract Gastroenterol Hepatol, vol. 4,‎ 2007 (lire en ligne [archive]).
• Albert Benhamou, L'Autre Sainte-Hélène : la captivité, la maladie, la mort, et les médecins autour de Napoléon, 2010, voir chapitre Shortt pour l'étude critique comparative des différents rapports d'autopsie, tant officiels qu'officieux.
• Frédéric Bluche, Le bonapartisme, collection Que sais-je ?, éd. Presses universitaires de France, 1981, p. 48.
• Delphine Peras, « Napoléon, un empire d'éditions » [archive], sur L'Express,‎ 24 mai 2014.
• « La Légion d'honneur au fil du temps » [archive], sur www.crdp-reims.fr (consulté le 4 juillet 2016), crdp-reims.fr.
• André Castelot, Bonaparte, 568 p..
• Michel Gallet, Les Architectes parisiens du xviiie siècle : Dictionnaire biographique et critique, Paris, Mengès, 1995, 494 p. (ISBN 2-8562-0370-1), p. 110-116.
• « Arc de Triomphe du Carrousel – Paris » [archive], sur www.napoleon.org (consulté le 4 juillet 2016).
• « Colonne Vendôme – Paris » [archive], sur www.napoleon.org (consulté le 4 juillet 2016).
• « Eglise de la Madeleine – Paris » [archive], sur www.napoleon.org (consulté le 4 juillet 2016).
• « Palais Brongniart – Bourse de Paris » [archive], sur www.napoleon.org (consulté le 4 juillet 2016).
• « Conseil d'État » (Archive • Wikiwix • Archive.is • Google • Que faire ?), sur www.conseil-etat.fr, brisé le 04 juillet 2016.
• « Le pont des Arts » [archive], sur www.napoleon.org (consulté le 4 juillet 2016).
• « Cimetière du Père Lachaise – Paris » [archive], sur www.napoleon.org (consulté le 4 juillet 2016).
• Cf. note de bas de page, in Norvins, 1827, Histoire de Napoléon. Cf. Histoire de Napoléon (21e éd.), p. 55 [archive] disponible sur Gallica.
• Cf. Anonyme, 1815, Une année de la vie de l’empereur Napoléon, Paris, p. 109, cf. Une année de la vie de l'empereur Napoléon, p. 109 [archive] disponible sur Gallica.
• Amédée Pichot, 1873, Napoléon à l'île d'Elbe : chronique des événements de 1814 et 1815… [archive] disponible sur Gallica, E. Dentu, Paris, p. 33. Cet auteur rappelle que les Anglais désignent également le Diable "Old Nick", Nick étant un diminutif de Nicolas dans la langue anglaise.
• Chansons Provençales, Victor Gelu, notes sur la chanson Felipo.
• André Castelot, Bonaparte, Librairie académique Perrin, p. 85.
• André Castelot, Bonaparte, Librairie académique Perrin, p. 138.
• Cf. « Napoleon Ier (1769-1821), Empereur » [archive], sur www.napoleon.org (consulté le 4 juillet 2016).
• Cf. « Les Articles organiques de 1802 : l’égalité entre les religions (Notes) » [archive], sur www.napoleon.org (consulté le 4 juillet 2016).
• Las Cases, Mémorial de Sainte-Hélène, t. II p. 180.
• Jacques Bainville, Napoleon I, p. 94.
• Napoléon nous parle, 1997, ISBN 2-7441-1320-4, p. 110.
• Napoléon nous parle, 1997, ISBN 2-7441-1320-4, p. 112.
• Le Mémorial de Sainte-Hélène par le comte de Las Cases, t. 2 p. 301, édition La Pléiade.
• Le Mémorial de Sainte-Hélène par le Comte de Las Cases, t. 2 p. 333, édition La Pléiade.
• Lettre au Pacha d'Alep du 26 fructidor an VI, Le Caire.
• Lettre au chérif de la Mecque du 9 fructidor an VI, Le Caire.
• Henry Laurens, Napoléon et l'Islam in Orientales, CNRS, 2007, 2e partie, p. 157-164.
• Le miroir de la Vérité, archives de la BNF, Tolbiac H11830.
• François Collaveri, Napoléon franc-maçon ?, Tallandier, 2003, 300 p. (ISBN 2847340726).
• Roger Dachez, Histoire de la franc-maçonnerie française, PUF, 2003, p. 81.
• « Exposition La pourpre et l'exil, château de Compiègne, 2004-2005 » [archive] [PDF], sur www.musee-chateau-compiegne.fr.
• Voir sur la base de roglo - Napoléon 1er : il aurait été conçu lors des Cent jours.
• « Marie Charlotte Hélène Napoléone de Montholon » (Archive • Wikiwix • Archive.is • Google • Que faire ?), sur www.geni.com, brisé le 04 juillet 2016
• « Archives nationales » [archive], sur www.archives-nationales.culture.gouv.fr (consulté le 19 novembre 2016).
• « Archives nationales » [archive], sur www.siv.archives-nationales.culture.gouv.fr (consulté le 19 novembre 2016).

Անգլերեն գրականություն

• Bell, David A. The First Total War: Napoleon's Europe and the Birth of Warfare as We Know It (2008) excerpt and text search
• Bruce, Robert B. et al. Fighting Techniques of the Napoleonic Age 1792–1815: Equipment, Combat Skills, and Tactics (2008) excerpt and text search
• Dupuy, Trevor N. and Dupuy, R. Ernest. The Encyclopedia of Military History (2nd ed. 1970) pp 730–770
• Esdaile, Charles. Napoleon's Wars: An International History, 1803–1815 (2008); 645pp excerpt and text search a standard scholarly history
• Gates, David. The Napoleonic Wars 1803-1815 (NY: Random House, 2011)
• Godechot, Jacques; Béatrice Fry Hyslop; David Lloyd Dowd; և այլք: (1971). The Napoleonic era in Europe. Holt, Rinehart and Winston.
• Harvey, Robert (2013). The War of Wars. Constable & Robinson. էջ 328.(չաշխատող հղում), well-written popular survey of these wars
• Linch, Kevin. Desertion from the British Army during Napoleonic Wars:Journal of Social History, Volume 49 Number 4 (2016) pp 808–828
• Pope, Stephen (1999). The Cassel Dictionary of the Napoleonic Wars. Cassel. ISBN 0-304-35229-2.
• Rapport, Mike. The Napoleonic Wars: A Very Short Introduction (Oxford UP, 2013)
• Ross, Steven T. European Diplomatic History, 1789–1815: France Against Europe (1969)
• Ross, Steven T. The A to Z of the Wars of the French Revolution (Rowman & Littlefield, 2010); 1st edition was Historical dictionary of the wars of the French Revolution (Scarecrow Press, 1998)
• Schneid, Frederick C. Napoleonic Wars: The Essential Bibliography (2012) excerpt and text search 121 pp. online review in H-FRANCE
• Rothenberg, Gunther E. (1988). «The Origins, Causes, and Extension of the Wars of the French Revolution and Napoleon». Journal of Interdisciplinary History. 18 (4): 771–793. JSTOR 204824.
• Rothenberg, E. Gunther. The Art of Warfare in the Age of Napoleon (1977)
• Schneid, Frederick C. (2011). The French Revolutionary and Napoleonic Wars. Mainz: Institute of European History.
• Schneid, Frederick C. Napoleon's Conquest of Europe: The War of the Third Coalition (2005) excerpt and text search
• Schroeder, Paul W. The Transformation of European Politics 1763–1848 (1994) 920pp; online; advanced analysis of diplomacy
• Smith, Digby George. The Greenhill Napoleonic Wars Data Book: Actions and Losses in Personnel, Colours, Standards and Artillery (1998)
• Stirk, Peter. "The concept of military occupation in the era of the French Revolutionary and Napoleonic Wars." Comparative Legal History 3#1 (2015): 60-84.

Ռուսերեն գրականություն

• Лиддел Гарт Б. ч.1, гл.VIII: Французская революция и Наполеон Бонапарт // Энциклопедия военного искусства. = Стратегия непрямых действий = ред. С.Переслегина. — М, СПб: АСТ, Терра Фантастика, 2003. — 656 с. — (Военно-историческая библиотека). — 5100 экз. — ISBN 5-17-017435-7
• Телеграф «Вокруг Света»: Третья мировая война 1812 года
• Михайловский-Данилевский, Описание первой войны Императора Александра с Наполеоном в 1805 году на сайте «Руниверс»
• Михайловский-Данилевский, Описание второй войны Императора Александра с Наполеоном в 1806 и 1807 годах на сайте «Руниверс»
• Михайловский-Данилевский, Описание похода во Францию в 1814 году (в 2 частях), СПб.:1845, на сайте «Руниверс»
• Свечин А. А. Наполеон // Эволюция военного искусства. — М.-Л.: Военгиз, 1928. — Т. I.
• Жомини. Политическая и военная жизнь Наполеона. Книга, посвященная военным кампаниям Наполеона до 1812 года

Նապոլեոնը և Ֆրանսիան

• Chandler, David G. The Campaigns of Napoleon (1973) 1172 pp; a detailed guide to all major battles excerpt and text search
• Chandler, David G., ed. Napoleon's Marshals (1987) short scholarly biographies
• Dwyer, Philip. Napoleon: The Path to Power (2008) excerpt vol 1; Citizen Emperor: Napoleon in Power (2013) excerpt and text search v 2; most recent scholarly biography
• Elting, John R. Swords Around a Throne: Napoleon's Grand Armee (1988).
• Forrest, Alan I. Napoleon's Men: The Soldiers of the Empire Revolution and Empire (2002).
• Forrest, Alan. Conscripts and Deserters: The Army and French Society during Revolution and the Empire (1989) excerpt and text search
• Gallaher, John G. Napoleon’s Enfant Terrible: General Dominique Vandamme (2008). excerpt
• Griffith, Paddy. The Art of War of Revolutionary France, 1789–1802 (1998) excerpt and text search
• Haythornthwaite, Philip J. Napoleon's Military Machine (1995) excerpt and text search
• Hazen, Charles Downer. The French Revolution and Napoleon (1917) online free
• Kagan, Frederick W. The End of the Old Order: Napoleon and Europe, 1801-1805 (2007)
• McLynn, Frank. Napoleon: A Biography (1997)
• Nester, William R. Napoleon and the Art of Diplomacy: How War and Hubris Determined the Rise and Fall of the French Empire (2011). excerpt
• Parker, Harold T. "Why Did Napoleon Invade Russia? A Study in Motivation and the Interrelations of Personality and Social Structure," Journal of Military History (1990) 54#2 pp 131–46 in JSTOR.
• Riley, Jonathon P. Napoleon as a General (Hambledon Press, 2007)
• Roberts, Andrew. Napoleon: A Life (2014) Major new biography by a leading British Historian

Բրիտանիայի, Ավստրիայի, Պրուսիայի և Ռուսաստանի դերակատարությունը

• Andress, David. The Savage Storm: Britain on the Brink in the Age of Napoleon (2013), emphasises turmoil inside Britain & impact on military
• Bamford, Andrew. Sickness, Suffering, and the Sword: The British Regiment on Campaign, 1808-1815 (2013). excerpt
• Black, Jeremy. "British Strategy and the Struggle with France 1793–1815." Journal of Strategic Studies 31#4 (2008): 553-569.
• Bryant, Arthur. Years of Endurance 1793–1802 (1942); and Years of Victory, 1802–1812 (1944) well-written surveys of the British story
• Christie, Ian R. Wars and Revolutions Britain, 1760–1815 (1982)
• Cookson, J. E. The British Armed Nation 1793–1815 (1997) DOI:10.1093/acprof:oso/9780198206583.001.0001 online
• Davey, James. In Nelson's Wake: The Navy and the Napoleonic Wars (2016).
• Ehrman, John. The Younger Pitt: The Consuming Struggle (Volume 3) (1996)
• Esdaile, Charles J. "The British Army in the Napoleonic Wars: Approaches Old and New." English Historical Review 130#542 (2015): 123-137.
• Glover, Richard. Peninsular Preparation: The Reform of the British Army 1795–1809 (1963) excerpt and text search
• Hall, Christopher D. British Strategy in the Napoleonic War, 1803–15 (1992)
• Haythornthwaite, Philip J. Wellington's Military Machine, 1792–1815 (1989)
• Haythornthwaite, Philip J. The Russian Army of the Napoleonic Wars (1987) vol 1: Infantry 1799–1814; vol 2: Cavalry, 1799–1814
• Knight, Roger. Britain Against Napoleon: The Organization Of Victory; 1793-1815 (2013); 710pp
• Lavery, Brian. Nelson's Navy: The Ships, Men, and Organization, 1793–1815 (2nd ed. 2012)
• Leggiere, Michael V. Blücher: Scourge of Napoleon (2014). excerpt
• Lieven, D. C. "Russia and the Defeat of Napoleon (1812–14)," Kritika: Explorations in Russian and Eurasian History (2006) 7#2 pp 283–308.
• Linch, Kevin, and Matthew McCormack. "Wellington's Men: The British Soldier of the Napoleonic Wars" History Compass (2015) 13#6 pp 288–296.
• Muir, Rory. Britain and the Defeat of Napoleon: 1807–1815 (1996)
• Muir, Rory. Wellington: The Path to Victory 1769–1814 (2013) vol 1 of two-volume scholarly biography excerpt and text search
• Nester, William R. Titan: The Art of British Power in the Age of Revolution and Napoleon (2016)
• Robson, Martin. A History of the Royal Navy: The Napoleonic Wars I. B. Tauris, 20140 256pp.
• Rothenberg, Gunther E. Napoleon's Great Adversaries: The Archduke Charles and the Austrian Army 1792–1814 (1982)
• Schneid, Frederick C. ed. European Armies of the French Revolution, 1789–1802 (2015) Nine essays by leading scholars.
• Uglow, Jenny. In These Times: Living in Britain Through Napoleon's Wars, 1793-1815 (2015) 752pp excerpt
• Willis, Sam. In the Hour of Victory: The Royal Navy at War in the Age of Nelson (2013) Excerpt and text search

Պատմագրություն և հուշագրություններ

• Esdaile, Charles. "The Napoleonic Period: Some Thoughts on Recent Historiography," European History Quarterly, (1993) 23: 415–32 online Արխիվացված 2013-02-02 archive.today
• Forrest, Alan et al. eds. War Memories: The Revolutionary and Napoleonic Wars in Modern European Culture (2013)
• Hyatt, Albert M.J. "The Origins of Napoleonic Warfare: A Survey of Interpretations." Military Affairs (1966) 30#4 pp 177–185.
• Lieven, D. C. "Russia and the Defeat of Napoleon (1812–14)." Kritika: Explorations in Russian and Eurasian History (2006) 7#2 pp 283–308.
• Linch, Kevin. "War Memories: The Revolutionary and Napoleonic Wars in Modern European Culture." Social History 40#2 (2015): 253-254.
• Martin, Jean-Clément. "War Memories. The Revolutionary and Napoleonic Wars in Modern European Culture." Annales Historiques De La Revolution Francaise. (2015) No. 381.
• Messenger, Charles, ed. (2001). Reader's Guide to Military History. Routledge. էջեր 391–427. {{cite book}}: |author= has generic name (օգնություն)CS1 սպաս․ բազմաթիվ անուններ: authors list (link) evaluation of the major books on Napoleon and his wars published by 2001.
• Mikaberidze, Alexander. "Recent Trends in the Russian Historiography of the Napoleonic Wars," Journal of Military History (2010) 74#1 pp 189–194.

Հիմնական աղբյուրներ

• Dwyer, Philip G. "Public remembering, private reminiscing: French military memoirs and the revolutionary and Napoleonic wars," French Historical Studies (2010) 33#2 pp. 231–258 online
• Kennedy, Catriona. Narratives of the Revolutionary and Napoleonic Wars: Military and Civilian Experience in Britain and Ireland (Palgrave Macmillan, 2013)
• Leighton, James. Witnessing the Revolutionary and Napoleonic Wars in German Central Europe (2013), diaries, letters and accounts by civilians Online review

Արտաքին հղումներ

• The Legend of Bonaparte Արխիվացված 2011-10-09 Wayback Machine
• The Napoleonic Wars Exhibition held by The European Library
• 15th Kings Light Dragoons (Hussars) Re-enactment Regiment Արխիվացված 2014-01-08 Wayback Machine
• 2nd Bt. 95th Rifles Արխիվացված 2009-08-31 Wayback Machine Reenactment and Living History Society
• The Napoleonic Wars Collection Website
• Napoleon, His Army and Enemies
• Napoleonic Guide
• War and Peace by Լև Տոլստոյ
• Napoleonic Wars Արխիվացված 2016-10-29 Wayback Machine
• Ռուսաստանի պատերազմների ցանկ

Վիքիպահեստն ունի նյութեր, որոնք վերաբերում են «Նապոլեոնյան պատերազմներ» հոդվածին։

Այս հոդվածի նախնական տարբերակը կամ նրա մասը վերցված է Հայկական համառոտ հանրագիտարանից, որի նյութերը թողարկված են՝ Քրիեյթիվ Քոմմոնս Նշում–Համանման տարածում 3.0 (Creative Commons BY-SA 3.0) թույլատրագրի ներքո։