Վիքիպեդիա

Հինդուիզմի պատմություն

Ինչպես նշում է Կլաուս Կլոստերմայերը, «հինդուիզմի պատմություն» հասկացությունը ինքնին ներքին հակասություն է պարունակում[1]։ Հինդուիստները իրենց ավանդույթը կոչում են սանատանա-դհարմա՝ «հավերժական դհարմա», և այն ամենը, ինչ կրոնական նշանակություն ունի, համարում են անադի՝ սկիզբ չունեցող[1]։ Հինդուիզմի դեպքում նրա պատմությունը ավանդույթի ուսումնասիրման մեջ չի կատարում այն դերը, որը կատարում է քրիստոնեության կամ բուդդիզմի պատմությունը[1]։ Հինդուիզմի ծագումը և զարգացումը կապված չեն որևէ կենտրոնական պատմական իրադարձության կամ ընդհանուր պատմական շարժման հետ[1]։ Հինդուիստների մեծ մասը հավատում է, որ այն իրադարձությունների շարքը, որը կոչվում է պատմություն, կրկնվում է անվերջ ցիկլում։ Հինդուիստական փիլիսոփայության որոշ հիմնական դպրոցներ այս կրկնվող աշխարհի սանսարան նույնացնում են մայայի (մոլորության) և ավիդյայի (անհասկանալիության) հետ[1]։ Այսպիսով, «պատմությունը», որը փաստագրում է արտաքին իրականությունը և նկարագրում իրադարձությունների արտաքին կողմը, հիմնվում է «վերին անգիտության» տեսակետի վրա[1]։

Տիբեթի սուրբ Կայլաշ լեռը համարվում է Շիվայի հոգևոր կացարանը։

Շատ հնդկագետներ հինդուիզմի կրոնական մտածողության զարգացման մեջ տարբերում են երեք փուլ՝ վեդիզմ, բրահմանիզմ[2] և հենց հինդուիզմ[1]։ Կլոստերմայերի կարծիքով, այսպիսի պատմական փուլերի համար հիմնավորում գտնելը բարդ է[1]։ Եթե «հինդուիզմ» տերմինի կիրառությունը խնդրահարույց է Վեդաների և Բրահմաների նկատմամբ, ապա նույնքան խնդրահարույց է այն կիրառել հին հնդկական էպոսների և Պուրանների նկատմամբ, որտեղ նույնպես այն չի օգտագործվում[1]։ Ժամանակակից հինդուիստները, իրենց հերթին, իրենց կենդանի ավանդույթները կոչում են «վեդական», իսկ հինդուիզմը՝ «վայդիկա-դհարմա» («վեդական կրոն»)[1]։

Վեդայական Ժամանակաշրջան

խմբագրել

Հինդուիզմի վրա ազդած պրակտիկաների ամենավաղ ապացույցները թվագրվում են ուշ նեոլիթից մինչև Հարապյան քաղաքակրթության շրջանը (մ.թ.ա. 5500-2600)[3][4][5][6]։

Մինչդասական շրջանի (մ.թ.ա. XVI–VI դդ.) հավատալիքները և պրակտիկաները հայտնի են որպես «պատմական վեդայական կրոն» կամ «վեդիզմ»։ Ժամանակակից հինդուիզմը ծագել է Վեդաներից, որոնցից ամենահինը համարվում է «Ռիգ-Վեդան»։ Վերջինս, ըստ գիտնականների մեծամասնության, թվագրվում է մ.թ.ա. XVI–XV դարերով[7]։ Վեդաները հիմնականում նվիրված են տարբեր դևերին (աստվածներին), ինչպիսիք են՝ Ինդրան, Վարունան և Ագնին, ինչպես նաև պարունակում են սոմայի ծեսի նկարագրությունը։ Վեդայական կրոնի հիմնական կրոնական պրակտիկան եղել է կրակի զոհաբերությունները՝ հայտնի որպես յագյա, և վեդայական մանտրաների կրկնությունը։ Հին վեդայական ավանդույթները մեծ նմանություններ ունեն զրադաշտականության և այլ հնդեվրոպական կրոնների հետ[8]։

Էպիկական և Պուրանական ժամանակաշրջաններ. Հինդուիզմի տարածումը Ասիայում

խմբագրել
 
Կրիշնան բարձրացնում է Գովարդհանա բլուրը: 7-րդ դարի հարթաքանդակ Մահաբալիպուրամում, Թամիլ Նադու

այս պատմությունները բանավոր փոխանցվել են դարերի ընթացքում՝ մինչ գրավոր ձևավորվելը[9][10]։ Այս էպիկական գործերում ներկայացված են հին Հնդկաստանի թագավորների և պատերազմների պատմությունները, որոնք համադրված են կրոնական և փիլիսոփայական մեկնություններով։ Պուրաններում նկարագրված են տարբեր ավատարների պատմություններ, դևերը (աստվածները), նրանց հարաբերությունները մարդկանց հետ, ինչպես նաև նրանց պայքարը դևերի (չար ոգիների) դեմ։

Նոր ժամանակաշրջանի սկիզբը հինդուիզմի պատմության մեջ պայմանավորված էր Ուպանիշադների, ջայնիզմի և բուդդիզմի կրոնափիլիսոփայական մտքի ի հայտ գալով ու տարածմամբ ամբողջ Հնդկաստանում[11]։ Ուպանիշադները, Մահավիրան և Բուդդան սովորեցնում էին, որ մոկշայի (ազատագրման) կամ նիրվանայի (կյանքի փրկության) հասնելու համար պարտադիր չէ ընդունել Վեդաների կամ կաստաների համակարգի հեղինակությունը։ Բուդդան ավելի հեռուն գնաց՝ հայտարարելով, որ «Ես»-ը կամ հոգին, ինչպես նաև Աստված, պարզապես գոյություն չունեն[12]։

Բուդդիզմը ներառեց իր հավատալիքներում հինդուիզմի որոշ հատկանիշներ։ Այն իր բարձրակետին հասավ Մաուրյան կայսրության ժամանակ, հատկապես Աշոկա կայսեր օրոք, երբ Հնդկական ենթամայրցամաքը միավորվեց մեկ պետության մեջ մ.թ.ա. III դարում։ Մ.թ.ա. II դարում ձևավորվեցին հինդու փիլիսոփայության վեց հիմնական դպրոցները՝ սանքհյա, յոգա, նյայա, վայշեշիկա, միմանսա և վեդանտա[13]։ Մ.թ.ա. VI դարում Չարվական Հյուսիսային Հնդկաստանում հիմք դրեց աթեիստական մատերիալիզմի դպրոցին[14]։ Միջև մ.թ. IV-X դարերը, հինդուիզմը գերիշխող դեր ստացավ բուդդիզմի նկատմամբ՝ տարածվելով ամբողջ Հնդկաստանում և աստիճանաբար դուրս մղելով բուդդիզմը նրա սահմաններից[15]։

Մ.թ. առաջին հազարամյակում հինդուիզմը, բուդդիզմի հետ միասին, տարածվում էր նաև Հնդկաստանի սահմաններից դուրս։ Այս փաստը թույլ է տալիս հինդուիզմը համարել աշխարհի առաջին կրոններից մեկը։ Հինդուիզմը պետական կրոն էր բազմաթիվ ասիական թագավորություններում։ Այն ընդգրկում էր տարածքներ Աֆղանստանից (Կաբուլ) արևմուտքում մինչև Հարավարևելյան Ասիայի մեծ մասը՝ Կամբոջա, Վիետնամ, Ինդոնեզիա և Ֆիլիպիններ։ Սակայն XV դարից սկսած հինդուիզմը գրեթե ամբողջությամբ դուրս մղվեց բուդդիզմի և իսլամի կողմից։ Չնայած դրան` հինդուիզմը պահպանվեց մինչև մեր օրերը՝ հատկապես ոչ հնդկական որոշ ժողովուրդների շրջանում, օրինակ՝ Բալի կղզու բնակիչների (Ինդոնեզիա) և Վիետնամի չամերի շրջանում[16][17]։

Իսլամի և քրիստոնեության գալուստը

խմբագրել
 
Ակբար կայսրը իր արքունիքում ընդունում էր իեզուիտներին։ Մուսուլման կայսր Ակբարը աչքի էր ընկնում մեծ հանդուրժողականությամբ հինդուիզմի հանդեպ՝ նա ամուսնացել էր հինդուհու հետ, նշում էր հինդուական տոնակատարությունները և անգամ ստեղծել նոր սինկրետիկ կրոն՝ Դին-ի Իլահի, որը պատկերում է իսլամի և հինդուիզմի սինթեզ՝ դեյնիզմի, քրիստոնեության և զորոաստրիզմի տարրերով։

Չնայած իսլամը Հնդկաստան եկավ արդեն VII դարի սկզբին՝ արաբ վաճառականների և Սինդի նվաճման հետ միասին, այն դարձավ հիմնական կրոններից մեկը ավելի ուշ՝ մուսուլմանների կողմից Հնդկական թերակղզու նվաճման ժամանակ[14]։ Այս շրջանում բուդդիզմը վերջնականապես անկում ապրեց, իսկ շատ հինդուիստներ ընդունեցին իսլամ։ Իսլամում հինդուիստները գտան Աստծո, ճշմարտության, բռնության և սոցիալական կազմակերպության մասին բոլորովին այլ գաղափարներ[18]։

Իսլամական նվաճումների ժամանակ իսլամ ընդունեցին շատ հինդուիզմի հետևորդներ[19]։ Խառնամուսնությամբ ընտանիքները և մուսուլմանների ներհոսքը արաբական երկրներից կարևոր դեր խաղացին Հնդկաստանում իսլամի տարածման գործում։ Մուսուլման կոարդինատորների վերաբերմունքը հինդուիզմի նկատմամբ կարող էր տարբեր լինել։ Բազմաթիվ մարդիկ, ինչպես Աուրենգզեբ, որոնք քանդում էին հինդուական տաճարները և հետապնդում էին հինդուներին, բայց նաև կան որոշներ, ինչպես Ակբարը, որոնք համարվում էին հանդուրժող։ Հաճախ առկա էր ոչ բարեկամական վերաբերմունք հինդուիզմի հանդեպ – նրանք տեսնում էին հինդուիզմի կրոնական պրակտիկաները որպես կռապաշտություն և հաճախ հանդես էին գալիս որպես «կռապաշտության հակառակորդներ»։ Այդպիսիք էին ղեկավարներ Մահմուդ Ղազնևին և մոնղոլի կայսր Աուրենգզեբը[19]։ Մուսուլմանները նաև ներդրեցին Հնդկաստանում իրենց առանձնահատուկ կաստայական համակարգը, որտեղ բաժանեցին մուսուլմաններին՝ արաբական ծագմամբ «աշրաֆ», իսլամ ընդունածներին՝ «աջլաֆ», և պարիաներ՝ «արջալավ»[20][21]։ Բայց կան նաև մուսուլմանական առաջնորդներ, որոնք հիմնականում քաղաքական նկատառումներով ավելի հանդուրժող էին հինդուիզմի նկատմամբ։ Իմպերիատոր Ակբարն ու Բիջապուրի Սուլթանատի Իբրահիմ Ադիլ Շահ II-ն՝ այնպիսի առաջնորդներ էին։ Ակբարի արքունիքում ապրում էին ինչպես մուսուլմանական, այնպես էլ հինդուիստական սրբերն ու մտավորականները։ Ընդունելով տարբեր կրոնները իր կայսրությունում` Ակբարը անգամ ստեղծեց սինկրետիկ կրոնական դոկտրինա՝ Դին Ի Իլլահի, որը համատեղում էր իսլամը, հինդուիզմը և դհարմայի կրոները՝ քրիստոնեության և զորոաստրիզմի որոշ տարրերով[19]։

Մեծ Մոնղոլների կայսրության ժամանակների տարբեր արվեստի ձևերում, հատկապես մինյատյուրաներում և որոշ պոետիկ ստեղծագործություններում, որոնք գրված էին ուրդու լեզվով, արտացոլվել են հինդուական դասական մոտիվներ, ինչպիսիք են Կրիշնայի և Ռադհայի սիրային պատմությունները։ Հինդուստանի երաժշտությունը, որը հնդկական դասական երաժշտության ուղղություններից մեկն է, համակցում է վեդայական գաղափարները՝ կապված ձայնի, ռագի և տալի հետ։ Այն օգտագործում է երաժշտական գործիքներ, որոնք թե՛ Մերձավոր Արևելքից են, թե՛ հինդու-մուսուլմանական նախատիպեր ունեն։

Ժամանակակից միջազգային հետազոտողներն ընդունում են, որ առաջին քրիստոնեական համայնքները Հնդկական թերակղզում ի հայտ եկան V—VI դարերում Հարավային Հնդկաստանում[22]։ Այնուամենայնիվ, Հնդկաստանի քրիստոնյաների շրջանում մինչև այսօր պահպանվել են նաև Թոմաս Առաքյալի հետևորդները, ովքեր համարում են այս առաքյալին իրենց եկեղեցու հիմնադիր և նշում են նրա քարոզչության մասին տեղեկություններ, որոնք փոխանցում են նաև հին եկեղեցական գրողները[23][24]։

Հինդուիզմի հարաբերությունները քրիստոնեության, ինչպես նաև իսլամի հետ, պատմականորեն հիմնված էին քաղաքական և մշակութային ազդեցության անհավասար հավասարակշռության վրա[25]։ Քրիստոնեության լայն տարածումը սկսվեց միայն բրիտանական գաղութատիրական կառավարման ժամանակ, որի հովանավորությամբ և պաշտպանության տակ էին գտնվում բրիտանական քրիստոնեական միսիոներները, ովքեր խորը քննադատում էին հինդուիզմի այնպիսի սովորույթները[25], ինչպիսիք են կուռքերի պաշտամունքը (որը համարվում էր կռապաշտություն), սատի ծեսը և մանկական ամուսնությունները[25]։ Քրիստոնեական միսիոներների կողմից իրականացված քարոզչությունը հաճախ առաջացնում էր հինդուիստների դժգոհությունը, ինչը XX դարի վերջում արտահայտվեց հարձակմամբ քրիստոնյա դալիթների և նրանց եկեղեցիների վրա տարբեր հատվածներում Հնդկաստանի, հատկապես Օրիսայում և Գուջարաթում[26]։

 
Ռատհա-Յատրա փառատոնը, Ջեյմս Ֆերգյուսոնի 19-րդ դարի նկար

Բհակտի շարժումներ

խմբագրել

Միջնադարում հինդուիզմը ենթարկվեց մեծ փոփոխությունների, հիմնականում հայտնի աշարյաների՝ Ռամանուջայի, Մադվեի և Չայտանյայի շնորհիվ[14]։ Բհակտի շարժման հետևորդները փոխարինեցին փիլիսոփա Շանկարայի կողմից մի քանի դար առաջ ձևակերպված Բրահմանի աբստրակտ գաղափարը՝ էմոցիոնալ և կրքոտ նվիրվածությամբ, որը վերաբերվում էր ավատարներին, հատկապես Քրիշնային և Ռամին[27]։

Բհակտի շարժման տարրերը արդեն առկա էին վեդական շրջանում, սակայն այդ ավանդույթը լայն տարածում գտավ միայն VI—X դարերում՝ սկզբում Հարավային Հնդկաստանում, ապա նաև Հյուսիսային Հնդկաստանում։ Այն իր արտահայտությունը գտավ ալվարների և նայանարների պոեմներում և հիրմներում, որոնք գրվել էին թամիլ լեզվով և նվիրաբերվել էին Վիշնու և Շիվայի պաշտամունքին։ Նմանապես, ինչպես աշխարհի էրոտիկ պոեզիայի ավանդույթներում, բհակտի պոետները հաճախ Աստծուն վերագրում էին կնոջ՝ սիրեցյալի հետ բաժանման զգացմունքները։

Չնայած բհակտին նաև մաս է կազմում Շիվաիզմի և Շակտիզմի, բհակտի շարժումը հիմնականում եղել է վայշնավիզմի մաս։ Վայշնավիզմի բհակտի շարժման հիմնական ուղղություններից մեկն է, որն ամենաշատը տարածվել է Արևելյան Հնդկաստանում՝ Բենգալիայում, Օրիսսայում և Ասամում, դարձավ Գաուդիա-վայշնավիզմը։ Այս քրիշնայական ուղղությունը, որի հետևորդները Քրիշնային պաշտում են որպես Աստծո սկզբնական ձև, ի հայտ եկավ XVI դարի սկզբին Բենգալիայում։ Նրա հիմնադիրն էր վայշնավիստ սուրբ և բարեփոխիչ Չայտանյան (1486—1534)։

Լայն տարածում գտավ նաև սինկրետիկ բհակտի ձևը, որտեղ սուֆիզմը համակցվում էր վեդանտայի և յոգայի հինդուական ավանդույթների հետ։ Սուֆիական սուրբ Շեյխ Մուհամմադը որպես իր պաշտամունքի օբյեկտ ընտրեց Ռամին։ Կաբիրը հայտարարում էր, որ նա չէր պատկանում ոչ հինդուիզմին, ոչ իսլամին։ Նա գրագռում էր բանաստեղծություններ և քարոզում մարդկանց ուսմունք, որը միավորում էր երկու կրոնների փիլիսոփայությունները և հոգևոր պրակտիկաները՝ հօգուտ մարտահրավեր նետելու ավանդական կրոնական հիմունքներին՝ ինչպես հինդուիզմի, այնպես էլ իսլամի դեպքում։ Սուֆիաների և բհակտների միջև փոխազդեցությունը որոշ տարածաշրջաններում հանգեցրեց այնպիսի իրավիճակի, երբ հինդուիստներն ու մուսուլմանները հավաքվում էին միասին մազարում (սուֆիական տաճարում)՝ մասնակցելու վայշնավիստ պուջարիի կողմից անցկացվող երկրպագությանը։

Հնդաբանության առաջացումը և հինդուիզմի տարածումը Արևմուտքում

խմբագրել

Հնդոլոգիան որպես գիտական դիսցիպլինա, որը ուսումնասիրում է հինդուիզմը և հնդկական մշակույթը եվրոպական տեսանկյունից, ի հայտ եկավ XIX դարում։ Հնդոլոգիայի զարգացման մեջ XIX դարի վերջին և XX դարի սկզբին կարևոր դեր խաղացին գիտնականներ, ինչպիսիք են Մաքս Մյուլլերը և Ջոն Վուդրոֆը։ Նրանք Վեդիական, Պուրանական և Թանտրիկ գրականությունն ու փիլիսոփայությունը բերեցին Եվրոպա և Ամերիկայի Միացյալ Նահանգներ։

Այդ ժամանակ (XIX դարի սկզբից) Հինդուիզմում սկսվեց շարժում, որը կարելի է անվանել նեովեդանտիկ, և որի շրջանակներում բարձրացվեցին որոշ Ուպանիշադների մոն գաղափարները։ Չափազանց կարևոր է, որ այս շարժումը մերժում էր հինդուական սովորույթները, ինչպիսիք են կուռքերի պաշտամունքը, և հանդիսացավ հասարակական փոփոխությունների և այլ կրոնական ավանդույթների հետ երկխոսության սկիզբ։ Բրահմո-սամաջ և Թեոսոֆական ընկերությունները փորձեցին ստեղծել ավրաամյան և դհարմիկ փիլիսոփայությունների համադրություն։ Այս շրջանում ստեղծվեցին նորարարական շարժումներ, որոնք, չնայած իրենց նորարարությանը, միաժամանակ ծագում էին տեղական ավանդույթներից։ Այս շարժումները հիմնված էին որոշ խարիզմատիկ հոգևոր առաջնորդների կերպարների ու ուսմունքների վրա, ինչպիսիք էին Ռամակրիշնան և Ռամանա Մահարշին։

Անդրադարձ կատարելով մեծերին` Շրի Աուրոբինդոն և Բհակտիվեդանտա Սվամի Պրավհուպադան (Կրիշնայի գիտակցման միջազգային կազմակերպության հիմնադիր), թարգմանեցին և տարածեցին Հինդուիզմի հիմնական տեքստերը Հնդկաստանից դուրս և գրավեցին հետևորդներ ամբողջ աշխարհում՝ ինչպես Հնդկաստանում, այնպես էլ նրա սահմաններից դուրս։ Վիվեկանանդան և Պարամահանսա Յոգանանդան մեծ դեր ունեցան յոգայի և վեդանտայի տարածման գործում՝ հատկապես Արևմուտքում։

Ծանոթագրություններ

խմբագրել
  1. ↑ 1,00 1,01 1,02 1,03 1,04 1,05 1,06 1,07 1,08 1,09 Klostermaier 2000, էջ. 5
  2. ↑ «Браманизм». Բրոքհաուզի և Եֆրոնի հանրագիտական բառարան: 86 հատոր (82 հատոր և 4 լրացուցիչ հատորներ). Սանկտ Պետերբուրգ. 1890–1907.{{cite book}}: CS1 սպաս․ location missing publisher (link)
  3. ↑ Nikhilananda 1990, էջեր. 3–8
  4. ↑ Coulson 1992
  5. ↑ «Rigveda». The Hindu Universe. HinduNet Inc. Արխիվացված է օրիգինալից 2011-08-10-ին. Վերցված է 2007-06-25-ին.
  6. ↑ «Hindu History» Արխիվացված է Փետրվար 18, 2011 Wayback Machine-ի միջոցով: BBC называет фаллические символы Хараппской цивилизации элементами «Доисторической религии (3000-1000 до н. э.)». (3000-1000BCE)".
  7. ↑ T. Oberlies (Die Religion des Rgveda, Vienna 1998. p. 158) based on 'cumulative evidence' sets wide range of 1700—1100.
  8. ↑ Ригведийский бог Дьяус, рассматривается как отец всех других божеств, лингвистически родственный Зевсу — верховному божеству в греческой мифологии, Юпитеру — главному богу римской мифологии, и Зиу в германской мифологии [1] Արխիվացված է Օգոստոս 8, 2006 Wayback Machine-ի միջոցով:, сравните с английским Tues-day. Другие ведийские боги также имеют родство с богами народов индоевропейской языковой группы. Смотрите Индоевропейская религия.
  9. ↑ Goldman 2007, էջ. 23.
  10. ↑ Rinehart 2004, էջ. 28.
  11. ↑ Olivelle, Patrick, «The renouncer tradition», in Flood 2003, pp. 273—274
  12. ↑ Eliot, Sir Charles (2003), Hinduism and Buddhism: An Historical Sketch, I (Reprint ed.), Munshiram Manoharlal, ISBN 81-215-1093-7
  13. ↑ Radhakrishnan & Moore 1967, էջ. xviii–xxi.
  14. ↑ 14,0 14,1 14,2 Basham 1999
  15. ↑ «The rise of Jainism and Buddhism». Religion and Ethics—Hinduism: Other religious influences. BBC. 2004-07-26. Արխիվացված է օրիգինալից 2011-08-10-ին. Վերցված է 2007-04-21-ին.
  16. ↑ Cœdès, G. The Indianized States of Southeast Asia / Trans. by S. B. Cowing. — University of Hawaii Press, 1968. — ISBN 978-0-8248-0368-1
  17. ↑ Бандиленко Г. Г. Индуизм в Юго-Восточной Азии // Индуизм. Джайнизм. Сикхизм: Словарь / Под общ. ред. М. Ф. Альбедиль и А. М. Дубянского. — М.: Республика, 1996. — С. 209—216.
  18. ↑ Singh Sikand, Yoginder. «Caste in Indian Muslim Society». Hamdard University. Արխիվացված է օրիգինալից 2011-08-10-ին. Վերցված է 2006-10-18-ին.
  19. ↑ 19,0 19,1 19,2 van der Veer 1994
  20. ↑ Կաղապար:Нп3 Caste and Social Stratification Among Muslims in India. — Manohar, 1978.
  21. ↑ Muslim Caste in Uttar Pradesh (A Study of Culture Contact), Ghaus Ansari, Lucknow, 1960, Page 66
  22. ↑ Basham, Buitenen, Dimock, 2013
  23. ↑ «Фома, апостол». Բրոքհաուզի և Եֆրոնի հանրագիտական բառարան: 86 հատոր (82 հատոր և 4 լրացուցիչ հատորներ). Սանկտ Պետերբուրգ. 1890–1907.{{cite book}}: CS1 սպաս․ location missing publisher (link)
  24. ↑ «Фомисты». Բրոքհաուզի և Եֆրոնի հանրագիտական բառարան: 86 հատոր (82 հատոր և 4 լրացուցիչ հատորներ). Սանկտ Պետերբուրգ. 1890–1907.{{cite book}}: CS1 սպաս․ location missing publisher (link)
  25. ↑ 25,0 25,1 25,2 Sarma 1944
  26. ↑ Halbfass 1988
  27. ↑ J.T.F. Jordens, «Medieval Hindu Devotionalism» in & Basham 1999
Ստացված է «https://hy.wiki.x.io/w/index.php?title=Հինդուիզմի_պատմություն&oldid=10203589» էջից