Վիքիպեդիա

Սոկրատես

Սոկրատես (հուն․՝ Σωκράτης, մ. թ. ա. 469[1], Ալոպեկե, Անտիոքիդես, Հին Աթենք և Աթենք[2] - փետրվարի 15, մ. թ. ա. 399[3], Աթենք), Հին Հունաստանի հայտնի փիլիսոփա, համարվում է Արևմտյան փիլիսոփայության հիմնադիրներից մեկը, լինելով բարոյականության առաջին փիլիսոփան[9][10]՝ արևմտյան էթիկայի փիլիսոփայական մտքի մեջ[11][12][13]։ Գաղտնիքներով պարուրված կերպար, ով երբեք ոչինչ չի գրել և հայտնի է գլխավորապես այլ դասական հեղինակների միջոցով, ովքեր գրել են նրա մահից հետո,մասնավորապես նրա աշակերտներ՝ Պլատոնը և Քսենոփոնը։ Այլ աղբյուները, հիմնականում նրա ժամանակակիցներ Անտիսթենեսը, Արիստիպուսը և Էսքինես Սֆետացին են։ Թատերագիր Արիստոփանեսը միակ աղբյուրն է, որ հիշատակություններ է թողել Սոկրատեսի մասին հենց նրա կենդանության օրոք[14][15]։

Սոկրատես
Σωκράτης
Ծնվել էմ. թ. ա. 469[1] Ալոպեկե, Անտիոքիդես, Հին Աթենք և Աթենք[2]
Մահացել էփետրվարի 15, մ. թ. ա. 399[3] Աթենք
ստիպված ինքնասպանություն[4][5][6]
Բնակության վայր(եր)Հին Աթենք
ՔաղաքացիությունՀին Աթենք
Մասնագիտությունփիլիսոփա, ուսուցիչ, գրող և բարոյականագետ
Գործունեության ոլորտփիլիսոփայություն, իմացաբանություն և բարոյագիտություն
ԱնդամակցությունԲուլե[7]
Տիրապետում է լեզուներինհին հունարեն[8]
Ազդվել էԱնաքսագորաս, նախասոկրատյան փիլիսոփայություն և սոփեստ
Ամուսին(ներ)Քսանտիպե և Միտրո
Երեխա(ներ)Լամպրոկլես և Մենեքսենուս
ՀայրՍոֆրոնոկոս
ՄայրՖենարեթե
ԱշակերտներՊլատոն, Քսենոֆոն, Անտիսթենես, Արիստիպոս, Isocrates?, Euclid of Megara?, Phaedo of Elis?, Aeschines of Sphettus?, Chaerephon?, Simmias of Thebes?, Cebes?, Menexenus?, Apollodorus? և Ալքիբիադես
 Socrates Վիքիպահեստում

Պլատոնի «Երկխոսությունները» լավագույն աղբյուրն են, որտեղ հիշատակություն կա Սոկրատեսի վերաբերյալ, բայց նրանում պարզ չէ թե «որտեղ է ի հայտ գալիս Սոկրատեսը և որտեղ է Պլատոնը»[16]։ Շնորհիվ Պլատոնի «Երկխոսությունների» Սոկրատեսը հայտնի դարձավ էթիկայի և էպիստեմոլոգիայի (իմացաբանություն) բնագավառներում ունեցած իր անգնահատելի ներդրման համար։ Նա է, որ Սոկրատյան հեգնանքի և Սոկրատյան մեթոդի՝ էլենխոսի, հիմքն է դրել;

Սոկրատեսը մեծագույն ազդեցություն է թողել անտիկ դարաշրջանի և արդի ժամանակաշրջանի մի շարք փիլիսոփաների վրա։ Արվեստի, գրականության և զանգվածային մշակույթի մասին սոկրատյան պատկերացումները նրան դարձնում են արևմտյան փիլիսոփայական ավանդույթի ամենահայտնի դեմքերից մեկը։

Սոկրատյան խնդիր

խմբագրել
 
Աթենքի ակադեմիայի առջև կանգնեցված Սոկրատեսի արձանը

Քանի որ Սոկրատեսն իր ոչ մի գաղափար գրի չի առել[17][18], միջնորդավորված աղբյուրները մեզ տալիս են պատկերացումներ միայն նրա կյանքի և մտքերի մասին։ Բայց այս աղբյուրներում երբեմն հանդիպող տրամաբանական հակասություններն էլ հայտնի են դարձել Սոկրատյան հարց[19] կամ Սոկրատյան խնդիր անունով[20][21]։

Պլատոնի և Քսենոֆոնի երկխոսություններն այն հիմնական աղբյուրներն են, որ մեզ տեղեկություն են տալիս Սոկրատեսի կյանքի և գաղափարների վերաբերյալ[22][23]։ Այս աշխատությունները Սոկրատյան խոսք (բան) կամ Սոկրատյան երկխոսություններ անունով են հայտնի և բաղկացած են Սոկրատեսի մասնակցության զրույցների մասին հիշատակություններից[24][25]։

Իրական Սոկրատեսին բացահայտելու համար հիմնական դժվարությունն այն է, որ անտիկ աղբյուրները հիմնականում փիլիսոփայական կամ դրամատիկ տեքստեր են, բացառություն է կազմում միայն Քսենոփոնը։ Չկան Սոկրատեսին ժամանակակից պատմիչներ, ովքեր ապրեին և գործեին նրա ժամանակ կամ նրան մոտ տարածքներում և հիշատակություններ թողնեին։ Սրա պատճառն այն է, որ այն աղբյուրները, որոնք հիշատակություններ ունեն Սոկրատեսի մասին պատմականորեն վստահելի չեն և հաճախ մեզ են հասել միջնորդավորված։ Օրինակի համար նրանք, ովքեր թշնամանք են ունեցել Սոկրատեսի հետ կամ նախանձել են նրան, ոչ մի հիշատակություն չեն թողել։ Ահա սա է պատճառը, որ պատմաբանները հաճախ կանգնում են իրար հակասող հիշատակությունների փաստի առաջ և ստիպված են լինում մի շարք աղբյուրների համեմատության միջոցով պարզել Սոկրատեսի կյանքի և գործունեության ճշգրիտ պատկերը։ Բայց այսպիսի ջանքերի արդյունքը միշտ չէ, որ անհրաժեշտ չափով իրական է, նույնիսկ եթե տրամաբանական է։

Երկու տեղեկություններ կան, որ Սոկրատեսի վերաբերյալ բոլոր աղբյուրներում նրան բնութագրելիս կրկնվում են. առաջին` որ նա տգեղ էր, և երկրորդ` որ փայլուն միտք ուներ[26][27]։ Նա ողջ կյանքի ընթացքում ապրել է Աթենքի տարածքում և ոչ մի աշխատանք չի գրել[28], դատապարտվել է մահվան մոլախինդի թույն խմելով[29]։

Սոկրատեսը որպես կերպար

խմբագրել

Սոկրատեսի կերպարը, ինչպես այն ներկայացված է Ապոլոգիայում, Կրիտոնում, Ֆեդոնում և Խնջույքում մյուս աղբյուրների հետ այնքանով է նմանությունների մեջ, որ կարող ենք հենվել երկխոսություններում ներկայացված պլատոնյան Սոկրատեսի կերպարի վրա, պատկերացում կազմելու համար, թե ինչպես է նա ապրել պատմության մեջ[30]։ Այնուամենայնիվ, որոշ հետազոտողներ կարծում են, որ Պլատոնը նկարազարդել սիրելով մեզ է ներկայացնում Սոկրատի ավելի պայծառ կերպար, նրան վերագրելով այնպիսի արարքներ և խոսքեր որոնք վերջինիս չեն պատկանում։ Քսենոֆոնն էլ լինելով պատմաբան, մեզ հիշատակություններ է տալիս պատմական Սոկրատեսի մասին։ Հարցն այն է, թե ո՞վ է իսկական Սոկրատեսը, նա ում Պլատոնը նկարագրում է, որպես պատմական կերպարի, թե՞ Պլատոնը չափազանցնում է։ Բրիտանացի փիլիսոփա Մարտին Կոհենը ձևակերպել է հետևյալ կերպ. «Իդեալիստ Պլատոնը առաջարկում է կատարյալ, փիլիսոփայության համար վարպետի կերպար։ Սուրբ, Արև-Աստծո մարգարեն, ուսուցիչ, ով իր ուսուցման համար դատապարտվեց որպես հերետիկ»[31]։

Այլ աշխատություններից և պատմական գտածոներից պարզ է դառնում, որ Սոկրատեսը հասարակ կերպար չէր, և ոչ էլ Պլատոնի նորարարությունն էր։ Քսենոֆոնի և Արիստոտելի հիշատակությունները, ինչպես նաև Արիստոփանեսի որոշ աշխատություններ (մասնավորապես Ամպերը), օգնում են Պլատոնի գործերից դուրս հանել Սոկրատեսի ճանաչումը։

Համաձայն աղբյուրներից մեկի Սոկրատես Σωκρᾰ́της (Sōkrátēs) անունը նշանակում է, որ «ամբողջական, չվնասված, ապահով» (սա համապատասխանում է անվան σῶς, sôs մասնիկներին) և «ուժ» (դա համապատասխանում է անվան κράτος, krátos հատվածին)[32][33]։

Սոկրատեսը որպես փիլիսոփա

խմբագրել

Սոկրատեսի փիլիսոփայական հայացքների հետ կապված խնդիրները առաջանում են Պլատոնի տարբեր երկխոսություններում Սոկրատեսյան պնդումների միջև առաջացած հակասություններից, և այն հանգամանքից, որ իր հետագա աշխատանքներում Պլատոնը հաճախ Սոկրատեսի անունից բարձրաձայնում է սեփական մտքերը։ Այս հակասությունները կասկած են առաջացնում Սոկրատեսի փիլիսոփայական համոզմունքների ճշմարտացիության վերաբերյալ, որոնք արձանագրվել են այլ անհատների կողմից[34]։ Արիստոտելը իր Մեծ Բարոյականության մեջ Սոկրատեսի մասին խոսելիս «բարոյականությունը գիտելիք է» արտահայտությունը վերագրում է Սոկրատեսին։ Մետաֆիզիկայի մեջ նա նշում է, որ Սոկրատեսը տարված է բարոյական արժեքների փնտրտուքով, լինելով «առաջինը, ով դրա համար համատիեզերական բացատրություն է փնտրում»[35]։ .

Սոկրատեսին որպես փիլիսոփա ընկալելու խնդիրը երևում է Քսենֆոնի Խնջույքում, Սոկրատեսը իրեն ներկայացնում է ինչպես մեկը, ով իրեն նվիրում է միայն ամենակարևոր արվեստին՝ փիլիսոփայության քննարկմանը։ Այնուամենայնիվ, Արիստոփանեսի Ամպերի մեջ Սոկրատեսը ներկայացված է որպես մեկը, ով վարձավճար է վերցնում ուսուցման համար և Քսենֆոնի հետ հանգեցնում է սոփիստական դպրոցի ձևավորմանը։ Պլատոնի Ապոլոգիայում և Խնջույքում, ինչպես նաև Քսենոֆոնի հիշատակություններում Սոկրատեսը կտրականապես դեմ է ուսուցման համար գումար վերցնելուն։ Ապոլոգիայումՙ մասնավորապես Սոկրատեսը հայտնում է, որ «իր աղքատությունը ապացույցն է այն բանի, որ նա ուսուցիչ չէ»։

Տիմոն Ֆլիացու աշխատություններում երկու հատվածներ կան որ վերաբերում են Սոկրատեսին[36], չնայած Տիմոնը հայտնի է, իր ծաղրական և կծու

փիլիսոփայությամբ[37][38]։

 
Սոկրատեսը գայթակղության ճիրաններից փրկում է Ալկիբիադեսին Ժաան–Բատիստ Ռենո (1791)

Կենսագրություն

խմբագրել
 
Սոկրատեսը և Ալկիբիադեսը Քրիստոֆեր Վիլհելմ Էսկերսբերգ
 
Սերդոլիտից պատրաստված քար Սոկրատեսի պատկերով․ Հռոմ մ․թ․ա I դարից–մ․թ․ I դար

Աղբյուրներ

խմբագրել

Սոկրատեսի կյանքի մասին տվյալներ մենք ստանում են նրան ժամանակակից երկու աղբյուրներից և նրանից հետո գրված աղբյուրներից։ Ժամանակակից աղբյուրներից մեծագույն մասը վերցնում նք Պլատոնի և Քսենփոնի երկխոսություններից և Անտիսթենեսի, Արիստիպուսի և Էսքինես Սֆետացու[28] և ավելի քիչ Արիստոփանեսի հիշատակություններից[39]։ Ավելի ուշ շրջանի աղբյուրներ են Ապոլորդուս Աթենացին[40][41] (ապրել է մ.թ.ա. II դարում)[42][43], Կիկերոնը[28] (ապրել է մ.թ.ա 106–43 թվականներին)[44], Դիոգենես Լաերտիուսը[45] (ապրել է մոտավորապես մ.թ. III դարում)[46];

Կարծում են որ աղբյուրներից յուրաքանչյուրը մասամբ կամ ամբողջապես օգտագործել է Սոկրատեսի կյանքի մասին այն տեղեկությունը, որը իրեն է հասանելի եղել, ցույց տալու համար նրա ուսուցման բնույթը, և նրանցից յուրաքանչյուրը տարբեր տեսակետներ է հնչեցնում։ Օրինակի համար[28] Արիստոփանեսի Ամպերը ներկայացման մեջ, Սոկրատեսը վերածվել է մի յուրօրինակ ծաղրածուի, ով գնում է դեպի սոփեստները և սովորեցնում է իր աշակերտներին ինչպես ձերբազատվել իրենց պարտքերից։ Չնայած Արիստոփանես աշխատանքները մեծ մասամբ նմանակումներ են, ապացուցված է որ այս ներկայացման մեջ այսպիսի կերպավորում բացարձակորեն չէ, որ համապատասխանում է ճշմարտությանը[47]։ Ֆեդոնում, որը միակ աղբյուրն է որում նկարագրված է Սոկրատեսի մահը, ուսումնասիրողները գտնում են, որ Պլատոնը ընտրել և հատուկ անտեսել է որոշ նյութեր ապացուցելու համար հոգու մարմնից անջատվելու[48] գործընթացի իսկությունը, փաստարկները նա վերցնում էր Պյութագորասի[49] գաղափարներից (ծնվել է մ.թ.ա.606 թվականից հետո և մահացել է մոտավորապես մ.թ.ա. 510 թվականին)[50][51][52][53]

Մանկություն

խմբագրել

Սոկրատեսի ծննդյան թիվը ենթադրյալ ամսաթիվ է[54], կամ հաշվարկի արդյունք[55], որը տալիս են պատմաբանները ելնելով այդ գործչի գործունեության շրջանի տևողությունից[56]։ Դիոգենես Լաերտիուսը Սոկրատեսի ծննդյան տարին նշում է «Տարգելիոնի վեցերորդ օրը, երբ աթենացիները մաքրում են քաղաքը»[57]։ Ժամանակակից աղբյուրները նշում են, որ պետք է, որ ծնված լինի ոչ ավելի ուշ քան 471 թվականը[58] և ծնունդի հնարավոր թվական է համարում մ.թ.ա 470-469 թվականները[59], կամ էլ պետք է տատանվի մ.թ.ա. 469-468 թվականների միջև (համարելով 77-րդ Օլիմպիադային չորրորդ տարին)[40][41]

Սոկրատեսը ծնվել է Ալոփկում, և պատկանում էր Անտիոքսների տոհմին։ Նրա հայրը Սոֆրոնիսկուսն էր՝ քանդակագործ և քարտաշ[60][61][62]։ Նրա մայրը մանկաբարձ էր Ֆանարետե անունով[63]։ Սոկրատեսը ամուսնացած էր Քսանտիպեի հետ, ով հիշատակվում է, որ ուներ անտանելի բնավորություն[64]։ Նրանք երեք որդիներ ունեցան[65]՝ Լամպրոկլեսը, Սոֆրոնիսկուսը և Մենեքսենուսը։

Սոկրատեսը սկզբում աշխատել է որպես քարտաշ, ավանդույթ կար հնում, որին հիմա չեն հետևում, Սոկրատեսը քանդակում է Քարիտների արձանը, որը կանգուն էր մինչև մ.թ. II դարը և գտնվում էր Ակրոպոլիսում[66]։

Քսենոֆոնը նշում է, որ երիտասարդներին արգելված էր մտնել Ագորա, ուստի նրանք հավաքվում էին միասին դրա շուրջը գտնվող արհեստանոցների շուրջը[67]։ Սոկրատեսը հաճախ էր այցելում այդ արհեստանոց-խանություն վաճառականների հետ շփվելու համար։ Նրանցից ամենանշանավորը Կոշկակար Սիմոնն էր[68]։

Ռազմական ծառայություն

խմբագրել
 
Պոտիդեայի ճակատամարտը (432 մ․թ․ա): Աթենացիները ընդդեմ կորնթացիների (հատված). Տեսարանը, որտեղ Սոկրատեսը փրկում է Ալկիբիադեսին18–րդ դարի քանդակ

Ժամանակի ընթացքում Սոկրատեսը լրացնում է հոպլիտների շարքերը՝ մասնակցելով Պելոպոնեսյան պատերազմին, մի հակամարտություն որը ձգվեց մ.թ.ա. 431-404 թվականներին[69]։ Պլատոնի որոշ երկխոսություններ վերաբերում են Սոկրատեսի զինվորական ծառայությանը։

Ապոլոգիայի մենախոսության մեջ, Սոկրատեսը ակտիվ է եղել Աթենքի համար Ամֆիպոլիսի, Դելիումի և Պոտիդեյի ճակատամարտերում[70]։ Խնջույքի մեջ Ալկիբիադեսը նկարագրում է Պոտիդեի և Դելիումի ճակատամարտերում Սոկրատեսի հերոսությունները, նշելով ինչպես է Սոկրատեսը փրկում իր կյանքը Պոտիդեայի ճակատամարտի ժամանակ (մ.թ.ա. 219-221 թվականներին)։ Դելիումի ճակատամարտում Սոկրատեսի մատուցած ծառայության մասին խոսվում է նաև Անփութություն երկխոսության մեջ, հենց Սոկրատեսի պատվին էլ երկխոսությունը անվանակոչվել է (մ.թ.ա. 181 թվականին)։ Ապոլոգիայում Սոկրատեսը համեմատում է իր զինվորական ծառայությունը իր ժողովրդի դժվարությունների պարագայում, և ասում որ դատաանում յուրաքանչյուր մարդ ով մտածքում է որ պետք է հետ կանգնել փիլիսոփայությունից նա պետք է մտածի նաև որ զինվորները պետք է նահանջեն հենց այն վայրկյանին երբ վախ լինի որ իրենք կարող են սպանվել պատերազմի ընթացքում[71]։

Վեց հրամանատարների դատավարության էպիստատը

խմբագրել

406 թվականին նա դառնում է Բուլայի անդամ[72]։ Նրա տոհմին՝ Անտիքիսներին, էր պատկանում Բուլան ղեկավարելու պատիվը (պրիտան), այդ ժամանակ նրանք քննարկում էին Արգինուսի ճակատամարտում իրենց մահացած կամ վիրավորված զինվորներին լքած գեներալների ճակատագիրը, ովքեր նման պայմաններում սկսել էին հետապնդել Սպարտայի նավատորմին[61][73][74]։

Քսենոֆոնի հաղորդման համաձայն, Սոկրատեսը այդ բանավեճի էպիստատն էր[75], բայց Դելեբեքը և Հաթզֆելդը կարրծում են, որ դա չափազանցություն է, քանի որ Քսենոֆոնը այս պատմությունը հեղինակել է Սոկրատեսի մահից հետո[76]։

Գեներալները, փաստորեն, չէին կատարել իրենց հիմնական պարտականությունները, և ժողովուրդը նրանց համար մահապատիժ էր պահանջում։ Բայց երբ պրիտանը հրաժարվեց այդ պահանջը կատարելուց, ժողովուրդը սկսեց պահանջել պրիտանի մահապատիժը։ Նրանք նահանջեցին և Սոկրատեսը, միայնակ որպես էպիստատ քվերակությունը արգելեք, ինչը առաջարկվել էր Կալլիքսենուսի կողմից[77][78]։ Որպես բացատրություն Սոկրատեսն ասաց, որ «նա ոչ մի պարագայում բացի օրենքի համապատասխանության ոչինչ չէր անի»[79]։ նայել

Դատավարության ելքը երկար ժամանակ քննարկվում էր արդարության տեսանկյունից, որպես անօրինական քայլ, իրականում Սոկրատեսի որոշումը չէր բխում ոչ մի գրավոր օրենքից, բայց այն ավելի ուժեղ թեսմո թետոսից (նախնյաց բարքեր) էր բխում և որը ավելի կարևոր էր[78][80][81]։

Լեոնի ձերբակալությունը

խմբագրել

Պլատոնի Ապոլոգիայում (32c 32d) հատվածներում նկարագրվում է՝ ինչպես են Սոկրատեսը և ևս չորս այլ անձնիք հրավիրվում Տոլոս, և Երեսունի օլիգարխիայի ներկայացուցիչների կողմից (խմբիշխանությունը սկսեց կառավարել մ.թ.ա 404 թվականից) առաջարկվում գնալ Սալամին, և այնտեղից իրենց մոտ բերել Լեոն Սալամինացուն։ Նրան բերելուց հետո պետք է մահապատժի ենթարկեին։ Այնուամենայնիվ, չնայած այն բանի, որ սպասում էին, թե Սոկրատեսը նույնպես պետք է գնա, վերջինս վերադառնում է տուն և չի մեկնում Սալամին։

Դատավարություն և մահ

խմբագրել

Դատական նիստեր

խմբագրել

Սոկրատեսը ապրում էր այն տրանզիտիվ ժամանակաշրջանում, երբ Աթենական գերակայությունը (հեգեմոնիա) նվազել էր, կապված իր և իր դաշնակիցների կողմից Պելոպոնեսյան պատերազմում Սպարտայից տարած պարտության հետ։ Սա այն ժամանակն էր, որբ Աթենքը ձգտում էր վերականգնվել իր պարտությունից, աթենական հասարակությունը սկսում էր մտածել, որ կառավարման ամենաարդյունավետ ճանապարհը ժողովրդավարությունն է (դեմոկրատիա)։ Սոկրատեսը ժողովրդավարության քննադատներից էր[82], և որոշ հեղինակներ նրա դատավարությունը համարում են իր քաղաքական հայացքների արդյունքը[83]։

 
Սոկրատեսի մահը․ Ժակ Լյուի–Դավիդ (1787)

Հայտնելով իր հավատարմությունը իր քաղաքին Սոկրատեսը բախվում է աթենական հասարակության և քաղաքականության գործող կարգերին[84]։ Նա գովերգում էր Սպարտային, որպես Աթենքի նկատամաբ գերակա պոլիսի, դա անելով և ուղղակի և անուղղակի ճանապարհով։ Քաղաքի դեմ Սոկրատեսի ենթադրյալ հանցանքներից մեկը այն էր, որ նա բարոյական և սոցիալական քննադատության էր ենթարկում այն։ Փոխանակ ընդունելու ստատուս քվո վիճակը և այն զարգացումները որ տեղի էին ունենում այդ ժամանակ, Սոկրատեսը ընդհանուր նշում է կատարում ՝ «ուժը ստեղծում է իրավունք», սա այն էր ինչ այդ ժամանակ բնորոշ էր հունական իրականությանը։ Պլատոնը Սոկրատեսին համեմատում է ձիաճանճի հետ (քանի որ ձիաճանճը ստիպում է ձիուն առաջ գնալ, նույնն էլ անում էր Սոկրատեսը աթենացիների հետ), քանի որ վերջինս որոշ մարդկանց ստիպում էր գնալ դեպի բարությունը[85]։ Նրա ցանկությունը մեծացնելու աթենացիների մոտ արդարության զգացումը, հավանաբար նրա մահապատժի հիմանական պատճառն էր։

Համաձայն Պլատոնի Ապոլոգիայի Սոկրատեսի կյանքը, որպես աթենացիների համար ձիաճանճի, սկսվել է այն ժամանակ, երբ նրա ընկեր Կաերեֆոնը հարցրել է Դելփքի տաճարի քրմերին, արդյոք կա մեկը ավելի խելացի քան Սոկրատեսը, ինչին տաճարի քուրմը պատասխանել է` ոչ։ Սոկրատեսը կարծում էր, որ քրմի պատասխանը ճշմարիտ չէ, քանի որ ինքը ամենևին էլ իմաստուն չէ։ Քրմի կանխագուշակումը հերքելու համար նա մոտենում էր Աթենքում իմաստունի համբավ ունեցող քաղաքական գործիչների, պոետների տարբեր արհեստավորների և զրույցներ էր տանում նրանց հետ։ Նրանց հարցեր ուղղելով Սոկրատեսը, այնուամենայնիվ, համոզվում է, որ նրանցից յուրաքանչյուրը կարծում է, թե խելացի է և շատ տեղեկատվության է տիրապետում, բայց իրականում նրանք այնքան էլ իմաստուն չէին և շատ քիչ բան գտեին։ Սոկրատեսը հասկանում է, որ Քուրմը չի սխալվել, քանի որ նրանք, ովքեր իրենց խելացի էին համարում ամենևին էլ այդպիսին չէին, և միայն ինքն էր որ շատը իմանալով, իրեն խելացի չէր համարում, և իր սեփական չիմացության գիտակցումը և գիտելիքների չհիշատակումն էլ նրան դարձնում էր իմաստագույնը Աթենքում։ Սոկրատեսի պարադոքսալ իմաստնությունը և հարցերը որ նա տալիս էին, աթենացի հայտնի քաղաքական գործիչներին հանրության առաջ հիմարի դերի մեջ էին դնում, ինչը վերջիններիս տրամադրում էր Սոկրատեսի դեմ։ Սոկրատեսը իր ձիաճանճի պարտականությունը մինչև իր կյանքի վերջ կատարեց. մասնավորապես երբ Սոկրատեսին առաջարկում էին ընտրել իր պատժի ձևը նա հայտարարում է, որ կցանականար իրեն մինչև իր կյանքի ավարտը անվճար սնունդ մատուցեն և աշխատավարձ սահմանեն ֆինանասավորելու համար այն ժամանակը, որը նա անցկացրել էր որպես Աթենքի բարեգործ[86]։

Ռոբին Վաթերֆիլդը ենթադրում է, որ Սոկրատեսը կամավոր քավության նոխազ էր, նրա մահը ծառայեց Աթենքի կեղտոտությունը մաքրելուն։ Նրա կարծիքով որպես գնահատանք Էսկուլապը (հունական դիցաբանության բժշկության աստվածը) պետք է շնորհակալ լինի Աթենացիների հիվանդությունը վերցնելու համար[85]։

Դատավարություն

խմբագրել

Մ.թ.ա. 399 թվականին մի օր դատավարություն էր ընթանում[87], որում նա մեղադրվում է միանգամից երկու մեղքերի համար. առաջինը աթենացի երիտասարդներին այլասերելու և աստվածներին անարգելու (asebeia[88] աստվածներին չհավատալը)[89] համար, և որպես պատիժ նա դատապարտվում է մահվան՝ մոլախինդի թունավոր խառնուրդ խմելով[90][91][92][93]։

 
Սոկրատեսի կիսանդրին Վատիկանի թանգարանում

Մահ

խմբագրել

Սոկրատեսի մահը նկարագրված է Պլատոնի Ֆեդոնի վերջին հատվածում, չնայած Պլատոնը անձամբ ներկա չի եղել մահապատժին։ Ինչ վերաբերում է Պլատոնի հիշատակության ճշմարտացիությանը, ապա հնարավոր է, որ նա ընտրել է մի շարք հանգամանքներից, քանի որ Ֆեդոնի մեջ նկարագրված չէ թույնի գործունեության գործընթացը, ըստ ժամանակակից նկարագրության[94]։ Ֆեդոնը ցույց է տալիս, որ թույնը խմելուց հետո, նրան հրամայվում է քայլել այնքան ժամանակ մինչև իր ոտքերը թուլանան։ Որից հետո նա պառկում է գետնին և այն անձը ով ներարակել էր նրան դեղըկսմտում է նրա ոտքը. Սոկրատեսը այլևս չէր զգում իր ոտքերը։ Անշարժունակությունը գնալով պարուրում է նրա մարմը, մինչև հասնում է սրտին։

Սոկրատեսը նախընտրում է փակել իր դեմքը մահապատժի ընթացքում ( Ֆեդոն 118 a6)[95]

Համաձայն Ֆեդոնի (61c–69e)[96], Սոկրատեսը ասել է. «[ո]ղջ փիլիսոփայությունը մեզ պատրաստում է մահվան»[97][98]։

Վերջին բառերը
խմբագրել

Սոկրատեսի վերջին բառերը ենթադրվում է, որ ծաղրանք (Կ. Ժիլլ 1973 թվական)[48], կամ ի խորոց սրտի (Ջ. Քրուքս 1998թվական)[99] պետք է լինեն։ Կրիտնի մեջ Սոկրատեսի վերջին բառերի մի քանի թարգմանություններ կան.

Կրիտոն մենք աքաղաղ ենք պարտ Էսկուլապին։ Խնդրում եմ չմոռանաս վճարել պարտքը[100]։

Կրիտոն մենք աքլոր ենք պարտք Էսկուլապին։ Վճարիր այն և մի՛ անտեսիր[99]։

Կրիտոն մենք աքլոր ենք պարտք Էսկուլապին, հանձնի՛ր այն նրան և մի՛ մոռացիր այդ մասին[101]։

Փախուստից հրաժարումը
խմբագրել

Սոկրատեսը մերժում է Կրիտոնի բոլոր հորդորները բանտից փախչելու վերաբերյալ։ Քսենոֆոնը և Պլատոնը համաձայն էին, որ Սոկրատեսը փախչեր, քանի որ նրա հետևորդները ի վիճակի էին շեղելու բանտի պահակներին։ Մի քանի տարբերակներ կան, թե ինչու է նա որոշում մնալ.

  1. Նա հավատում էր, որ այդ փախուստը կնշանակի վախ մահից, ինչը, ըստ նրա, անընդունելի էր իրական փիլիսոփայի համար։
  2. Եթե նա փախչեր Աթենքից, ապա պետք է հաստատվեր մեկ այլ բնակավայրում, բայց քանի որ նա միշտ ամեն ինչ դնում էր կասկածի տակ, այնտեղ նույնպես դժգոհությունների տեղիք կտար։
  3. Գիտակցաբար ընդունելով քաղաքի օրենքները նա իրեն ենթարկում էր քաղաքի բնակիչների կողմից հնարավոր փնովումների և իր դատավոր լինելու մեջ մեղադրանքների։ Այլ կերպ վարվելը նրա համար կնշանակեր խախտել պետության հետ իր հասարակական դաշինքը, հետևաբար կվնասեր պետությանը․ ինչը անթույլատրելի էր։
  4. Եթե նա փախչեր իր ընկերների օգնությամբ, ապա իր ընկերները օրենքի առաջ մեղավոր կճանաչվեին[102]։

Կրիտոնի քննարկման ողջ առարկան նրա մերժման հարցն է[103][104]։ Քանի որ Սոկրատեսը խմել է մոլախինդը ինքնակամ, առանց ինչ–որ մեկի պարտադրանքի (որոշելով չփախչել), Ռ.Ջ. Ֆրեյը կարծում է, որ իրականում Սոկրատեսը որոշել է ինքնասպան լինել[105][106]։

Փիլիսոփայություն

խմբագրել

Սոկրատեսյան մեթոդ

խմբագրել
 
Սոկրատեսյան մեթոդի պատկերազարդումը՝ քաղվածքով

Հնարավոր է Սոկրատեսի մեծագույն ներդրումը Արևմտյան փիլիսոփայական մտքի մեջ նրա ուսումնասիրության դիալեկտիկական մեթոդի մշակումն է, որը հայտնի է Սոկրատեսյան մեթոդ կամ էլենխուս անունով, և մեծապես կիրառել է բացատրելու համար այնպիսի բարոյական դատողություններ, ինչպիսիք են բարությունը և արդարությունը։ Այն առաջին անգամ նկարագրվել է Պլատոնի կողմից իր Սոկրատյան երկխոսություններում: Խնդիրը լուծելու համար, այն բաժանվել է մանր հարցերի, որոնցից յուրաքանչյուրի պատասխան աստիճանաբար մարդուն հասցնում է իր փնտրած ճշմարտությանը։ Այս մեթոդի զարգացումը և փորձարկումը Սոկրատեսի ամենամեծ ներդրումներից է, և այն հիմնական ցուցիչն է, որը նրան դարձրել է քաղաքական փիլիսոփայության և էթիկայի, բարոյական փիլիսոփայության հայրը, քանի որ վերջինս գլխավորել է Արևմտյան փիլիսոփայական մտքի այս բոլոր ոլորտներում։ Սոկրատյան մեթոդը համարվում է Ամերիկյան օրենքի ուսումնառության կարևորագույն բաղադրիչներից մեկը[107]։

Սոկրատյան մեթոդների կիրառությունը ցուցադրելու համար, հարցերի շարք է տրվում կոնկրետ մեկին կամ ողջ խմբին՝ պարզելու համար նրանց հիմնական ընկալումները և գիտելիքների մակարդակը։ Սոկրատյան մեթոդը այնքան էլ ձեռնտու չէ հիպոթեզների սահմանման համար, այս առումով ավելի լավ հիպոթեզներ կարելի է ստանալ հակասությունների հանգեցնող պնդումների անընդհատ քննարկմամաբ։ Սա ձևավորվել է նրա համար, որ մարդուն ստիպի քննարկման դնելու սեփական պատկերացումները և ճշտի դրանց իսկությունը։

Դիալեկտիկայի այլընտրանքային տարբերակը այն է, որ այն Բարության ձևի ուղիղ ընկալումն է։ Փիլիսոփա Կարլ Փոփերը դիալեկտիկան բնութագրել է, որպես «ինտելեկտուալ ինտուիցիայի արվեստ, որը թույլ է տալիս տեսանելի դարձնել աստվածային բնօրինակները, Գաղափարների ձևերը այն մեծ գաղտնիքը որը մարդը կորցրել է առօրյա կյանքի ընթացքում»[108]։ ԻՆչ–որ յուրօրինակ գծով Ֆրանսիացի փիլիսոփա Պիեր Հադոն գտնում է, որ դիալեկտիկան հոգու վարժությունների նման մի բան է։ Հադոն գրում է, որ «Պլատոնի տեսակետով, ամեն դիալեկտիկական վարժություն տեղի է ունենում քանի որ այն մաքուր մտքի վարժանք է, մի բան որ պահանջված է Լոգոսի կողմից, և հոգուն կտրում է զգայական աշխարհից թույլ տալով նրան կանգնել Աստծո առաջ»[109]։

Փիլիսոփայական համոզմունքներ

խմբագրել

Սոկրատեսի հավատը, Պլատոնի հավատից դժվար է տարբերել։ Այս երկուսի տարբերակման համար մենք շատ քիչ հիշատակություններ ունենք։ Երկխոսություններում տրված երկարաշունչ մտքերը կարող են իսկապես էլ պատկանել Սոկրատեսին, բայց դրանք հավանաբար վերափոխվել են Պլատոնի կողմից, և որոշ ուսումնասիրողներ կարծում են, որ Պլատոնը հատուկ է յուրացրել սոկրատյան ոճը, ստեղծելու համար գրական կերպար և փիլիսոփա, ում իրենից տարբերակելը անհնար է։ Մյուսները նշում են, որ Պլատոնը ուներ սեփական պատկերացումները և տեսությունները[110]։ Գոյություն ունի որոշակի մակարդակ այս ինքնութենական միացումների, որոնք դժվարություն են առաջացնում Սոկրատեսին և Պլատոնին միմյանցից տարբերելու համար, նույնիսկ Սոկրատեսին վերագրվող դրամատիկ աշխատություններում։ Հետևաբար Պլատոնի և Քսենոֆոնի Սոկրատեսի հետ փիլիսոփայական հավատալիքների տարբերությունը ապացուցելը այնքան էլ հեշտ չէ, ուստի պետք է հիշել, որ այն ինչ վերագրվում է Սոկրատեսին կարող է իրականում ավելի բնութագրական լինել մյուս երկու փիլիսոփաների համար։

Իրականում պատմությունից մեզ հայտնի է, որ Սոկրատեսը սիրում էր հարցեր տալ, և ոչ թե դրանց պատասխանել, քանի որ նա հայտարարում էր, որ նրան չի բավարարում իմաստությունը պատասխանելու համար այն ոլորտների հարցերին որոնք ինքը տալիս էր[111]։

Եթե ինչ որ ընդհանուր բան կարող ենք ասել Սոկրատեսի մասին ապա այն է, որ նա բարոյական էր, ինտելեկտուալ և քաղաքական հայացքներով շատ տարբերվում էր Աթենքի իր մի շարք ժամանակակիցներից։ Երբ նրան դատապարտում էին աթենացի երիտասարդների մտքերը խառնելու և նրանց այլասերելու մեջ, նա օգտագործում է էլենխոսի մեթոդը ցույց տալու համար երիտասարդներին, որ նրանց բարոյական պատկերացումները սխալ ուղղությամբ են գնում։ Նա ներկայացնում էր նրանց, որ նրանք անհանգստանում են իրենց ընտանիքների, կարիերայի և քաղաքական պարտականությունների համար, այն դեպքում, երբ նրանք պետք է անհանգստանային իրենց «հոգու մաքրության համար»։ Սոկրատեսի այն պնդումը, որ աստվածները նրան ուղարկել են երկիր, որպես աստվածային վերահսկիչ անհանգստություն առաջ բերեց Աթենքում, եթե չասենք քմծիծաղ։ Սոկրատեսը նաև հարցականի տակ էր դնում այն հանգամանքը, որ արատե (բարությունը) հնարավոր է սովորեցնել։ Նա սիրում էր ուշադրություն դարձնել, որ հաջողակ հայրերը (այնպիսին, ինչպիսին ժամանակի նշանավոր ռազմական գործիչ Պերիկլեսն էր) իր որդիներին չի փոխանցում սեփական որակները։ Սոկրատեսը կարծում էր, որ բարոյականությունը ավելի շատ գալիս է աստվածային շնորքով և ոչ թե ծնողների դաստիարակությամբ։ Այս պատկերացումը մեծապես ազդեց իր որդիների ճակատագրի նկատմամաբ նրա բացարձակ անհետաքրքրությամբ։

Համաձայն Ա.Ա. Լոնգի Կասկած չպետք է լինի, որ չնայած իր բնորոշմանը որ ինքը գիտի, թե ոչինչ չգիտի, Սոկրատեսը ուժեղ հավատ ուներ աստվածայինի նկատմամաբ, և քննադատում է․

Քսենոֆոնի (Հիողություններ Սոկրատեսի մասին 1.4, 4.3)

Համաձայն Քսենոֆոնի Սոկրատեսը աստվածագետ էր, ով կարծում էր, որ աստվածները ամեն ինչ անում են ըստ լավագույնի։

Սոկրատեսը հաճախ էր ասում էր՝ իր մտքերը իրենը չեն այլ իր ուսուցչինը։ Նա նշել է մի քանիսին, որոնցից ազդեցություններ է կրել․ Պրոդիկոսից, ով հռետոր էր, և Անաքսագորասից ով փիլիսոփա էր։ Միանգամայն զարմանալիորեն Սոկրատեսի վրա բացի իր մորից ազդեցություն են ունեցել երկու կանայք․ նա ասում է, որ մեկը Դիոտմիան է (հանդիպում ենք Պլատոնի խնջույքում),կախարդ և քրմուհի Մանտինեայից, ով նրան սովորեցրել է սիրո և էրոսի մասին ամեն ինչ, և մյուսը Ասպասիան է՝ Պերիկլեսի հոմանուհին, ով նրան ծանոթացրել է արվեստի և ճարտասանության հետ[112]։ Ջոն Բուրնետը կարծում էր, որ Սոկրատեսի սկզբունքային ուսուցիչը եղել է Անաքսագորյան Արքելաուսը, բայց նրա մտքերը մեզ են հասել այնքանով, որքանով Պլատոնն է ներկայացրել, Էրիկ Ա․ Հեվլոքը մյուս կողմից չի ընդունում, որ Սոկրատեսի գաղափարները նույնանում են նշյալ Արքելաուսի հետ, մեծ մասամբ այն անհամապատասխանությունների և հակասությունների պատճառով, որ առաջացել են «նրա մահին հաջորդող ժամանակներում»[113]

Սոկրատյան պարադոքսներ

խմբագրել

Սոկրատեսին վերաբերող մի շարք բնորոշումներ պատմականորեն կապվում են պարադոքսի հետ քանի որ նրանք խաղեր են բանականության հետ։ Ահա այսպես կոչված սոկրատյան պարադոքսներից մի քանիսը․[114]

  • Որ ոք չարություն չի տենչում։
  • Ոչ ոք չի սխալվում կամ մտածված և կամովին սխալներ թույլ չի տալիս։
  • Առաքինությունը, հենց առաքինությունը գիտելիք է։
  • Առաքինությունը բավարար է երջանկության համար։

Սոկրատյան պարադոքս արտահայտությունը կարող է նաև վերաբերել ինքնագնահատման պարադոքսին, որը առաջ է եկել սոկրատյան այս պնդումից․ «այն ինչ ես չգիտեմ, ես չեմ կարծում թե գիտեմ, այլ կերպ ասած »․ «Ես գիտեմ որ ոչինչ չգիտեմ»։

Գիտելիքը

խմբագրել

Ես գիտեմ, որ ոչինչ չգիտեմ պնդումը հաճախ է կապվում Սոկրատեսի անվան հետ, մեզ է հասել Պլատոնի Ապոլոգիայի միջոցով[115]։ Այն պարզ մեկնությունն է նրա, որ Սոկրատեսի իմացությունը սահմանափակվում է իր չիմացության իմացությամբ։ Սոկրատեսը կարծում էր, որ առաքինությունը պահանջում է կամ բաղկացած է phronēsis–ից «միտք, իմաստ, դատողություն, գործնական իմատություն [և] մտքի պարզություն»[116][117]։ Այսպիսով նա հավատում է, որ սխալը և ոչ առաքինի վարքը չիմացության արդյունք են, և որ սխալ գործողը պարզապես ճիշտը չգիտի[118]։

Միակ բանը, որում Սոկրատեսի պնդմամաբ ինքը գիտելիք ուներ «սիրելու արվեստն էր» (ta erôtikê)։ Տերմինը կապվում է erôtan բառի հետ, որ նշանակում է հարց ուղղել։ Այսպիսով Սոկրատեսը պնդելով, որ նա տեղյակ է սիրելու արվեստից, նշում էր, որ նա գիտի ինչպես հարց տալ[119][120]։

Ապոլոգիայի մեջ միակ հատվածը, որում Սոկրատեսը պնդում է, որ ինքը իսկապես խելացի է, այն մասն է, որում նա ասում է, որ խելացի է «մարդկային իմացության սահմանափակության սահմաններում»[121]։ Կասկածի տակ է, արդյո՞ք Սոկրատեսը հավատում էր մարդկանց (ի տարբերույթւոն աստվածների, օրինակ Ապոլոնի) իմաստուն լինելու հավանականությանը։ Մյուս կողմից նա շատ հստակ գիծ էր տանում մարդկային չիմացության և կատարյալ գիտելիքի միջև, Պլատոնի մյուս գործում՝ Խնջույքում, (Դիոտիմայի ելույթի ժամանակ) և Հանրապետության մեջ (Քարանձավի ալեգորիայի ժամանակ), նա ներկայացնում է իմաստությունը ճանաչելու մեթոդները։

Պլատոնի մյուս երկխոսության մեջ՝ Թեէտետում (150a), Սոկրատեսը իր մոտ փիլիսոփայական խորհուրդների համար եկած երիտասարդների նկատմամաբ իր վերաբերմունքը համեմատում է մանկաբարձի հետ, և ամուսնության միջնորդի հետ։ Նա նշում է, որ ինքը իսկական ամուսնական միջնորդ է (προμνηστικός promnestikós), ով ընտրում է իսկական երիտասարդ փիլիսոփային իր որոշակի մտքերի համար։ Այնուամենայնիվ, նա իրեն տարբերակում է իրեն ընծայաբերներից (προᾰγωγός proagogos) կամ բացասական իմաստով միջնորդներից։ Սա իր արձագանքն է գտել Պլատոնի Խնջույքում (3.20), երբ Սոկրատեսը կատակում է, որ վստահ է, թե կարող է ողջ կարողությյուն կուտակել, եթե որոշեր միջնորդ լինելու արվեստը սովորեցնել։ Իր կողմից, որպես փիլիսոփա նա իր զրուցակցին ուղղորդում է դեպի իմաստության հայեցակարգերը, չնայած, որ իրեն ուսուցիչ չի համարում (Ապոլոգիայում)։ Նրա դերը, ըստ նրա ավելի համապատասխան է մանկաբարձի դերին (μαῖα maia).[122][123]։

Թեէտետում Սոկրատեսը նշում է, որ ինքը անձամբ չի կարող ծնունդ տալ որևէ տեսության, բայց գիտի, թե ինչպես ուրիշների մեջ հանգեցնի դրանց առաջացմանը, և կարող է որոշել որքանով են դրանք արժեքավոր կամ ոչ «քամու ձվեր»(անփոփոխ), (ἀνεμιαῖον anemiaion)։ Հավանաբար նա ուզում է ցույց տալ, որ մանկաբարձները անպտուղ են իրենց տարիքի պատճառով, և որ նրանք այն կանայք են, ովքեր նախկինում երեխաներ ունեցել են, ուստի նրանք, ովքեր երբեք երեխաներ չեն ունեցել չեն կարող դառնալ մանկաբարձներ․ նրանք փորձ չեն ուննա և չեն իմանա՝ որ երեխաներն են առողջ և կարող են լույս աշխարհ գալ, և որոնք՝ ոչ։ Սա քննելու համար մանկաբարձը պետք է անձամբ երեխա ունեցած լինի, որպեսզի այդպիսի դատողություններ անի[124][125]։

Առաքինություն

խմբագրել
 
Սոկրատեսի կիսանդրին Պալերմոյի հնագիտական թանգարանում

Սոկրատեսը կարծում էր, որ մարդկանց համար լավագույն կյանքը այն կլինի, որում վերջիններս կենտրոնացված կլինեն առաքինության որոնման ուղղությամբ, ոչ թե օրինակ նյութական հարստությունների[126]։ Նա միշտ մյուսներին հրավիրում էր մտածել ընկերության և իրական համայնք լինելու գաղափարի շուրջ, Սոկրատեսը կարծում էր, որ սա է լավագույն տարբերակը համակեցություն ստեղծելու[127]։ Սոկրատեսի գործողությունները ելնում էին նա համոզմունքներից, ի վերջո նա ընդունեց իր մահը, երբ շատերը մտածում էին թե կլքի Աթենքը, բայց նա զգաց, որ չի կարող փախչել և հեռու գնալ իր հանրության կամքից․ ինչպես վերևում նշվեց մարտի դաշտում նրա հեղինակությունը անսասան էր։

Գաղափարը, որ կան որոշակի առաքինություններ ձևավորվել է Սոկրատեսի ուսուցանման ընթացքում։ Այդ առաքինությունները ներկայացնում են ամենակարևոր հատկանիշները, որը պետք է մարդ ունենա, դրանք և փիլիսոփայական և ինտելեկտուալ առաքինություններ են։ Սոկրատեսը պնդում էր, որ «չբացահայտված կյանքը չարժի ապրել [և] բարոյական առաքինությունը միակ կարևորագույն բանն է»[128]։

Քաղաքականություն

խմբագրել

Նշում են, որ Սոկրատեսը հավատում էր, որ «իդեալները պատկանում են այն աշխարհին, որը կարող է հասկանալ միայն իմաստուն մարդը»[129], այսպիսով նա փիլիսոփային համարում էր այն միակ մարդը, ով կարող է կառավարել երկիրը։ Պլատոնի Հանրապետության մեջ, Սոկրատեսը բաց կերպով քննադատում է դեմոկրատիան, որը իշխում էր Աթենքում իր չափահասության տարիներին։ Խոսքը միայն աթենական դեմոկրատիայի մասին չէր․ Սոկրատեսը իդեալական էր համարում ցանկացած կառավարություն, որը ղեկավարվում է փիլիսոփայի կողմից, և Աթենական կառավարությունը դրանից շատ հեռու էր։ Հնարավոր է, որ Հանրապետության մեջ եղած Սոկրատեսը մի փոքր Պլատոնյան գաղափարներն է կրում իր մեջ։ Սոկրատեսի կայնքի վերջին տարիներին աթենացիները մշտական շարժման մեջ էին, քաղաքական անկայունության հետևանքով։ Դեմոկրատիան վերջապես հաղթահարվում է խունտայի մեջոցով, որը հայտնի է նաև Երեսուն տիրաններ անունով և ղեկավարվում էր Պլատոնի բարեկամ Կրիտիասի կողմից, ով մի ժամանակ Սոկրատեսի աշակերտն է եղել։ Տիրանները կառավարեցին շուրջ մեկ տարի մինչև նորից աթենական դեմոկրատին չվերականգնվեց, որից հետո համաներում շնորհեց նախկին բոլոր իրադարձությունների համար։

Սոկրատեսի քննադատությունը դեմոկրատիայի վերաբերյալ երբեմն ժխտում են, և սա ամենամեծ փիլիսոփայական բանավեճերի թեմա է դառնում, երբ որոշում են պարզել, թե որ տեսակետին էր հարում Սոկրատեսը։ Նրան, ովքեր կարծում են, որ Սոկրատեսը չէր հավատում դեմոկրատիային, որպես գլխավոր փաստարկ բերում են նրա փիլիսոփա արքայի գաղափարը, որը մենք տեսնում են ավելի վաղ գործերում քան Հանրապետությունն է, օրինակ Պլատոնի Միջանկյալ երկխոսությունում, որում ներկայացված է պատմությունից հայտնի Սոկրատեսի գաղափարները։ Ավելին, համաձայն Պլատոնի՝ Սոկրատեսի Ապոլոգիայի, ավելի վաղ երկխոսություններում, Սոկրատեսը հրաժարվում է քաղաքականության մասին խոսելուց, նա հաճախ պնդում էր, որ նա չի կարող խառնվել ուրիշների գործերին և ասել, թե ինչպես ապրեն ուրիշները, երբ ինքը դժվարությամբ է հասկանում, թե ինքը ինչպես պետք է ապրի։ Նա հավատում էր, որ նա Ճշմարտության փնտրտուքով տարված փիլիսոփա է, և չէր շեշտում, որ այն կարող է ամբողջապես իմանալ։ Իր մահվան դատավճիռը ընդունելու հանգամանքը նույնպես կարող ենք ընկալել այս նույն տրամաբանության մեջ։ Հաճախ նշում են, որ նրա հակադեմոկրատական պատկերացումները գալիս են Պլատոնից, ով երբեք չկարողացավ հաղթահարել այն ատելությունը, որը նրա մեջ մնաց այն բանից հետո, թե ինչ արեց այդ համակարգը իր ուսուցչի հետ։ Ամեն դեպքում, պարզ է, որ Սոկրատեսը կարծում էր, որ Երեսունի տիրանիան նույնպես անցանկալի է, երբ վերջիններս Սոկրատեսին կանչեցին երիտասարդ աթենացուն ձերբակալելու համար, նա հրաժարվեց գնալ և մեծ դժվարությամբ փրկվեց մահապատժից, քանի որ տիրանների իշխանությունը տապալվեց։ Այնուամենայնիվ, նա ամբողջությամբ կատարեց Պրիտանի իր պարտականությունը երբ խոսքը գնաց Գեներալների գործին, երբ որպես դատավոր հանդես էր գալիս ծովային արշավանքի ժամանակ զորքին լքած գեներելների գործի ժամանակ, նա այստեղ ցուցաբերում է անթույլատրելի պահվածք, դեմ գնալով գրված օրենքներին, չնայած ուժեղ հասարակական ճնշմանը[130]։ Դատելով նրա գործողություններից, նա Երեսուն տիրանների կառավարումը ավելի քիչ լեգիտիմ էր համարում, քան այն Դեմոկրատական սենատին, որը իրեն մահվան էր դատապարտել։

Սոկրատեսի ակնհայտ համակրանքը դեմոկրատիայի նկատմամաբ 2008 թվականին Էնդրյու Դեյվիդ Իրվինի կողմից բեմադրված Սոկրատեսի դատը ներկայացման գլխավոր թեման էր։ Իրվինը պնդում էր, որ միայն Աթենական դեմոկրատիայի նկատմամաբ ունեցած իր դրական վերաբերմունքը կարող էր Սոկրատեսին թույլ տալ համաձայնել իր երիտասարդ քաղաքացիների հնչեցրած որոշմանը։ Ինչպես Իրվինը գրել էր․ «Պատերազմի և սոցալական ու ինտելեկտուալ մեծ տատանումների ժամանակ Սոկրատեսը ստիպված էր իր կարծիքը արտահայտել առանց հետևանքների մասին մտածելու։ Որպես արդյունք, նա հիմա հիշվում է ոչ միայն իր սուր մտքով և բարձր բարոյական չափանիշներով, բայց նրանով, որ դեմոկրատիան լավագույն ճանապարհն է մարդու համար իրեն իր ընկերներին և քաղաքը պաշտպանելու պատերազմական իրավիճակում․ լոյալությունն է հրապարակայնորեն այդ մասին խոսելը» ահա ճշմարտությունը[131]։։

Գաղտնիություն

խմբագրել

Պլատոնի երկխոսություններում թվում է, որ Սոկրատեսը երբեմն գնում է դեպի միտիկական կողմը, քննարկելով ռեինկարնացիայի, միստիկ կրոնական հարցեր, բայց դրանք հիմանակնում վերագրվում են Պլատոնին[132]։ Չնայած այս հանգամանքին, մենք չպետք է բացառենք, որ այդ մտքերը կարող են լինել Սոկրատեսինը, քանի որ մենք նաև վստահ չենք կարող լինել վերջինիս և Պլատոնի միջև եղած տարբերությունների հարցում, ի տարբերություն սրա, Քսենոֆոնի աշխատանքներում տարբերությունները ավելի ակներև են։ Ինչպես Պլատոնի Խնջույքում է նկարագրվում, որպես փիլիսոփայական ճանապարհի գագաթնակետ․ մարդը հասնում է Գեղեցկության ծովին, կամ «ինքնին գեղեցկությանը» (211C), միայն այդ ժամանակ մարդ կարող է իմաստուն լինել (Խնջույքում Սոկրատեսը իր փիլիսոփայական ճանապարհի համար շնորհակալություն է հայտնում իր ուսուցչին՝ քրմուհի Դիոտիմային, ով կասկածի տակ էր դնում Սոկրատեսի հնարավորությունը հասնելու բարձրագույն գաղտնիքներին)։ Մենո–յում նա անդրադառնում է Էլեվսինյան միսթերիաներին, և ասում, որ Սոկրատեսի պատասխանները ավելի լավ կհասկանա, եթե միայն կարողանա նրա հետ շփման մեջ լինել հաջորդ շաբաթ։ Հետագա շփոթմունքները առաջանում են աղբյուրների բնույթի պատճառով, քանի որ Պլատոնյան երկխոսությունները արվեստագետ–փիլիսոփայի աշխատանքի արդյունք են, որոնց իմաստը ոչ հասարակ ընթերցողին, ոչ էլ անգամ ուսումնասիրողներին ամբողջությամբ չեն տրվում նույնիսկ իրենց կյանքի ողջ ընթացքում։ Համաձայն Օլիմպիոդորուս Կրտսերի Պլատոնի կյանքը[133] աշխատության, Պլատոնը անձամբ «ողբերգակներից որոշակի կրթություն է ստացել մինչև փիլիսոփա դառնալը»։ Նրա աշխատանքները, անշուշտ, երկխոսություններ են, Պլատոնը դրանք ընտրել է Սոֆոկլեսից, Էվրիպիդեսից և թատերական ներկայացումներից միջնորդավորված, և դրանք ազդել են նրա գրելու բնույթի վրա, նրան երբեմն անվանել են «պատճառի դրամատուրգ»։ Վերջապես Ֆադրուսը և Խնջույքը ներկայացնում են երկխոսությունների միջոցով Սոկրատեսի փիլիսոփայությունը․ Ֆադրուսի Սոկրատեսը չափազանց հեռուն է գնում բացահայտելով գրության գաղտնիքները։ Թաքնվածությունը, որ մենք հաճախ տեսնում ենք Պլատոնի մոտ, այստեղ նույնպես տեղ է գտել որոշ էնիգմատիկ նշանների և/կամ ծաղրի մոջոցով, երբեմն հակասությունների մեջ է մտնում այլ երկխոսությունների Սոկրատեսի կերպարի հետ։ Այս անուղղակի մեթոդները կարող են երբեմն հավատ չներշնչել որոշ ընթերցողների մոտ։

Անշուշտ այստեղ ամենահետաքրքիրը Սոկրատեսի համոզվածությունն է, որը հույները կոչում են անհանգստացնող նշան "daimōnic sign", կանխող (ἀποτρεπτικός apotreptikos) ներքին ձայն, որը Սոկրատեսը լսում է միայն այն ժամանակ, երբ պատրաստվում է սխալ քայլ կատարել։ Դա այն նշանն է, որ Սոկրատեսին հետ է պահում քաղաքականության մեջ մտնելուց։ Ֆադրուսի մեջ, մենք կարդում ենք որ Սոկրատեսը սա համարում է աստվածային խենթության ձևերից մեկը, ցնորության մի տեսակ, նվեր աստվածների կողմից, որը մեզ տալիս է պոեզիա, միստիցիզմ, սեր և նույնիսկ հենց փիլսոփայություն։ Բայց այս նշանը, կարող է նաև մեզ տալ այն ինչ հաճախ կոչում ենք ինտուիցիա, ամեն դեպքում Սոկրատեսը այս երևույթը բնորոշում է որպես անհանգստացնող, հավանաբար նկատի ունենալով,որ դրա ծագումը աստվածային և միստիկ է, և այն անկախ է սեփական մտքերից։ Ներկայում այսպիսի ձայնի մասին կարող ենք կարդալ «Հոգեկան խանգարումների ախտորոշիչ և ստատիստիկ ձեռնարկներում» հմայական հալյուցիունացիաների անվան տակ[134]։

Սոկրատեսը փորձում և հավատում էր գուշակություններին[135]։Համարում էին, որ Քսենոֆենը նույնպես կարողացել է կանխագուշակել պատերազմի ժամանակ լինելիք զոհերին և իր այդ կարողությունը նա ստացել է Սոկրատեսից, այս մասին նա գրում է իր «Հեծելազորի հրամանատար»–ում[135]։

Երգիծական դրամատուրգիա

խմբագրել

Արիստոփանեսի Ամպեր կատակերգության մեջ Սոկրատեսի նմանակումն է ներկայացվում, երբ Սոկրատեսը ներկայացվում է քառասունին մոտ տարիքում և իր դատավարության ժամանակ (համաձայն Պլատոնի) ասում է, թե ավելի բարդ է պատասխանել դահլիճի ծիծաղին, քան իր ընդդիմախոսի տված փաստարկներին։ Սյորեն Կիրերկիգորը հավատում էր, որ Սոկրատեսի նմանատիպ բնութագրությունը ավելի է համապատասխանում նրա բնույթին, քան նրա աշակերտների թողած հիշատակումները։ Ներկայացման մեջ Սոկրատեսին ծաղրում են իր փնթիության համար, որը կապվում է նրա ամեն ինչ լակոնիկ, կարճ դարձնելու սովորութան հետ, Կալլիաս, Էուպոլիս և Տելեկլիդես ներկայացումների մեջ նույնպես նա ներկայանում է նմանատիպ կերպարով։ Անեսիմաքուսը և Ամեիպսիասը, ովքեր նույնպես կատակերգակներ են, իրենց գործերում անդրադարձել են Սոկրատեսին։ Բոլոր այդ գործերում Սոկրատեսը և Սոֆիստները մեղադրվում են այն «բարոյական վտանգի համար, որ կարող են հասցնել ժամանակակից մտքին և գրականությանը»

Հիմնական աղբյուրներ

խմբագրել

Պլատոնը, Քսենոֆոնը և Արիստոտելը այն հիմնաակն աղբյուներն են, պատմական Սոկրատեսի կերպարը վերականգնելու համար, այնուամենայնիվ Քսենոֆոնը և Պլատոնը եղել են նրա աշակերտները և նրան իդեալականացրել են, բայց նրանք միակն են, որ ամբողջական տեսքով պատկերացումներ են տվել։ Արիստոտելը հաճախակի բայց հպանցիկ անդրադառնում է Սոկրատեսին իր աշխատություններում։ Պլատոնի գրեթե բոլոր աշխատանքների կենտրոնում Սոկրատեսն է։ Պլատոնի հետագա աշխատանքները ավելի շատ սեփական փիլիսոփայական մտքերի և իր ուսուցչի գաղափարների խառնուրդն են։

Սոկրատյան երկխոսություններ

խմբագրել
 
Սոկրատեսի արձանը Իռլանդայի բուսաբանական այգում

Սոկրատյան երկխոսությունները, երկխոսությունների շարքեր են, որոնք գրվել են Քսենոֆոնի և Պլատոնի կողմից․ սրանք քննարկումներ են, որոնք ընթանում են Սոկրատեսի և նրա ժամանակակից այլ անձանց միջև, կամ էլ քննարկումներ են Սոկրատեսի և նրա գաղափարների հետևորդների միջև։ Պլատնի Ֆեդոնը նամակի օրինակով է գրված։ Այնինչ Ապոլոգան մոնոլոգ է ուղղված Սոկրատեսին, այն հաճախ ընդգրկվում է Երկխոսությունների մեջ։

Ապոլոգիան համարվում է Սոկրատեսի մահապատժի ժամանակ հնչեցրած իրական ելույթը։ Աթենական դատական համակարգում ապալոգիան բաղկացած է երեք մասին ․ ելույթ որին հետևում է պատասխան գնահատականը, ինչին էլ հաջորդում են եզրափակիչ բառերը։ Ապալոգան գալիս է հունական apologia–յից որը նշանակում է «պարտություն»։

Ընդհանուր առմամաբ Պլատոնը իր սեփական մտքերը, ինչ–որ կոնկրետ հռետորի բերանով չի արտահայտում, նա օգտագործում է Սոկրատյան մեթոդը, հենց Սոկրատեսի հսկողությամբ։ Իր որոշ երկխոսություններում Սոկրատեսը կիրառում է այս մեթոդը, բայց ոչ մի տեղ այնքան շատ չէ որքան Էվտիֆրոնի մեջ։ Այս երկխոսության մեջ Սոկրատեսը և Էվտիֆրոնը անցնում են մի քանի կրկնությունների միջով՝ պատասխանելու համար Սոկրատեսի այն հարցին․ «Ի՞նչ է բարեպաշտությունը և ի՞նչ է անպարկեշտությունը»։

Պլատոնի Երկխոսոթյուններում սովորելու գործընթացը հիշելու հետ է ասոցացվում։ Հոգին մինչև մարմինը լքելը գտնվում է գաղափարների տիրույթում (նման է Պլատոնի «Ձևեր»ին)։ Այնտեղ հոգին իրերը տեսնում է այնպիսին, ինչպիսին իրականում են, և ոչ թե դրանց ստվերները, որոնք մենք տեսնում ենք երկրի վրա։ Հարցերի միջոցով մենք կարող են հոգուն բերել իր իրական գաղափարային մաքուր վիճակին, այսպիսով հասցնելով իմաստության[136]

Պլատոնի՝ Սոկրատեսին նվիրված աշխատություններում, Սոկրատեսի կողմից ասված ո՞ր մտքերն են իսկապես պատկանում Սոկրատեսին, և որոնք են կրում Պլատոնի ազդեցությունը, սա հայտնի է Սոկրատյան խնդիր անունով։ Ընդհանուր առմամաբ, Պլատոնի վաղ աշխատանքները համարվում են սոկրատեսյան հոգուն ավելի մոտ գործեր, մինչդեռ նրա ուշ գործերը ներառյալ Ֆեդոնը և Հանրապետությունը համարվում են պլատոնյան մշակումների արդյունք[137]։

Ժառանգություն

խմբագրել

Անմիջական ազդեցություն

խմբագրել

Սոկրատեսի աշակերտները վերջինիս մահից հետո անմիջապես ձեռնամուխ եղան նրա քաղաքակաան ուսմունքների ինչպես, նաև փիլիսոփայական գաղափարների ու մտքերի իրագործմանը։ Աթենքի մի շարք տիրաններ կամ Սոկրատեսի ժամանակակիցներն էին, կամ նրա աշակերտները՝ ներառյալ Ալիկիբիադեսը, Կրիտոսը։ Կրիտոսը, ով Պլատոնի աշակերտն էր, հետագայում մ․թ․ա․ 385 թվականին կհիմնի Ակադեմիա, որը այնպիսի չափանիշներ է դնում կրթական համակարգի մեջ, որ հետագայում եվրոպական այնպիսի լեզուներում ինչպիսին անգլերենը, ֆրանսերենը և իտալերենն են, ձեռք է բերում բարձր չափորոշիչներով ուսումնական հաստատության նշանակություն[138]։ Պլատոնի հովանավորյալ, Դասական դարաշրջանի մեկ այլ հայտնի գործիչ Արիստոտելը, ով դառնում է Ալեքսանդր Մեծի ուսուցիչը, հիմնում է իր սեփկաան դպրոցը՝ լիցեյ (մ․թ․ա 335 թվականին), որը նույնպես ներկայում գործող ուսումնական հաստատությունների տրվող անուններից է[139]։

Մինչ Սոկրատեսը «առնչվում է բարոյականության հետ և ընդհանուր առմամաբ բնությանը ուշադրություն չի դարձնում»[140], իր Երկխոսություններում Պլատոնը անդրադարձ կկատարի մաթեմատիկային և մետաֆիզիկային հղումներ տալով Պյութագրոասին, ով մինչև Ռենեսանսը պիտի գերակա դեր ունենա Արևմտյան մտքի մեջ։Արիստոտելը նույնպես, ոչ պակաս կենսաբան և ֆիզիկ էր, որքան փիլիսոփա։

Ասկետիզմի գաղափարը հանդես է գալիս էթնիկ կյանքում կամ այլ բնագավառում և այն անտեսվում է Պլատոնի և Աարիստոտելի կողմից, և որոշակի առնչություններ ունի Ցինիկների հետ, այն շուտով հիմք է դնում մեկ այլ փիլիսոփայական ուղղության՝ Ստոիցիզմին, հիմնադրված Զենոն Կիտիոնացու կողմից, ով բացահայտում է Սոկրատեսի աշխատանքները՝ դրանք լսելով ցինիկ փիլիսոփա Կրատեսից[141]։

Հետագա պատմական ազդեցությունը

խմբագրել
 
Սոկրատեսի ներկայացումը սելջուկ նկարազարդողի կողմից 13–րդ դար

Չնայած այն հանգամանքին որ հելլենիստական ժամանակաշրջանի մշակույթի և փիլիսոփայության, ինչպես նաև Հռոմեական դարաշրջանից Սոկրատեսի վերաբերյալ մի շարք հաղրոդումներ մեզ չեն հասել, նրա ուսմունքը տարածված էր և միջնադարյան Եվրոպայում և Միջին Արևելքի իսլամական աշխարհում Արիստոտելի և Ստոիցիզմի միջոցով։ Սոկրատեսը հիշատկվում է հրեա փիլիսոփա Կուզարի աշխատանքներում և րաբբի Յեհուսա Հալեվիի մոտ, որի մեջ հրեան Խազարների թագավորին պատմում է հուդայիզմի մասին[142]։ Ալ– Կինիդն՝ արաբ փիլիսոփա, փորձել է Սոկրատեսին և հելլենական փիլիսոփայությունը հարմարեցնել իսլամական ընթերցողին՝ վերջինիս անվանելով «Սուքրաթ»։

Սոկրատեսի ազդեցությունը Արևմտյան Եվրոպայում հատկախպես մեծացաց XIV դարի ընթացքում, երբ Պլատոնի երկխոսույթւոնները թարգմանվեցին լատիներենով Մարսիլիո Ֆիչինոյի կողմից, և Քսենոֆոնի՝ Սոկրատեսին վերաբերող գործերը, Բասիլիոս Բեսսարիոնի կողմից[143]։ Վոլտերը նույնիսկ գրել է երգիծական ներկայացում Սոկրատեսի դատավարության վերաբերյալ։ Մի շարք կտավներ կան, որոնցում ներկայացվում է նրա կյանքը՝ ներառյալ «Սոկրատեսը հեռացնում է Ալկիբիադեսին գայթակղության ճիրաններից» Ժան Բատիստ Ռենյոյի կողմից, և «Սոկրատեսի մահը» Ժան Լուի Դավիդի կողմից նկարված ավելի ուշ շրջանում՝ XVIII դարում։

Մինչև այսօր էլ սոկրատեսյան մեթոդները դեռ կիրառվում են դասարաններում, իրավունքի դպրոցներում, բացատրելու համար և առարկան և, խոսողին

Նա ներկայացվել է բավական հաճախակի հիշատակումներով, (մասնավորապե Բիլի և Թեդ աննկարագրելի արկածները) և հունական ռոք խումբ, որը կոչվում է Սոկրատեսը խմեց թույնը, ինչպես նաև մի շարք ակադեմիական հիշատակումներ։

Անցյալ դարի ընթացքում մի շարք ներկայացումներ են բեմադրվել, որոնց հիմքում եղել է Սոկրատեսի կյանքի և նրա ունեցած ազդեցության պատմությունը։ Որոնցից ամենահայտնին Սոկրատեսը դատի ժամանակ ներկայացումն է, որը հիմնված է Արիստոփանեսի Ամպերի, Պլատոնի Ապոլոգիայի, Կրիտոնի, Ֆեդոնի վրա և հարմարեցված է ժամանակակից ներկայացմանը։

Քննադատություն

խմբագրել

Սոկրատեսի գնահատումը և անդրադարձը նրա մահից մինչև այսօր կատարվել է և՛ պատմաբանների, և՛ փիլիսոփաների կոմղից, տարբեր եզրակացություններով և դրանից բխող հեռանկարներով։ Չնայած նրան ուղղակի հետապնդման չեն ենթարկել, Կրիտիասի հետ նրա կապի համար, ով սպարտացիներից կազմված Երեսունի տիրանիայի առաջնորդն էր, «և ցուցադրել է պատշաճ քաջություն, հրաժարվելով ենթարկվել [նրանց]», նա եղել է այն գործիչներից մեկը, ով դասավանդել է այն օլիգարխներին, ովքեր հետագայում դարձել են տիրաններ և վերջ են դրել Աթենական դեմոկրատիային։ Սոֆիստական շարժումը, որը քննադատվում էր Սոկրատեսի կողմից, վերապրեց նրան, բայց մինչև մ․թ․ա․ III դարը, արագորեն սկսեց չընդունվել մի շարք փիլիսոփայական դպրոցների կողմից, որոնք կրում էին Սոկրատյան ազդեցությունը[144]։

Սոկրատեսի մահը համարվում էր նշանակալի և նրա կերպարը որպես նահատակի, ժամանակակիցների և հետագա ժամանակաշրջանի քննադատության վրա շղարշ է գցում։ Այնուամենայնիվ Քսոոֆոնը նշում է, որ Սոկրատեսը «գոռոզ էր», համոզելու և «ինքն իրեն ներկայացնելու» վարպետ[145]։ Սոկրատեսի քննադատությունը որպես մարդու այս ժամանակից հետո գրեթե վերանում է, բայց կան հիանալի անդրդարձներ նրա փիլիսոփայությանը, առավել հօշատակելի են Պլատոնի և Արիստոտելի մեկնաբանությունները, որոնք իրենց կատարելության մեջ դեռևս անգերազանցելի են եղել նույնիսկ Միջին դարերում։

Որոշ ժամանակակից հետազոտողներ պնդում են, որ հաշվի առնելով այն բոլոր ավելացումները, որ կատարել է Պլատոնը, մենք չենք կարող ստանալ իսկական Սոկրատեսին։ Ե՛վ ցինիզմը, և՛ ստոիցիզմը, որոնք մեծ ազդեցություն են կրել Սոկրատեսի գաղափարներից, տարբեր են եթե չասենք առհասարակ աղերսներ չունեն Պլատոնիզմի հետ, ինչն էլ դրա ապացույցն է։ Անորոշությունը և տեղեկատվության բացակայությունը ծառայում են ժամանակակից քննադատությանը, որը պնդում է, թե անհնար է ճանաչել իսկական Սոկրատեսին։ Որոշ հակասություններ հասցնում են նրա, որ կասկածներ կան Սոկրատեսի հոմոսեքսուալ լինելու վերաբերյալ[146], կամ արդյո՞ք նա հավատում էր Օլիմպիական աստվածներին, միաստված էր թե այլ կրոնական հայացքներ ուներ[147]։ Այնուամենայնիվ որոշ բառացություններով Սոկրատեսը դեռևս համարվում է Արևմտյան փիլիսոփայական մտքի հիմքը, և նրա հռչակը այնքան մեծ է, որ նրան նախորդած փիլիսոփաները ստացել են նախասոկրատներ անունը։

Գրականության մեջ

խմբագրել
  • Սոկրատեսը Մարի Ռընոյի պատմական Վերջինը՝ գինիներից վեպի հերոսն է։ Գրքի հերոսներ Ալեքսիասը և Լիսիսը նրա աշակերտներն են եղել Աթենքում[148]։
  • Սպանված Սոկրատեսի հումորային տարբերակն ենք տեսնում Ջոն Կոնդրիկ Բանգի հումորային Տուն–նավակը Ստիքսի վրա վեպում և այլն[149]։

Ծանոթագրություններ

խմբագրել
  1. ↑ 1,0 1,1 Deutsche Nationalbibliothek Record #118615270 // Gemeinsame Normdatei (գերմ.) — 2012—2016.
  2. ↑ 2,0 2,1 2,2 Չեխիայի ազգային գրադարանի կատալոգ
  3. ↑ 3,0 3,1 3,2 http://www.rubicon.hu/magyar/oldalak/kr_e_399_februar_15_szokratesz_kiissza_a_meregpoharat/
  4. ↑ https://www.history.com/topics/ancient-history/socrates
  5. ↑ https://slate.com/technology/2014/08/poisonous-plants-socrates-drank-hemlock-tea-as-his-preferred-mode-of-execution.html
  6. ↑ Πλάτων Φαίδων (հին հունարեն.) — 0360.
  7. ↑ Istituto dell'Enciclopedia Italiana Enciclopedia on line (իտալ.)
  8. ↑ CONOR.Sl
  9. ↑ James Rachels, The Legacy of Socrates: Essays in Moral Philosophy Columbia University Press, 2007 0-231-13844-X Accessed November 24, 2017
  10. ↑ Gregory Vlastos (1991). Socrates, Ironist and Moral Philosopher. Cornell University Press. էջ 43. ISBN 978-0-8014-9787-2.
  11. ↑ Peter Singer (1985) – Encyclopædia Britannica Արխիվացված 2016-12-20 Wayback Machine Chicago, 1985, pp. 627–648 Accessed November 24, 2017
  12. ↑ Moral Philosophy – The Discovery of Ethics : Socrates Արխիվացված 2017-08-18 Wayback Machine Jacques Maritain Center Accessed November 24, 2017
  13. ↑ Anne Rooney – The Story of Philosophy: From Ancient Greeks to Great Thinkers of Modern Times (search page) Arcturus Publishing, 2014 1-78212-995-2 Accessed November 24, 2017
  14. ↑ Charles H. Kahn (1998) – Ethics – p. 42, Cambridge University Press. 1998 0-521-38832-5 Accessed December 22, 2017
  15. ↑ Stern, T (2013) – Philosophy and Theatre: An Introduction – ix Routledge 2013 1-134-57591-2 Accessed December 22, 2017
  16. ↑ Kofman, Sarah (1998). Socrates: Fictions of a Philosopher. էջ 34. ISBN 978-0-8014-3551-5.
  17. ↑
  18. ↑ C. Salutati in Renaissance Debates on Rhetoric Cornell University Press, 2000 0-8014-8206-2
  19. ↑ Roberson, C. (2009). Ethics for Criminal Justice Professionals. CRC Press. էջ 24. ISBN 978-1-4200-8672-0.
  20. ↑ Rubel, A.; Vickers, M. (2014 թ․ սեպտեմբերի 11). Fear and Loathing in Ancient Athens: Religion and Politics During the Peloponnesian War. Routledge. էջ 147. ISBN 978-1-317-54480-7.
  21. ↑ Dorion, Louis-André (2010). «The Rise and Fall of the Socratic Problem». The Rise and Fall of the Socratic Problem (pp. 1–23) (The Cambridge Companion to Socrates). Cambridge University Press. էջեր 1–23. doi:10.1017/CCOL9780521833424.001. hdl:10795/1977. ISBN 978-0-521-83342-4. Վերցված է 2015 թ․ մայիսի 7-ին.(չաշխատող հղում)
  22. ↑ 978-0-674-99695-3 catalogue of Harvard University Press – Xenophon Volume IV. Retrieved 2015-3-26.
  23. ↑ May, H. (2000). On Socrates. Wadsworth/Thomson Learning. էջ 20.
  24. ↑ Kahn, CH', Plato and the Socratic Dialogue: The Philosophical Use of a Literary Form, Cambridge University Press, 1998, p. xvii.
  25. ↑ Many other writers added to the fashion of Socratic dialogues (called Sokratikoi logoi) at the time. In addition to Plato and Xenophon, each of the following is credited by some source as having added to the genre: Aeschines of Sphettus, Antisthenes, Aristippus, Bryson, Cebes, Crito, Euclid of Megara, and Phaedo. It is unlikely Plato was the first in this field (Vlastos, p. 52).
  26. ↑ Morrison, D.R. (2011). The Cambridge Companion to Socrates (p. xiv). Cambridge University Press. ISBN 978-0-521-83342-4.
  27. ↑ Nails, D. Socrates:Socrates's strangeness. The Stanford Encyclopedia of Philosophy (Spring 2014 Edition), Edward N. Zalta (ed.). Վերցված է 2015 թ․ ապրիլի 16-ին.
  28. ↑ 28,0 28,1 28,2 28,3 El Murr, Dimitri (2016 թ․ հուլիսի 27). «Socrates». Oxford Bibliographies. doi:10.1093/obo/9780195389661-0211.
  29. ↑ Peter J. Ahrensdorf – The Death of Socrates and the Life of Philosophy: An Interpretation of Plato's Phaedo p. 17 SUNY Press, 1995 0-7914-2634-3 Accessed November 23, 2017
  30. ↑ CH Kahn, Plato and the Socratic Dialogue: The Philosophical Use of a Literary Form (p. 75), Cambridge University Press, 1998, 0-521-64830-0.
  31. ↑ Cohen, M., Philosophical Tales: Being an Alternative History Revealing the Characters, the Plots, and the Hidden Scenes That Make Up the True Story of Philosophy, John Wiley & Sons, 2008, p. 5, 1-4051-4037-2.
  32. ↑ Socrates Behind the Name Accessed November 28, 2017
  33. ↑ Google translation – Greek for Socrates Accessed November 28, 2017
  34. ↑ D Nails Արխիվացված 2015-03-27 Wayback Machine, Agora, Academy, and the Conduct of Philosophy (p. 9), Springer, 1995, 0-7923-3543-0.
  35. ↑ Ahbel-Rappe, S., Socrates: A Guide for the Perplexed (p. 2 and footnote 10 on pp. 157–58), A&C Black, 2009.
  36. ↑ Bett, R. (2009 թ․ մայիսի 11). A Companion to Socrates. John Wiley & Sons. էջեր 299–30. ISBN 978-1-4051-9260-6. (A translation of one fragment reads: "But from them the sculptor, blatherer on the lawful, turned away. Spellbinder of the Greeks, who made them precise in language. Sneerer trained by rhetoroticians, sub-Attic ironist.")
  37. ↑ Lieber, F. Encyclopedia Americana (pp. 266–67), published 1832 (original from Oxford University).
  38. ↑ CS. Celenza (2001), Angelo Poliziano's Lamia: Text, Translation, and Introductory Studies (note 34), Brill, 2010, 90-04-18590-9.
  39. ↑ Ong, pp. 78–79.
  40. ↑ 40,0 40,1 Apollodorus (N.D. Smith, P. Woodruff) – Reason and Religion in Socratic Philosophy p. 154 Oxford University Press, 2000 0-19-535092-8 Retrieved November 19, 2017
  41. ↑ 41,0 41,1 Apollodorus of Athens Encyclopædia Britannica Retrieved November 19th, 2017
  42. ↑ The Library of Apollodorus (Delphi Classics) Delphi Classics, 13 February 2016 Accessed November 25, 2017
  43. ↑ Andreas Willi, Theater Outside Athens: Drama in Greek Sicily and South Italy p. 56 Cambridge University Press, 2012 0-521-76178-6 Accessed November 25, 2017
  44. ↑ Cicero : in twenty-eight volumes. 20. De senectute, De amicitia, De divinatione Harvard University Press, 1923 Accessed November 25, 2017
  45. ↑ Diogenes Laërtius Lives of Eminent Philosophers 2.5. Socrates doi:10.4159/DLCL.diogenes_laertius-lives_eminent_philosophers_book_ii_chapter_5_socrates.1925 Harvard University Press, Loeb Classics Library Accessed November 25, 2017 sourced via William Musgrave Calder – The Unknown Socrates: Translations, with Introductions and Notes, of Four Important Documents in the Late Antique Reception of Socrates the Athenian p. 3 Bolchazy-Carducci Publishers, 2002 0-86516-498-3 Accessed November 25, 2017
  46. ↑ Diogenes Laërtius Translated by R.D. Hicks Loeb Classical Library 184 Harvard University Press Accessed November 25, 2017
  47. ↑ P.J. King, One Hundred Philosophers (p. 23)(չաշխատող հղում), Zebra, 2006, 1-77022-001-1.
  48. ↑ 48,0 48,1 C. Gill (1973) – The Death of Socrates (p. 27) Cambridge University Press: The Classical Quarterly Accessed November 23, 2017
  49. ↑ Kahn, Charles H. (2001) – Pythagoras and the Pythagoreans: A Brief History – p. 4, Indianapolis, IN and Cambridge: Hackett Publishing Company, 978-0-87220-575-8 Accessed December 2, 2017
  50. ↑ A Brief History of the Pythagorean Theorem Արխիվացված 2017-12-12 Wayback Machine University of Illinois Urbana-Champaign Accessed December 2, 2017 – shows "569–500"
  51. ↑ Pythagoras and his Theorem Università degli Studi di Firenze Accessed December 2, 2017 – shows "c.572–c.494"
  52. ↑ L. Brisson (2007), Griechische Biographie in hellenistischer Zeit: Akten des internationalen Kongresses vom 26.–29. Juli 2006 in Würzburg – Aristoxenus: His Evidence on Pythagoras and the Pythagoreans. The case of Philolaus Walter de Gruyter, 2007 3-11-019504-6 Accessed December 2, 2017
  53. ↑ Thomas Stewart Traill (1859), The Encyclopaedia Britannica: Or, Dictionary of Arts, Sciences, and General Literature, Volume 18 – p. 710 Little, Brown, & Company, 1859 Accessed December 2, 2017
  54. ↑ Sir Thomas Heath, Aristarchus of Samos: The Ancient Copernicus (Chapter IX (page first) Courier Corporation, 2004 0-486-43886-4 Accessed November 24, 2017 "assume"
  55. ↑ Linda Pound, Quick Guides for Early Years: Cognitive Development Profile: Socrates Hachette UK, 2013 1-4441-9965-X Accessed November 24, 2017
  56. ↑ John Burnet, Platonism [1] Edicions Enoanda, 19 July 2014, Classical Sather Lectures. California 1928, Accessed November 24, 2017
  57. ↑ B. Hudson McLean, The Cursed Christ: Mediterranean Expulsion Rituals and Pauline Soteriology p. 91 A&C Black, 1996 1-85075-589-2, Accessed November 24, 2017
  58. ↑ P.E. Easterling, The Cambridge Companion to Greek Tragedy, p. 352 Cambridge University Press, 1997 0-521-42351-1 Retrieved November 19th, 2017
  59. ↑ Encyclopædia Britannica Eleventh Edition
  60. ↑ G.W.F. Hegel (trans. Frances H. Simon), Lectures on History of Philosophy
  61. ↑ 61,0 61,1 Nails, D., "Socrates" – A Chronology of the historical Socrates in the context of Athenian history and the dramatic dates of Plato's dialogues, The Stanford Encyclopedia of Philosophy (Spring 2014 Edition), Edward N. Zalta (ed.). Retrieved 2015-04-17.
  62. ↑ Howatson, M.C. (2013). The Oxford Companion to Classical Literature (reprint, 3rd ed.). Oxford University Press. էջ 528. ISBN 978-0-19-954855-2.
  63. ↑ Plato (1999) [1921]. Theaetetus. Translated by Fowler, Harold N. (reprint of London, William Heinemann Ltd. ed.). Cambridge, MA: Harvard University Press. էջ 149a.
  64. ↑ A Grafton, GW Most Արխիվացված 2015-04-18 Wayback Machine, Settis, S., The Classical Tradition Harvard University Press, 2010, 0-674-03572-0.
  65. ↑ «Plato, Phaedo 116b». Perseus.tufts.edu. Վերցված է 2012 թ․ օգոստոսի 19-ին.
  66. ↑ The ancient tradition is attested in Pausanias, 1.22.8; for a modern denial, see Kleine Pauly, "Sokrates" 7; the tradition is a confusion with the sculptor, Socrates of Thebes, mentioned in Pausanias 9.25.3, a contemporary of Pindar.
  67. ↑ Xen. Mem. 4.2.1.
  68. ↑ J. Sellars, (2003), Simon the Shoemaker and the Problem of Socrates. Classical Philology 98, 207–16.
  69. ↑ Colaiaco, J.A. (2013). Socrates Against Athens: Philosophy on Trial. Routledge. ISBN 978-1-135-02493-2.
  70. ↑ Monoson, S.S., Meineck, P., Konstan, D., Combat Trauma and the Ancient Greeks (p. 136), Palgrave Macmillan, 2014, 1-137-39886-8.
  71. ↑ Iain King details Socrates's military service, including how it may have affected his ideas, in Socrates at War (article), accessed 2014-03-21.
  72. ↑ Ober, J., Political Dissent in Democratic Athens: Intellectual Critics of Popular Rule (p. 184 – footnote 54), Martin Classical Lectures, Princeton University Press, 2001, 0-691-08981-7.
  73. ↑ Plato (2015). Introductory Readings in Ancient Greek and Roman Philosophy. Miller, P.L.: Hackett Publishing. էջ 72. ISBN 978-1-62466-354-3.
  74. ↑ Dillon, M., Garland, L., Ancient Greece: Social and Historical Documents from Archaic Times to the Death of Alexander (p. 119), Routledge, 2010, 1-136-99138-7 (revised).
  75. ↑ Garland, L., Ancient Greece: Social and Historical Documents from Archaic Times to the Death of Socrates (p. 321), Routledge, 2005, 1-134-60372-X.
  76. ↑ C Tuplin, V Azoulay, Xenophon and His World: Papers from a Conference Held in Liverpool in July 1999 (p. 379, footnote 92), Geschichte, Franz Steiner Verlag, 2004, 3-515-08392-8.
  77. ↑ Larcher, P.H. (1829). Larcher's Notes on Herodotus: Historical and Critical Remarks on the Nine Books of the History of Herodotus, with a Chronological Table. Vol. 2. John R. Priestley. էջ 330. Վերցված է 2015 թ․ ապրիլի 18-ին.
  78. ↑ 78,0 78,1 Munn, Henderson (2000 թ․ հունիսի 8). The School of History: Athens in the Age of Socrates (p. 186). University of California Press. ISBN 978-0-520-92971-5.
  79. ↑ Hayek, F.A. (2011). Law, Legislation and Liberty, Volume 3: The Political Order of a Free People. ISBN 978-0-226-32126-4.
  80. ↑ Harris, E.M. (2013 թ․ սեպտեմբեր). The Rule of Law in Action in Democratic Athens. Oxford University Press. ISBN 978-0-19-989916-6.
  81. ↑ Pangle, T.L. (1988 թ․ մարտի 15). The Laws of Plato (reprint ed.). University of Chicago Press. էջ 511. ISBN 978-0-226-67110-9.
  82. ↑ Smith, W. (1852). The Apology of Socrates, the Crito, and Part of the Phaedo: With Notes from Stallbaum, Schleiermacher's Introductions, A Life of Socrates, and Schleiermacher's Essay on the Worth of Socrates as a Philosopher. Taylor Walton and Maberly. էջ ciii note 1.
  83. ↑ Wilson, Emily R. (2007). The Death of Socrates. Harvard University Press. էջ 55.
  84. ↑ Here it is telling to refer to Thucydides (3.82.8): "Reckless audacity came to be considered the courage of a loyal ally; prudent hesitation, specious cowardice; moderation was held to be a cloak for unmanliness; ability to see all sides of a question inaptness to act on any. Frantic violence, became the attribute of manliness; cautious plotting, a justifiable means of self-defense. The advocate of extreme measures was always trustworthy; his opponent a man to be suspected."
  85. ↑ 85,0 85,1 Waterfield, Robin (2009). Why Socrates Died: Dispelling the Myths. New York: W.W. Norton and Company.
  86. ↑ Brun (1978).
  87. ↑ Myles Burnyeat (1997), The Impiety of Socrates Mathesis publications ; Ancient Philosophy 17 Accessed November 23, 2017
  88. ↑ Debra Nails, A Companion to Greek and Roman Political Thought Chapter 21 – The Trial and Death of Socrates John Wiley & Sons, 2012 1-118-55668-2 Accessed November 23, 2017
  89. ↑ Plato. Apology, 24–27.
  90. ↑ Fallon, Warren J. (2001). "Socratic suicide." PubMed. US National Library of Medicine. National Institutes of Health. 121:91–106. Retrieved September 12, 2013.
  91. ↑ Linder, Doug (2002). "The Trial of Socrates". University of Missouri–Kansas City School of Law. Retrieved September 12, 2013.
  92. ↑ "Socrates (Greek philosopher)". Encyclopædia Britannica. Retrieved September 12, 2013.
  93. ↑ R. G. Frey (January 1978). Did Socrates Commit Suicide?. Philosophy, Volume 53, Issue 203, pp. 106–08. University of Liverpool. doi:10.1017/S0031819100016375
  94. ↑ C. Gill (1973), "The Death of Socrates" Cambridge University Press: The Classical Quarterly & Houston Community College, Accessed November 23, 2017
  95. ↑ C. Gill (1973), The Death of Socrates Cambridge University Press: The Classical Quarterly Accessed November 23, 2017
  96. ↑ http://www.sparknotes.com/philosophy/phaedo/section3.rhtml
  97. ↑ Laurel A. Madison (2002), "Have We Been Careless with Socratess Last Words? A Rereading of the Phaedo" Journal of the History of Philosophy Wilson Quarterly Archives Accessed November 23, 2017
  98. ↑ Socrates and Platon (translated by Benjamin Jowett), excerpt of Phaedo Արխիվացված 2017-05-17 Wayback Machine "And the true philosophers, and they only, study and are eager to release the soul"
  99. ↑ 99,0 99,1 J. Crooks, Socrates's Last Words: Another Look at an Ancient Riddle Cambridge University Press on behalf of The Classical Association, The Classical Quarterly Vol. 48, No. 1 (1998), pp. 117–25 Accessed November 23, 2017
  100. ↑ հին հունարեն՝ «ὦ Κρίτων, ἔφη, τῷ Ἀσκληπιῷ ὀφείλομεν ἀλεκτρυόνα· ἀλλὰ ἀπόδοτε καὶ μὴ ἀμελήσητε», as found in Plato's Phaedo.
  101. ↑ Laurel A. Madison, "Have We Been Careless with Socrates's Last Words? A Rereading of the Phaedo", Wilson Quarterly Archives, Accessed November 23, 2017
  102. ↑ Allen, R.E. (1981). Socrates and Legal Obligation. U of Minnesota Press. էջեր 65–96.
  103. ↑ Weiss, R. (1998). Socrates Dissatisfied: An Analysis of Plato's Crito. Oxford University Press. էջ 85.
  104. ↑ Enid Bloch, Hemlock poisoning and the death of Socrates: did Plato tell the truth? January 2001 Accessed November 23, 2017
  105. ↑ R.G. Frey (1978), Did Socrates commit suicide? Cambridge University Press : Royal Institute of Philosophy Philosophy Volume 53 No. 203 Accessed November 23, 2017
  106. ↑ Rahman Haghighat (2014) – Historical Memories in Culture, Politics and the Future: The Making of History and the World to Come p. 103 Peter Lang, 2014 Accessed November 25, 2017 3-0343-1746-8
  107. ↑ «The Decline of the Socratic Method at Harvard 78 Nebraska Law Review 1999». heinonline.org. Վերցված է 2016 թ․ նոյեմբերի 26-ին.
  108. ↑ Popper, K. (1962) The Open Society and its Enemies, Volume 1 Plato, London, Routledge & Kegan Paul, p133.
  109. ↑ Hadot, P. (1995) Philosophy as a Way of Life, Oxford, Blackwells, p. 93.
  110. ↑ Cohn, Dorrit (2001). «Does Socrates Speak for Plato? Reflections on an Open Question». New Literary History. 32 (3): 485–500. doi:10.1353/nlh.2001.0030. ISSN 1080-661X.
  111. ↑ Plato, Republic 336c and 337a, Theaetetus 150c, Apology 23a; Xenophon, Memorabilia 4.4.9; Aristotle, Sophistical Refutations 183b7.
  112. ↑ Plato, Menexenus 235e
  113. ↑ Anton, John P. (1983). «"The Socratic Problem: Some Second Thoughts" by Eric A. Havelock». Essays in Ancient Greek Philosophy Volume Two. Albany, NY: SUNY Press. էջեր 147–73. ISBN 978-0-87395-623-9.
  114. ↑ p. 14, Terence Irwin, The Development of Ethics, vol. 1, Oxford University Press 2007; p. 147, Gerasimos Santas, "The Socratic Paradoxes", Philosophical Review 73 (1964), pp. 147–64.
  115. ↑ Plato, Apology 21d; A. Andrea, J Overfield, The Human Record: Sources of Global History, Volume I: To 1500 (p. 116), Cengage Learning, 2015, 1-305-53746-7.
  116. ↑ Oxford English Dictionary, Etymology for phronesis. "ϕρόνησις thought, sense, judgement, practical wisdom, prudence".
  117. ↑ T Engberg-Pedersen, Aristotle's Theory of Moral Insight (p. 236), Oxford University Press, 1983, 0-19-824667-6.
  118. ↑ Amélie Rorty, Essays on Aristotle's Ethics (p. 267), University of California Press, 1980, 0-520-04041-4
  119. ↑ G Rudebusch, Socrates, John Wiley & Sons, 2011, 1-4443-5870-7.
  120. ↑ Reeve, C.D.C., Plato on Love, Hackett Publishing, 2006, pp. xix–xx, 1-60384-406-6.
  121. ↑ D P Verene, Speculative Philosophy (p. 19), Lexington Books, 2009, 0-7391-3661-5.
  122. ↑ Boys-Stones, G., Rowe, C., The Circle of Socrates: Readings in the First-Generation Socratics, Hackett Publishing, 2013, pp. 173–75.
  123. ↑ Vander Waerdt, PA., The Socratic Movement, Cornell University Press, 1994, pp. 200–02.
  124. ↑ Plato, Theaetetus(չաշխատող հղում).
  125. ↑ Guthrie, WKC., Socrates, Cambridge University Press, 1971, p. 126.
  126. ↑ Brickhouse, TC.; Smith, N.D. (1990). Socrates on Trial. Oxford University Press. էջ 165.
  127. ↑ Nichols, M.P. (1987). Socrates and the Political Community: An Ancient Debate. SUNY Press. էջ 67.
  128. ↑ Duignan, B. (2009). The 100 Most Influential Philosophers of All Time. The Rosen Publishing Group. էջ 33.
  129. ↑ Attributed to "Solomon" in 100 Most Influential People of All Times for Smartphones and Mobile Devices. Mobile Reference. 2007.
  130. ↑ Kagen (1978).
  131. ↑ Irvine, Andrew D. "Introduction," Socrates on Trial, Toronto: University of Toronto Press, 2008, p. 19.
  132. ↑ McPherran, M.L. (1998). The Religion of Socrates. Penn State Press. էջ 268.
  133. ↑ Olympiodorus the Younger, Life of Plato, in The Works of Plato: A New and Literal Version Chiefly from the Text of Stallbaum, p. 234, Bohm, 1854.
  134. ↑ Leudar, I.; Thomas, P. (2013). «1». Voices of Reason, Voices of Insanity: Studies of Verbal Hallucinations. Routledge.
  135. ↑ 135,0 135,1 J. Mikalson (2010 թ․ հունիս). Greek Popular Religion in Greek Philosophy. OUP Oxford. էջ 123. ISBN 978-0-19-161467-5. Վերցված է 2015 թ․ դեկտեմբերի 16-ին.
  136. ↑ Khan, C.H. (1998). Plato and the Socratic Dialogue: The Philosophical Use of a Literary Form. Cambridge University Press.
  137. ↑ Morrison, D.R. (2011). «1». The Cambridge Companion to Socrates. Cambridge University Press.
  138. ↑ Ahbel-Rappe, S.; Kamtekar, R. (2009). A Companion to Socrates. John Wiley & Sons. էջեր 306–09.
  139. ↑ Magee, B (2000). The Great Philosophers: An Introduction to Western Philosophy. Oxford University Press. էջ 34.
  140. ↑ Carruccio, E. (2006). Mathematics And Logic in History And in Contemporary Thought. Transaction Publishers. էջ 44.
  141. ↑ Long, A.A. (1996). Stoic Studies. Cambridge University Press. էջեր 31–32.
  142. ↑ Hughes, Bettany (2011). The Hemlock Cup: Socrates, Athens and the Search for the Good Life. Knopf Doubleday Publishing Group.
  143. ↑ Ahbel-Rappe, S.; Kamtekar, R. (2009). A Companion to Socrates. John Wiley & Sons. էջեր xix–xx.
  144. ↑ Wilson, E.R. (2007). The Death of Socrates: Hero, Villain, Chatterbox, Saint. Profile Books. էջեր 61–62.
  145. ↑ Danzig, G. (2010). Apologizing for Socrates: How Plato and Xenophon Created Our Socrates. Lexington Books. էջեր 66–67.
  146. ↑ W. K. C. Guthrie, Socrates, Cambridge University Press, 1971, p. 70.
  147. ↑ A.A. Long "How Does Socrates' Divine Sign Communicate with Him?", Chapter 5 in: A Companion to Socrates, John Wiley & Sons, 2009, p. 63.
  148. ↑ Gomez, Alex (2010 թ․ հուլիսի 10). «Mary Renault's 'The Last of the Wine' Reviewed». Banderas News. Վերցված է 2014 թ․ հոկտեմբերի 14-ին.
  149. ↑ Bangs, John Kendrick (1901). A House-Boat on the Styx. Harper & Bros. էջեր 164–70. Վերցված է 2014 թ․ հոկտեմբերի 14-ին.

Արտաքին հղումներ

խմբագրել

Գրականություն

խմբագրել
 Վիքիքաղվածքն ունի նյութեր, որոնք վերաբերում են «Սոկրատես» հոդվածին։
 Վիքիպահեստն ունի նյութեր, որոնք վերաբերում են «Սոկրատես» հոդվածին։
Ստացված է «https://hy.wiki.x.io/w/index.php?title=Սոկրատես&oldid=10105057» էջից