Քաշաթաղի մելիքություն
Անվան այլ կիրառումների համար տե՛ս՝ Քաշաթաղ (այլ կիրառումներ)
Քաշաթաղի մելիքություն, հայկական մելիքություն (իշխանություն), որը գոյություն է ունեցել 15-ից 17-րդ դարերում։ Այն տեղակայված էր Հագարի գետի երկայնքով, Հայաստանի և Արցախի Հանրապետության սահմանի հարավարևելյան հատվածում։ Մելիքների նստավայրը եղել է Խնածախ գյուղում, որը գտնվում է Հայաստանի ներկայիս Սյունիքի մարզի արևելքում[1]։
| Քաշաթաղի մելիքություն | |
|---|---|
| Քաշաթաղի մելիքություն | |
| Տեսակ | principality? և Մելիքություն |
| Հիմնում | 15-րդ դար |
| Ավարտ | 17-րդ դար |
Պատմություն
խմբագրել
Մելիքությունը հիմնվել է 15-րդ դարի վերջին քառորդում։ Այն հիմնադրել է Մելիք-Հայկազյան տոհմի Մելիք Հայկազ I-ը՝ Պռոշյանների հայ իշխանական տոհմի ամենաերիտասարդ ճյուղը։ Հայկազյաններից առաջ Քաշաթաղի շրջանը ղեկավարել է Շահուրնեցիների տոհմը, իսկ նրանցից առաջ՝ Օրբելյանների իշխանական տոհմը[1]։
Հայկազ I-ին հաջորդել է իր որդի Հախնազար I-ը։ Հախնազարը մահացել է 1551 թվականին, նրա գերեզմանը պահպանվել է մինչև 1930-ականները[2] : Հախնազարի պալատը Խնածախում պահպանվել է մինչ մեր օրերը։
Տոհմի ամենաակնառու ներկայացուցիչը եղել է Մելիք Հայկազ-II-ը, որը 1551-1623 թվականներին տիրապետում էր Մելիքի իրավունքներին և Անդրկովկասը տիրելու համար թուրք-պարսկական պատերազմների ընթացքում իրանական կողմնորոշման ակտիվ կողմնակից էր։ Առաքել Դավրիժեցի հիշատակում է նրան որպես ազնվական հայերից մեկը և Իրանի շահ Աբբաս I- ի արքունիքի խորհրդականը[3]։
Ըստ պատմաբան Մ. Հասրաթյանի՝ 1580-1590 թվականներին Անդրկովկասի ժամանակավոր գրավման ժամանակ՝ Օսմանյան կայսրության դաժան քաղաքականության պատճառով Հայկազ Բ-ն թողել է իր ունեցվածքը և 10-15 տարի վտարվել Իրան։ Իրանի կողմից տարածաշրջանը գրավելուց և թուրքական զորքերի տեղահանությունից հետո, 1606-1607 թվականներին, որպես շահի հավատարիմ համակիրներից մեկը,Հայկազ II- ը ոչ միայն վերականգնվել է Քաշաթաղի նկատմամբ իր իրավունքներում, այլև նրա սահմաններից դուրս ստացել է որոշ տարածքներ։
Մեզ է հասել Շահ Աբբաս I-ի հրամանը` Մելիք շահի իշխանությանը մատուցած ծառայությունների ցուցակով։ Հրամանն ինքը ամսաթիվ չունի, բայց Աբբաս I-ի կնիքին նշված ամսաթիվը Իսլամական օրացույցով 999 թվականն է (այսինքն` 1590-1591թթ.):
Հայկազ I-ի, Հախնազար I-ի, Հայկազ II-ի և նրանց սերունդների անունները հայտնաբերվել են Քաշաթաղի շրջանի հեթանոս արձանագրություններում։ Քաշաթաղում 16-18-րդ դարերի պահպանված գերեզմանների տապանաքարերի արձանագրություններում կան բազմաթիվ հայկական մելիքների անուններ։ Այնուամենայնիվ, շատ դժվար է պարզել, արդյոք նրանք Հայկազյան տոհմի ներկայացուցիչներ էին։ Այսպիսով, դժվար է պարզել Մարտիրոսի որդի՝ Մելիք Էմիրբեկի տոհմաբանությունը, որը մասնակցել է 1699 թվականի Անգեղակոթի ժողովին, որի ժամանակ հայ մելիքները որոշել են լիազորել Իսրայել Օրու գլխավորած պատվիրակությանը՝ բանակցել եվրոպական տերությունների (այդ թվում ՝ Պետրոս I-ի) ղեկավարների հետ, Հայաստանի ազատագրման համար։
Քաշաթաղի մելիքի անունից, որը ըստ երեւույթին պատկանում էր Հայկազյանների ընտանիքին, 1691-1692 թվականների պարսկերեն գրված մի փաստաթուղթ է պահպանվել։ Այն ներառում է Մելիք Հախնազարի և իրեն ենթակա գյուղի մեծերի (հայերեն տանուտեր, արաբերեն կեդհուդա) համատեղ դիմումը՝ ուղղված շահի արքունիքին։ Փաստաթղթում նրանք իրենց կողմից լիազորված ներկայացուցիչներ են ներկայացնում Մելիք Հախնազարի որդուն՝ Իլյասին (Էլիաս) և երեցներից մեկին ՝ Գիքորին, որոնք պետք է շահի դատարան ներկայացնեին տարածաշրջանում ծագած խնդիրները և պաշտպանեին տեղի բնակչության շահերը։
Մելիք Հախնազարի և նրա եղբոր՝ Հայկազի անունները (որոնք նշված են նաև 1691-1692թթ. փաստաթղթում որպես վկաներ) նշված են Քաշաթաղի շրջանի Միրիկ գյուղում գտնվող 1682 թվականի Սուրբ Աստվածածին եկեղեցու մուտքին։
Ծանոթագրություններ
խմբագրել- ↑ 1,0 1,1 Карагезян А. К локализации гавара Кашатаг // Вестн. обществ. наук АН АрмССР. 1987. № 1. С. 44—45.
- ↑ Кристине Костикян «Քաշաթաղի 17-րդ դարի պատմությանը վերաբերող մի փաստաթուղթ» (Документ относящийся к истории Кашатага в 17 веке) из «Страны и народы Ближнего Среднего Востока. Том XX», стр. 168—171. Институт востоковедения Национальной Академии наук Армении; Ереван, 2001.
- ↑ «Պատմություն», Առաքել Դավրիժեցին, թարգմ., առաջ. և ծանոթագր.՝ Վարագ Առաքելյան, Երևան, 1988, էջ 25, 176․