Վիքիպեդիա

Գիտությունը Բուլղարիայում

Գիտությունը Բուլղարիայում, Բուլղարիայում գիտնականների կողմից զարգացվող գիտության ուղղություններ։

Բուլղարիայի գիտությունների ակադեմիայի շենքը Սոֆիայում

Գիտական և տեխնոլոգիական բազայի զարգացման շնորհիվ XX դարի սկզբից նշանակալի վերելք է ապրել Բուլղարիայի գիտությունը։ 1878 թվականին 500-ամյա օսմանյան լծից հետո երկիրն անկախություն ձեռք բերեց և սկսեց զարգացնել գիտություն, որը Օսմանյան կայսրության ժամանակ իրականում գոյություն չուներ։ Չնայած երկու համաշխարհային պատերազմների հետևանքով առաջացած քաղաքական անկայունությանը, գիտական հետազոտությունների շրջանակը կայունորեն ընդլայնվեց մինչև 1990-ականների սկիզբը։ 1990-ականների լճացումից հետո, 2000-ականների սկզբից բուլղարական գիտությունը շարունակում է զարգանալ։ Ավանդաբար, բուլղարական գիտության մեջ լավ զարգացած են մաթեմատիկան, համակարգչային գիտությունը, ֆիզիկան, ավիացիան, տիեզերագնացությունը և բժշկությունը։

Ակնարկ

խմբագրել
 
Սոֆիայի տեխնիկական համալսարանի լոգո

2009 թվականի դրությամբ Բուլղարիայում կար 47 համալսարան։ Բուլղարական գիտության ավանդույթները հատկապես ուշագրավ են մաթեմատիկայի, աստղագիտության, ֆիզիկայի, միջուկային ֆիզիկայի և գիտության վրա հիմնված կրթության մեջ։ Բժշկական և դեղագործական հետազոտությունների ոլորտում զգալի փորձ կա։ Գիտական հետազոտություններն իրականացվում են հիմնականում Բուլղարիայի գիտությունների ակադեմիայի ինստիտուտներում։ 2009 թվականի դրությամբ, Բուլղարիայի կրթության և գիտության նախարարությունում առկա խնդիրների պատճառով, Բուլղարիայի Գիտությունների ակադեմիայի սարքավորումների մեծ մասը մնաց չպահանջված, այդ թվում` էլեկտրաստատիկ միջուկային արագացուցիչ, հետազոտական ռեակտոր և նեյտրոնային գեներատոր։ 2008 թվականի սեպտեմբերից Բուլղարիայի Տեղեկատվական տեխնոլոգիաների պետական գործակալությունը օգտագործում է IBM Blue Gene / P գերհամակարգիչը, որն ընդգրկվել է աշխարհի ամենահզոր Թոփ 100-ի մեջ։ Այն կառավարվում է Բուլղարիայի գիտությունների ակադեմիայի և Սոֆիայի համալսարանի աշխատակիցների կողմից[1]։ 2009 թվականի հունվարին Բուլղարիայի կառավարությունը հաստատեց գիտական զարգացման երեք հիմնական ոլորտների՝ նորարարական պոտենցիալ գիտությունների (բիոտեխնոլոգիա, առողջապահական տեխնոլոգիա, էներգիայի այլընտրանքային աղբյուրներ, նանոտեխնոլոգիա և հաղորդակցություն), կայուն գիտություններ (էկոլոգիա) և գիտական հետազոտություններ 10 տարվա ֆինանսավորման ծրագիր՝ որպես արդյունաբերության աջակցություն։ Կառավարությունը նախատեսում էր 2010 թվական ծախսերն ավելացնել ՀՆԱ-ի 0.4% -ից 0.6%, ինչը խանգարվեց ֆինանսական ճգնաժամի հետևանքով[2]։

Ըստ Mensa կազմակերպության, Բուլղարիան IQ թեստերում 2-րդն է ընդհանուր բնակչության շրջանում և 2-րդը ըստ SAT քննությունների արդյունքների[3][4]։ 2004 թվականին Mensa-ը բուլղարացի Դանիելա Սիմիդչիևային ճանաչեց որպես աշխարհի ամենաբարձր IQ մակարդակ ունեցող անձնավորություն` արդյունքը 200 միավոր[5][6][7]։

Բուլղարացի գիտնականները մի շարք ակնառու հայտնագործություններ են կատարել. Բուլղարական ծագմամբ ամերիկացի ինժեներ Պետր Պետրովը ներկայացրել է էլեկտրոնային ժամացույցի նախատիպը, քիմիկոս Դիմիտար Պասկովը սպիտակ ձնծաղիկից անջատել է գալանտամին[8][9], ֆիզիկոս Իվան Ստրանսկին մշակել է բյուրեղների առաջացման և աճի մոլեկուլային-կինետիկ տեսությունը, իսկ Տիեզերական հետազոտությունների և տեխնոլոգիայի Բուլղարիայի ինստիտուտը ներկայացրել է տիեզերական ջերմոցի նմուշ[10][11]։ Բացի այդ, Բուլղարիան զբաղվում է Անտարկտիկայի հետազոտություններով՝ «Բուլղարիա -1300» արհեստական արբանյակի և Սբ. Կլեմենտ Օհրիդսկու անվան գործող մշտական տիեզերակայանի շահագործման շնորհիվ․ հետազոտություններն իրականացվում են մայրցամաքի վրա կլիմայի գլոբալ տաքացման ազդեցության և կենսաբանական տեսակների բազմազանության ոլորտներում[12]։

Ինֆորմատիկա և ռոբոտաշինություն

խմբագրել

Ինֆորմատիկան համարվում է բուլղարական գիտության ամենաառաջատար ոլորտներից մեկը։ Ամերիկացի գիտնական Ջոն Աթանասովը, բուլղարացի արտագաղթողի որդին, համարվում է առաջին էլեկտրոնային համակարգչի գյուտարարը։ Բայց նույնիսկ Վարշավայի պայմանագրի կազմակերպությունում Բուլղարիայի դերը համակարգչային գիտություններում համեմատելի էր Սիլիկոնային հովտի դերի հետ ԱՄՆ-ում համակարգչային գիտությունների համար։ Հենց Ներքին գործերի վարչությունում էր, որ Բուլղարիան դարձավ բարձր տեխնոլոգիաների (այդ թվում՝ նանոտեխնոլոգիա) ոլորտում հետազոտությունների առաջատար կենտրոն՝ սկսելով արտադրել առաջին անհատական համակարգիչները։ 1963 թվականին թողարկվեց բուլղարական «Վիտոշա» առաջին համակարգիչը, իսկ 1980-ական թվականների սկզբին թողարկվել է «Պրավեց -8» համակարգիչների շարքը։ Համաձայն Brainbench առցանց քննությունների ընկերության՝ Բուլղարիան ՏՏ ոլորտի մասնագետների թվով 1-ին տեղում է Եվրոպայում[13] և 8-րդը աշխարհում՝ ՏՀՏ մասնագետների թվով՝ գերազանցելով ամենամեծ բնակչություն ունեցող երկրներին[3]։

2009 թվականին Բուլղարիան դարձավ Կենտրոնական և Արևելյան Եվրոպայի առաջին երկիրը Ռուսաստանից հետո, որը հայտարարեց իր նանոտեխնոլոգիայի հետազոտական կենտրոն կառուցելու մտադրության մասին։ Բուլղարիայի կառավարությունը պայմանագիր է կնքել IBM- ի հետ՝ հույս ունենալով օգտվել IBM- ի փորձից և հնարավորություն ընձեռել զարգացնել նոր տեխնոլոգիաներ և գյուտերի արտոնագրեր գրանցել։ Այս համաձայնագիրը դարձել է IBM- ի առաջին համաձայնագիրը պետության և նրա առաջատար հետազոտական կազմակերպությունների հետ։ Սակայն ֆինանսական ճգնաժամի պատճառով նախագիծը փակվել է։ Այնուամենայնիվ, արտասահմանյան ընկերությունները համագործակցում են Բուլղարիայի հետ. 2006 թվականին Սոֆիայում բացվեց Hewlett-Packard գլոբալ սպասարկման կենտրոնը Եվրոպայի, Մերձավոր Արևելքի և Աֆրիկայի համար[14], իսկ դրանից մեկ տարի առաջ SAP-ը կառուցել է երկու հետազոտական լաբորատորիա Բուլղարիայում զարգացնելու համար Java Application սերվերը, Composite Application Framework և NetWeaver հարթակները։ Բուլղարիայում ավտոմոբիլային արդյունաբերությունը նույնպես զարգացած է. արտադրվում են Univers[15], Raven R1, Reus[16] և Wildcat (12B ընկերություն)[17][18] մեքենաների մոդելներ։

Ներկայումս բուլղարացի գիտնական Կոյչո Միտևի կողմից մշակվում է խոսքի ճանաչման և թարգմանության նորարարական մեթոդ։ Նա պնդում է, որ տասական թվերի համակարգը թույլ է տալիս վերարտադրել մարդու կողմից արտասանվող ցանկացած հնչյուն, և հենց այս սկզբունքի վրա է հիմնված նրա գյուտը. դա միկրոչիպ է, որը կարող է արձանագրել մարդու կողմից արտասանված խոսքը, թվայնացնել այն, ինքնաբերաբար թարգմանել ասվածը սահմանված լեզվով և այնուհետև վերարտադրել այս թարգմանությունը նույն խոսող մարդու ձայնով[19]։

Տիեզերագնացություն

խմբագրել
 
Sokol («Բազե») տիպի սպորտային հանդերձանք, որն օգտագործել են բուլղարացի տիեզերագնացներ Գեորգի Իվանովը և Ալեքսանդր Ալեքսանդրովը
 
Ռոժենի աստղադիտարանի երկու մետրանոց աստղադիտակ

Բուլղարիան դարձել է աշխարհում վեցերորդ երկիրը, որը մարդ է ուղարկել տիեզերք։ 1979 թվականին Գեորգի Իվանովը տիեզերք է մեկնել «Սոյուզ -33» տիեզերանավով, իսկ 1988 թվականին Ալեքսանդր Ալեքսանդրովն անցկացրել է առաջին փորձը «Միր» ուղեծրային կայանի վրա[20]։ Բացի այդ, Բուլղարիան մեծ թվով հետազոտական սարքավորումներ է արտադրել սովետական տիեզերական ծրագրի համար և մասնակցել լուսնի արհեստական արբանյակ՝ հնդկական «Չանդրայան -1» արձակմանը։ 1981 թվականին այն մշակել է «Ինտերկոսմոս-Բուլղարիա -1300» արհեստական արբանյակը, որը բևեռային ուղեծիր էր դուրս եկել խորհրդային «Վոստոկ -2Մ» հրթիռ-կրիչ մեքենայի միջոցով։ Արբանյակի քաշը 1500 կգ է, և այն շարունակում է աշխատել՝ տեղեկություններ հավաքելով Բուլղարիայի գիտությունների ակադեմիայի համար[21]։ Բուլղարական տիեզերական գործակալությունը հայտարարել է նաև «Բալկանսատ» արբանյակի մշակման մեկնարկի մասին 2010 թվականին։

Բուլղարիան ունի երկու խոշորագույն աստղադիտարան՝ Ռոժենյան, որը ամենամեծն է Հարավարևելյան Եվրոպայում, և Բելոգրադչիկյան՝ երեք աստղադիտակով։ Երկուսն էլ ներգրավված են կրթական և հետազոտական գործունեության մեջ, ինչպես ավելի փոքր աստղադիտական պլանետարիումները։ Գիտնականների մի խումբ աստղագետ Գեորգի Մանդուշևի գլխավորությամբ հայտնաբերել է տիեզերքի ամենամեծ էկզոմոլորակներից մեկը՝ TrES-4 A b[22][23]։

Ասեն Յորդանովը (1896-1967), բուլղարական օդագնացության հիմնադիր, աշխատել է որպես օդաչու, ինժեներ և գյուտարար, ինչպես նաև նպաստել ամերիկյան ավիացիայի զարգացմանը։ Նա նշանակալի դերակատարում ունի ԱՄՆ ավիացիայի (ռմբակոծիչների և կրիչների վրա հիմնված ինքնաթիռների) զարգացման գործում, և 1915 թվականին ստեղծել է բուլղարական առաջին՝ «Դիպլան Յորդանով -1» ինքնաթիռը[24]։ Մեկ այլ բուլղարացի գյուտարար՝ Պետր Պետրովը, աշխատում էր ՆԱՍԱ-ում և 1970 թվականին ներկայացրել է էլեկտրոնային ժամացույցի առաջին նախագիծը[25]։ Այս պնդումը, սակայն, վիճարկվում է մի խումբ գիտնականների կողմից, որոնք էլեկտրոնային ժամացույցի ստեղծումը վերագրում են Յոշիրո Նակամացուին, 1953 թվականին[26]։ Վերջապես, Բուլղարիայի ռազմաօդային ուժերի կապիտան Սիմեոն Պետրովը ստեղծել է աշխարհում առաջին օդային ռումբը, որի դիզայնը ներառում էր X- աձև կայունացնող պոչ և դետոնատոր, որը սկսում է գործել բախման արդյունքում։ Աշխարհում ստեղծված օդային ռումբերի մեծ մասը հիմնված է հենց «Պետրով» ավիացիոն ռումբի նախագծի վրա։ Հենց Բուլղարիան էր, որ առաջին անգամ օդային ռումբերը սպառազինության մեջ կիրառեց և օգտագործեց դրանք արդեն Առաջին Բալկանյան պատերազմում[27]։

Մաթեմատիկա և ֆիզիկա

խմբագրել

Բուլղարիան ունի նաև ուժեղ մաթեմատիկական դպրոց։ 2003 թվականին Տոկիոյում անցկացված Մաթեմատիկական միջազգային օլիմպիադային մասնակցել են 82 երկիր, և Բուլղարիան սենսացիոն կերպով գրավել է առաջին տեղը՝ հաղթելով Չինաստանի (2-րդ տեղ), ԱՄՆ-ի (3-րդ տեղ) և Ռուսաստանի (4-րդ տեղ) հավաքականներին, որոնց բնակչությունը գերազանցում է Բուլղարիային համապատասխանաբար 184, 39 և 18 անգամ։ Ավելին, Բուլղարիայի բոլոր վեց ներկայացուցիչները Օլիմպիական խաղերում նվաճել են ոսկե մեդալներ, ինչը տեղի է ունեցել միջազգային մաթեմատիկական օլիմպիադայի պատմության մեջ ընդամենը չորս անգամ, և Բուլղարիան դարձել է բնակչության թվով ամենափոքր երկիրը, ով հաղթել է Օլիմպիադան։

Իվան Ստրանսկին և Գեորգի Նաձակովը համարվում են ականավոր բուլղարացի ֆիզիկոսներ։ Ստրանսկին մշակել է բյուրեղների առաջացման և աճի մոլեկուլային-կինետիկ տեսությունը, և բյուրեղների կառուցվածքի և վարքի վերաբերյալ նրա աշխատանքի արդյունքները լայն գործնական կիրառություն են գտել ֆիզիկական քիմիայում, մետաղագործության և հանքարդյունաբերության մեջ։ Նաձակովը հայտնի է դարձել ֆոտոէլեկտրական էֆեկտով և ֆոտոէլեկտրացանցերի հայտնաբերմամբ իր փորձերով, որոնք լայնորեն օգտագործվում են պատճենահանման սարքերում։ 2007 թվականի դրությամբ ավելի քան 90 բուլղարացի գիտնականներ մասնակցում էին CERN- ի գործունեությանը, նրանցից մոտ 30-ը ներգրավված էին Մեծ հադրոնային բախիչի հետ աշխատանքներում[28]։

 
Սուրբ Կիպրոսյան գագաթը Գրինվիչ կղզում, Հարավային Շետլանդյան կղզիներ

Անտարկտիկայի ուսումնասիրություն

խմբագրել

Սուրբ Կիպրոսյան գագաթը Գրինվիչ կղզում, Հարավային Շեթլենդյան կղզիներ

1988 թվականին Բուլղարիան սկսել է իր հետազոտությունը Անտարկտիդայում։ Սկզբում անհաջող վայրէջքի փորձ կատարվեց Վոստոկ հրվանդանի վրա (Ալեքսանդր I երկրի հյուսիսարևմտյան ծայրագույն կետ), բայց հետո, 1988 թվականի ապրիլի 26-ից մինչև 29-ը Լիվինգսթոն կղզում կառուցվեց երկու բարաք չորս հոգուց կազմված արշավախմբի կողմից, ովքեր եկել էին «Միխայիլ Սոմով» խորհրդային գիտական նավով։ 1993 թվականի դեկտեմբերի 11-ին ենթակառուցվածքային օբյեկտները վերափոխվեցին Անտարկտիկայի մշտական «Սբ. Կլիմենտ Օհրիդսկի» կայանի։ 1996 թվականին և 1998 թվականին հաջողությամբ ավարտվեց բազայում նոր շենքի կառուցման ծրագիրը։

2009 թվականին Բուլղարիայի Անտարկտիկայի արշավախմբի արդյունքներն օգնեցին կազմել Հարավային Շետլանդյան կղզիների կղզեխմբի Գրինվիչ, Սնոու, Ռոբերտ և Սմիթ կղզիների մանրամասն տեղագրական քարտեզները։

Ծանոթագրություններ

խմբագրել
  1. ↑ Вече си имаме и суперкомпютър Արխիվացված 2009-12-23 Wayback Machine, Dir.bg, 9 September 2008
  2. ↑ «Вести | Три групи научни области са приоритети и ще се финансират от бюджета». Computerworld.bg. Արխիվացված է օրիգինալից 2014 թ․ մարտի 7-ին. Վերցված է 2014 թ․ մարտի 7-ին.
  3. ↑ 3,0 3,1 «Bulgaria- Eastern Europe's Newest Hot Spot | Offshoring Business Intelligence & Tools | EU Out-Sourcing Specialists Platform | German Market-Entry offshoring Vendor Services». Outsourcingmonitor.eu. 2006 թ․ օգոստոսի 6. Վերցված է 2014 թ․ մարտի 7-ին.
  4. ↑ «Why not outsource to Bulgaria - Danmarks ambassade Bulgarien». Web.archive.org. 2008 թ․ դեկտեմբերի 6. Արխիվացված է օրիգինալից 2008 թ․ դեկտեմբերի 6-ին. Վերցված է 2017 թ․ հոկտեմբերի 18-ին.
  5. ↑ «World's cleverest woman needs a job». Theregister.co.uk. Վերցված է 2014 թ․ մարտի 7-ին.
  6. ↑ «The world's 'smartest woman' can't find a job - Back Page | IOL News». IOL.co.za. 2004 թ․ նոյեմբերի 8. Վերցված է 2014 թ․ մարտի 7-ին.
  7. ↑ Даниела Симидчиева: „Если мы будем добрыми, то и добро будет с нами” (ռուս.)
  8. ↑ Heinrich, M.; Teoh, H.L. Galanthamine from snowdrop – the development of a modern drug against Alzheimer's disease from local Caucasian knowledge(անգլ.) // Journal of Ethnopharmacology[en] : journal. — 2004. — Т. 92. — № 2—3. — С. 147—162. — doi:10.1016/j.jep.2004.02.012 — PMID 15137996.
  9. ↑ Scott, L. J.; Goa, K. L. Galantamine: a review of its use in Alzheimer's disease(անգլ.) // Drugs[en] : journal. — Adis International, 2000. — Т. 60. — № 5. — С. 1095—1122. — doi:10.2165/00003495-200060050-00008 — PMID 11129124.
  10. ↑ «Bulgaria Marks Anniversary of Space "Greenhouse" - Novinite.com - Sofia News Agency». Novinite.com. 2005 թ․ ապրիլի 12. Վերցված է 2014 թ․ մարտի 7-ին.
  11. ↑ Ivanova, T.N. Six-month space greenhouse experiments--a step to creation of future biological life support systems(անգլ.) // Acta Astronaut : journal. — Space Research Institute. — Т. 42. — № 1—8. — С. 11—23. — doi:10.1016/s0094-5765(98)00102-7 — Bibcode: 1998AcAau..42...11I — PMID 11541596.
  12. ↑ «Bulgarian Antarctic Expedition to Research Climate Change, Build Church». Novinite. 2011 թ․ նոյեմբերի 1. Վերցված է 2011 թ․ նոյեմբերի 2-ին.
  13. ↑ [1](չաշխատող հղում)
  14. ↑ M3 Web - http://m3web.bg (2006 թ․ հունիսի 6). «Hewlett Packard Opens Global Support Center in Sofia - Novinite.com - Sofia News Agency». Novinite.com. Վերցված է 2014 թ․ մարտի 7-ին. {{cite web}}: External link in |author= (օգնություն)CS1 սպաս․ թվային անուններ: authors list (link)
  15. ↑ «Sliven Possible Site for First Bulgaria Car Manufacturer - Novinite.com - Sofia News Agency». Novinite.com. 2009 թ․ մարտի 25. Վերցված է 2014 թ․ մարտի 7-ին.
  16. ↑ [2](չաշխատող հղում)
  17. ↑ [3](չաշխատող հղում)
  18. ↑ «I2B Concept Ltd. | Conceptual Automotive Design and Production». I2bconcept.com. Վերցված է 2014 թ․ մարտի 7-ին.
  19. ↑ «Bulgarian Invents Unique Translation Method». Globalwatchtower.com. 2005 թ․ սեպտեմբերի 28. Վերցված է 2014 թ․ մարտի 7-ին.
  20. ↑ «Wayback Machine». Web.archive.org. 2008 թ․ հուլիսի 4. Արխիվացված է օրիգինալից 2008 թ․ հուլիսի 4-ին. Վերցված է 2017 թ․ հոկտեմբերի 18-ին.
  21. ↑ «Wayback Machine». Web.archive.org. 2009 թ․ փետրվարի 7. Արխիվացված է օրիգինալից 2009 թ․ փետրվարի 7-ին. Վերցված է 2017 թ․ հոկտեմբերի 18-ին.
  22. ↑ Mandushev, Georgi et al. TrES-4: A Transiting Hot Jupiter of Very Low Density(անգլ.) // The Astrophysical Journal : journal. — IOP Publishing, 2007. — Т. 667. — № 2. — С. L195—L198. — doi:10.1086/522115 — Bibcode: 2007ApJ...667L.195M — 0708.0834
  23. ↑ Daemgen; Hormuth, F.; Brandner, W.; Bergfors, C.; Janson, M.; Hippler, S.; Henning, T. et al. Binarity of transit host stars - Implications for planetary parameters(անգլ.) // Astronomy and Astrophysics : journal. — 2009. — Т. 498. — № 2. — С. 567—574. — doi:10.1051/0004-6361/200810988 — Bibcode: 2009A&A...498..567D — 0902.2179
  24. ↑ доц. д-р инж. Младен Цонев. 100 неща, които трябва да знаем за техническия прогрес на България, изд. Световна библиотека, София.
  25. ↑ «Peter Petroff, Digital Watch Inventor, Dies at Age 83 - Reports, Reviews & Sections > Listings & Notices from AllBusiness.com». Web.archive.org. 2008 թ․ սեպտեմբերի 28. Արխիվացված է օրիգինալից 2008 թ․ սեպտեմբերի 28-ին. Վերցված է 2017 թ․ հոկտեմբերի 18-ին.
  26. ↑ «Engineer, Yoshiro Nakamatsu, Inventor». Engology.com. Արխիվացված է օրիգինալից 2014 թ․ փետրվարի 3-ին. Վերցված է 2014 թ․ մարտի 7-ին.
  27. ↑ «A BRIEF HISTORY OF AIR FORCE SCIENTIFIC AND TECHNICAL INTELLIGENCE». Web.archive.org. 2008 թ․ դեկտեմբերի 30. Արխիվացված է օրիգինալից 2008 թ․ դեկտեմբերի 30-ին. Վերցված է 2017 թ․ հոկտեմբերի 18-ին.
  28. ↑ «Българи разкриват раждането на Вселената - Днес.dir.bg». Dnes.dir.bg. Վերցված է 2014 թ․ մարտի 7-ին.
 
Ստացված է «https://hy.wiki.x.io/w/index.php?title=Գիտությունը_Բուլղարիայում&oldid=9804638» էջից