Վիքիպեդիա

Մանուելա Սաենս

Դոննա[Ն 1] Մանուելա Սաենս դե Վերգարա Յ Աիսպուրու (իսպ.՝ Manuela Sáenz de Vergara y Aizpuru, երբեմն օգտագործվում է Մանուելիտա Սաենս տարբերակը, իսպ.՝ Manuelita Sáenz[5], դեկտեմբերի 27, 1797(1797-12-27)[1][2][3], Կիտո, Virreinato, Իսպանական կայսրություն - նոյեմբերի 23, 1856(1856-11-23)[1][2][4], Paita, Piura Department, Պերու), լատինաամերիկացի հեղափոխական, Սիմոն Բոլիվարի սիրելին։

Մանուելա Սաենս
իսպ.՝ Manuela Sáenz
Դիմանկար
Ծնվել էդեկտեմբերի 27, 1797(1797-12-27)[1][2][3]
ԾննդավայրԿիտո, Virreinato, Իսպանական կայսրություն
Մահացել էնոյեմբերի 23, 1856(1856-11-23)[1][2][4] (58 տարեկան)
Մահվան վայրPaita, Piura Department, Պերու
ԳերեզմանPaita
ՔաղաքացիությունVirreinato,  Պերու,  Գրան Կոլումբիա,  Բոլիվիա և  Էկվադոր
Մայրենի լեզուիսպաներեն
Կրոնկաթոլիկություն
Մասնագիտությունսպա, քաղաքական ակտիվիստ և քաղաքական գործիչ
Պարգևներ և
մրցանակներ
Արևի շքանշան
Ստորագրություն
Изображение автографа
 Manuela Sáenz Վիքիպահեստում

Մանուելան ծնվել է արտամուսնական կապից։ Նրա մայրը շուտ մահացավ, այս հանգամանքները չխանգարեցին նրան գերազանց կրթություն ստանալ։ Հոր կազմակերպած հաջող ամուսնությունը օգնեց Մանուելային դառնալ բարձր հասարակության մի մասը, այնուամենայնիվ, նա շարունակում էր դժգոհ լինել իսպանական գաղութային վարչակազմի ճնշումից և դարձավ հեղափոխական և մայրցամաքն ընգդրկած անկախության պատերազմների ակտիվ մասնակից։ Գեներալ Խոսե դե Սան Մարտինի ապստամբական շարժմանը ակտիվորեն աջակցելու համար նրանից ստացել է Պերուի Արևի շքանշան։ 1822 թվականին Մանուելան հանդիպեց Սիմոն Բոլիվարին և նրա հետ փախավ ամուսնուց։ Մինչև սիրեկանի կյանքի վերջը նա նրան օգնել է ինչպես իսպանացիների դեմ պայքարում, այնպես էլ երկրի կառավարման գործում։ Հեղափոխության առաջնորդին փրկելու համար, այսպես կոչված, «Սեպտեմբերյան դավադրության» (իսպ.՝ Conspiración Septembrina) ժամանակ նրանից ստացել է «Ազատարարի ազատարար» (իսպ.՝ Libertadora del Libertador) տիտղոսը։

Մինչև 20-րդ դարի կեսերը Մանուելայի անհատականությունը դիտվում էր թռուցիկ և միայն հեղափոխականին կամ նրա վարած պատերազմներին նվիրված աշխատություններում։ Միայն 1944 թվականին լույս տեսավ լիարժեք մենագրություն՝ նվիրված անձամբ հեղափոխականին, սակայն նույնիսկ այն նկարագրում էր հիմնականում միայն անձնական կյանքը և հարաբերությունները Բոլիվարի հետ։ Միայն ավելի ուշ աշխատություններում, որոնք հրատարակվել են 1970-ականներից հետո, Մանուելան ճանաչվել է 19-րդ դարի պատերազմների ֆեմինիստական խորհրդանիշ, Լատինական Ամերիկայում հեղափոխության շարժիչներից մեկը և իրենց իրավունքների համար սեռական փոքրամասնությունների պայքարի խորհրդանիշներից մեկը։ Այժմ նրա կերպարը հայտնի կերպար է գրականության և կինոյի մեջ։

Պատմագրություն

խմբագրել

Առաջին տարիներին Մանուելա Սաենսի դերը գրականության մեջ դիտարկվում էր միայն երկրորդ պլանում, միշտ նրա սիրեկանի՝ «լատինաամերիկյան Վաշինգտոնի»՝ Սիմոն Բոլիվարի հետ միասին, որը բնորոշ է հզոր շատ կանանց[6]։ Երբեմն նրա անունն ընդհանրապես բացակայում է ստեղծագործություններում, նույնիսկ երկրորդ պլանում։ Օրինակ՝ Բարբաստրոյից իսպանացի դիվանագետ և գրող Մարիանո Տորենտեի «Historia de la Revolucion Hispano-Americana» երեք հատորով դասական աշխատությունը, որը լույս է տեսել 1830 թվականին, ընդհանրապես չի պարունակում նրա հիշատակումը։

Միայն 1944 թվականին լույս տեսավ լիարժեք մենագրություն, որը նվիրված էր հենց Մանուելային, որում, սակայն, առաջին հերթին դիտարկվում է նրա անձնական կյանքը[7]։ Դրանից հետո՝ 1952 թվականին, Բոլիվարի հետ նրանց սիրային պատմությունը մանրամասն ուսումնասիրել է գրող և հնագետ, Մայաների քաղաքակրթության մասնագետ՝ Վիկտոր ֆոն Հագենը[8]։ Միայն 20-րդ դարի 60-ական թվականներից հետո Մանուելային սկսեցին դիտարկել որպես կին, որն ինքնուրույն զգալի դեր խաղաց ազատագրական շարժման պատմության մեջ[9], իսկ այս դերը լայնորեն ուսումնասիրվեց 90-ականների վերջին, երբ այն սկսեց կոչվել եզակի և անզուգական, շնորհիվ առաջնորդության որակների, որոնք Սաենսն ուներ[10]։ Միևնույն ժամանակ, 1964 թվականին Հարավային Իլինոյսի համալսարանի հրատարակչությունում լույս տեսավ Դեմետրիո Ագիլերայի Մալթա առաջին աշխատանքը, որում Մանուելայի դերը, որպես ազատագրական շարժման առաջնորդներից մեկի դերը դիտարկվում էր հնարավորինս մանրամասն[11]։

Մանուելայի կյանքի տարիներին ամբողջ իսպանախոս Ամերիկայում, որը հիմնականում կաթոլիկ է, կանայք դիտվում էին մեկ ձևով՝ որպես իրենց տղամարդկանց ուղեկիցներ։ Քրիստոնեական վարդապետության համաձայն՝ կնոջ հիմնական արժանիքները համարվում էին մաքրաբարոյությունը, չափավորությունը, խոհեմությունը, խոնարհությունը, հնազանդությունը, տոկունությունը, մեծահոգությունը, անձնազոհության պատրաստակամությունը և սեփական ուժերի զսպվածությունը։ Կնոջ հիմնական վայրը համարվում էր տունը, իսկ հիմնական զբաղմունքները՝ խոհարարությունը, երեխաների խնամքը և Աստծուն ծառայելը։ Երբ սկսվեց անկախության համար պայքարը, կանանց իրավունքների պահպանումը ապստամբների հիմնական պահանջները չէին, բայց տեղի ունեցող գործընթացներն արմատապես փոխեցին հասարակությունը, և կանայք նույնպես մասնակցեցին դրան[12]։

Պատմաբան Մերսեդես Գուլը պնդում էր, որ հեղափոխական պատերազմում կանայք շատ էին, և նրանք բոլորն օգտագործում էին իրենց ձևերն ու կանացի միջոցները գաղութային իշխանության դեմ պայքարելու համար։ Ազատության գործում կանանց ներդրումն ապացուցող փաստաթղթերը բացակայում են ռազմական արխիվներում, իսկ անձնական արխիվներն ավանդաբար քիչ են օգտագործվում, թեև հենց դրանք են վկայում կանանց բարձր ներդրման մասին։ Գրագետ կանայք կարողացան ստեղծել մեծ տեղեկատվական ցանց, որն անգնահատելի օգնություն է ցուցաբերում գաղութները իսպանական տիրապետությունից ազատելու գործում։ Նրանք պատասխանատու էին մեծ նշանակություն ունեցող հաղորդագրությունների փոխանցման համար․ առաջինը՝ տերտուլիայի միջոցով, և երկրորդ՝ աշխատելով որպես ոչ պաշտոնական տեղեկատուներ, ովքեր ստացել և փոխանցել են ազատագրական զորքերի համար առավել մեծ հետաքրքրություն ներկայացնող տեղեկատվություն։ Կանանց մասնակցությունը մարտական գործողություններին շատ տարածված չէր։ Նրանք, ովքեր գտնվում էին գործող բանակներում, առաջին հերթին կատարում էին բժիշկների և բուժքույրերի, այլ ոչ թե զինվորների և սպաների աշխատանքը[13]։

Բոլիվարը Մանուելային անվանում էր «Ազատարարի ազատարար»՝ նկատելով, որ հենց նա է կարևոր դեր խաղացել գաղութները իսպանական տիրապետությունից ազատելու գործում, և որ հենց նա է երկու անգամ փրկել նրա կյանքը, այդ թվում 1828 թվականի սեպտեմբերի 25-ին «Սեպտեմբերյան դավադրության» ժամանակ[14]։

Վաղ տարիներ

խմբագրել

Մանուելա Սաենսը ծնվել է 1797 թվականի դեկտեմբերի 27-ին[15] Նոր Գրանադի (այժմ Էկվադոր) մայրաքաղաք Կիտոյում[16]։ Մանուելան Կիտոյի Թագավորական դատարանի պաշտոնյա Սիմոն Սաենս դե Վերգարայի և արիստոկրատ Խուան Մարիա դել Կամպոյի հետ ամուսնացած վաճառական[17] Կիտոյի տիկին Խոակինա Այսպուրու ի Սիեռայի անօրինական երեխան էր[18], որը նրա ընկերոջ և բիզնես գործընկերոջ դուստրն էր[19][16], ուներ կրեոլական ծագում[6]։ Պապը մորական կողմից սերում էր իսպանական Վիզկայա նահանգից։

Երբ Մանուելան դեռ շատ երիտասարդ էր, մահացավ նրա մայրը[16]։ Այս տխուր իրադարձությունից հետո հայրը նախ դստերը ծանոթացրեց իր կնոջ՝ Խուանայի հետ, երբ նա աղջկան բերեց իր առանձնատուն[20]։ Այստեղ նա հանդիպեց սևամորթ ստրուկների՝ Նաթանի և Հոնաթանի հետ։ Ինչպես գրել է իսպանացի գրող և մշակութաբան Լուիս Չիրիբոգան, նրանցից առաջինի հետ նա շատ ընկերացավ, և մինչ աղջիկն ապրում էր իր հոր հետ, նրանք միասին էին խաղում[21]։ Մանուելային ուղարկել են քաղաքի ամենահին և ամենահեղինակավոր վանք՝ Սանտա Կատալինա դե Սիենա։ Այստեղ նա գրագիտություն է սովորել։ Հայտնի է, որ վանքում իր կյանքի ընթացքում Մանուելան փախել է բանակի երիտասարդ սպայի հետ[6], իսկ հետագայում քիմիկոս և հանքաբան[22] Ֆաուստո դե Էլհույարի հետ երեկոն անցկացնելու համար[23]։

Դեռահաս տարիքում նա ապրում էր ֆերմայում, որը թողել էր նրա մայրը որպես ժառանգություն, կարդում էր հույն դասականներ (Կոռնելիոս Տակիտոս և Պլուտարքոս[24]) և ֆրանսիացի հեղինակներ, տիրապետում էր անգլերեն և ֆրանսերեն լեզուներին։ Բացի այդ, նա սովորեց լավ ձի վարել։ Ընդհանուր առմամբ, նրա կրթությունը Ամի Թաքսինը Անդյան Սիմոն Բոլիվարի համալսարանի հրատարակության համար նախատեսված հոդվածում գնահատում է որպես գերազանց, իր ժամանակի համար լավագույններից մեկը։ Բացի այդ, Մանուելան իր ենթադրությամբ, կարողանում և սիրում էր գրել վեպեր։ Նույն Անի Թաքսինի կարծիքով, նա արհամարհում էր փոքր խոսակցությունները, բայց վայելում էր Լուսավորության դարաշրջանի գործիչների փիլիսոփայության, քաղաքականության և տեքստերի քննարկումը[24]։

Չնայած այն հանգամանքին, որ Մանուելայի հայրը շատ բարձր պաշտոն էր զբաղեցնում գաղութային հասարակության մեջ, ազնվականությունը խուսափում էր նրանից, քանի որ նա անօրինական երեխա էր։ Ինքը՝ Մանուելան, ընդհանրապես չէր ցանկանում ընդունել գործող ավտորիտար գաղութային ռեժիմը։ Այս մերժումը խորացրեց 1809 թվականի օգոստոսի 10-ի իրադարձությունները, այսպես կոչված Չուկիսակեի հեղափոխությունը (իսպ.՝ Revolución de Chuquisaca[Ն 2]), որին մասնակցել է ինքը՝ Մանուելան։ Նրա ճնշումից հետո գաղութային իշխանությունները մահապատժի ենթարկեցին մոտ 400 ապստամբների, որոնց թվում էին աղջկա հարազատներն ու ընկերները[16]:

Ամուսնություն և տեղափոխություն Լիմա

խմբագրել

Մանուելան մինչև 17 տարեկանը ապրել է վանքում։ Նրա հայրը, փորձելով դստեր ինքնուրույն կյանքը կազմակերպել, նրան ամուսնացրել է Լիմայում բնակվող անգլիացի վաճառականի՝ Ջեյմս Թորնի հետ (անգլ.՝ James Thorne[Ն 3])։ Որպես օժիտ նա ստացել է 8 հազար պեսո[16]։ Անգլիացին 2 անգամ մեծ էր իր հարսնացուից, և նրան, ամենայն հավանականությամբ, հմայել էր հարսնացուի գեղեցկությունը[6]։ Չնայած այն հանգամանքին, որ Մանուելան այդ պահին արդեն բռնել էր ազատության համար պայքարի ուղին, նա, այնուամենայնիվ, հնազանդորեն հետևեց հոր հրամանին։ Հարսանիքը տեղի է ունեցել 1817 թվականին Լիմայում[16]։

Ամուսնությունը բարելավեց ամուսինների կարգավիճակը Լիմայի բարձր հասարակության մեջ։ Ամուսնությունը հարթեց Մանուելայի անօրինական, արտամուսնական ծագումը․ նրա շնորհիվ Լիմայի մյուս ազնվական մարդիկ սկսեցին վերաբերվել նրան որպես իրենց հավասարի։ Բարձր հասարակությունը հաճախ քննարկում էր քաղաքականության մասին լուրերը և տեղեկություններ էր կիսում իսպանական կայսրության կողմից ապստամբների դեմ պայքարող ռոյալիստների ռազմական ռազմավարության մասին։ Ըստ Ֆլորիդայի համալսարանի պրոֆեսոր Ն. Ֆուտուի, Մանուելան ողջունելի և հաճախակի հյուր էր Պերուի փոխարքա Խոակին դե լա Պեսուելայի պարահանդեսին և միևնույն ժամանակ ընկերանում էր Ռոսինա Կամպուսանոյի հետ[6], որի սրահը պերուացի հայրենասերների և ազատամարտիկների գործունեության կենտրոնն էր, որոնք գործում էին ընդհատակում։ Ինքը՝ Մանուելան, դարձավ այս դիմադրության ակտիվ մասնակիցը և նույնիսկ իր տունը տրամադրեց ապստամբների զորքերի առաջնորդների հավաքների համար։ Հենց այնտեղ է ժամանել Արգենտինայի ապագա Ազգային հերոս Խոսե Սան Մարտին[25]։ Մանուելան նրան առաջարկեց անձնական օգնություն և իր ստրուկների օգնությունը գաղութի կառավարության դեմ ազատագրական գործունեության մեջ։ Նա համաձայնել է տեղեկատվություն տրամադրել գաղութային վարչակազմի ծրագրերի մասին։ Պրոֆեսոր ֆուտի ենթադրությամբ, ձեռնարկի գործողությունները հիմնված էին նրա անձնական համոզմունքների վրա, որոնք ձևավորվել էին մանկության տարիներին՝ կարդացած բազմաթիվ փիլիսոփայական աշխատությունների հիման վրա, և կրեոլ-բաստարդի ծագման վրա[6]։

Մանուելայի ծանոթների շրջանում տարբեր տեսակետներ կային Մանուելայի գործունեության վերաբերյալ։ Ըստ լատինամերիկացի պատմաբան և լրտես Ի. Ռ. Գրիգուլևիչի, նրա ամուսինը սարսափել է տեղի ունեցածից[25]։ Բայց նրա շրջապատի մեջ կային նաև նրանք, ովքեր աջակցում էին ազատագրական պայքարին։ Նման գործունեությունը նույնիսկ դուրս չէր գալիս տնային աշխատանքների և կանանց սոցիալական շրջանակից, և Մանուելան ստիպված չէր կոտրել այն ժամանակ գոյություն ունեցող գենդերային նորմայի շրջանակը։ Լինելով քաղաքականության աշխարհում իր ամուսնու և հոր շնորհիվ, ովքեր գաղութային վարչակազմի բարձրագույն շրջանակներում էին, նա կարող էր առանց մեծ դժվարությունների իմանալ Խոսեի և նրա մարդկանց համար անհրաժեշտ տեղեկատվությունը, որը ստրուկները փոխանցում էին, քանի որ Մանուելայի շրջապատի մարդիկ կասկածում էին, որ նա կարող է ներգրավված լինել անջատողական շարժման մեջ (օրինակ՝ հայրը ժամանակին փորձել է աղջկան հուսալքել ռիսկային ձեռնարկությունից[26])[6]։ Մանուելայի կողքին ելույթ են ունեցել նրա ընկերուհիներ Պոլիկարպա Սալավարիետա Ռիոսը և Բալթազարա Թերանը[27]։ Այս աղջիկների հետ նա առանձնահատուկ հարաբերություններ ուներ, նա ջերմ կանոնավոր նամակագրություն էր վարում նրանց հետ[28]։

Բացի այդ, Մանուելան փող է փոխանցել անկախության մարտիկներին։ Տնտեսական օգնությունը մի քանի հազար պեսո էր, և Էկվադորի ապստամբների բանակներն այնքան կարևոր էին, նրանք իրենց բարերարին հայտարարել են «Էկվադորի այն բնակչուհիներից մեկը, որ առավել կարեւոր օգնություն են ցուցաբերել «բռնակալության գահի» տապալման գործում»[29]: 1821 թվականի հոկտեմբերի 9-ին Էկվադորը հռչակեց իր անկախությունը։ Մանուելան այդ պահին արդեն վերադարձել էր Լիմայից, ըստ նրա, ժառանգության իր մասը պահանջելու համար։ Իր միասնական եղբոր՝ Խոսե Մարիայի հետ[30] նա գտնվում էր Կիտոյում[16]։ 1822 թվականի մայիսի 24-ին Անտոնիո Խոսե Սուկրեի հրամանատարությամբ տեղի ունեցավ Պիչինչայի ճակատամարտը, որը դե ֆակտո ազատեց Էկվադորը գաղութային կախվածությունից[16]։

Ստորգետնյա գործունեությանը ակտիվ մասնակցության համար լեդի Սաենսը Սան Մարտինից ստացել է Պերուի Արևի շքանշան[31], որը նա սահմանել է անկախության պատերազմի ամենանշանավոր մասնակիցների պարգևատրման օրը[32]։ Հանձնումը տեղի է ունեցել 1822 թվականին Կիտո պալատում, որն այդ ժամանակ ազատագրվել Էր Սան Մարտինի կողմից[33]։ Բացի այդ, Սան Մարտինը Մանուելային ներառել է «Հայրենասեր տիկնանց հասարակության» մեջ (անգլ.՝ Society of patriotic ladies)[6]։

Ծանոթություն և հարաբերություններ Սիմոն Բոլիվարի հետ

խմբագրել
  Ես չգիտեմ ինչպես կարելի է կտրել մաքուր սիրո և մեղավոր կապի այս հանգույցը, որը Ալեքսանդր Մակեդոնացին միայն ավելի ամուր կկապեր իր սրով…
- Սիմոն Բոլիվար[6]
  

Մինչև 1944 թվականը Մանուելայի մասին աշխատությունների հեղինակները Մանուելա Սաենսի կենսագրության մեջ հիմնականում կենտրոնանում էին Սիմոն Բոլիվարի հետ ծանոթության և հարաբերությունների վրա։ Դրանից հետո շեշտը որոշ չափով փոխվել է, բայց այս իրադարձությունը դեռ զգալի տեղ է զբաղեցնում նրա կենսագրություններում[34]։ 1822 թվականի հունիսի 16-ին տեղի է ունեցել ապագա սիրահարների հանդիպումը[35], երբ Վենեսուելան և Կոլումբիան արդեն ազատագրած զորահրամանատարը ժամանեց Կիտո[6]։ Մանուելային պատիվ է տրվել դափնեպսակ դնել նրա գլխին, իսկ գիշերը եղել է պարահանդես, որի ժամանակ Բոլիվարը նրան պարի է հրավիրել։ Հանրաճանաչ ազատարարը կանանց հայտնի սիրահար էր։ Պարի ընթացքում բռնկված զգացողությունը շատ հեղինակներ նկարագրել են որպես խանդավառ, սպառող և մինչև մահ չանցած[36]։

Մանուելան այսպես է նկարագրել իր օրագրում Սիմոն Բոլիվարի հետ հանդիպումը՝

  Երբ որ նա մոտեցավ մեր պատշգամբի տակ գտնվող միջանցքին, ես վերցրի վարդերի և դափնու ճյուղերի պսակը և այնպես գցեցի, որ ընկավ Սիմոնի առաջ։ Եվ այնքան հաջող, որ այն հարվածեց նրա կրծքին։ Ես ամոթից կարմրեցի, քանի որ Ազատարարը բարձրացրեց աչքերը և գտավ ինձ կանգնած ձեռքերը դեռ երկարած։ Նա ժպտաց և ողջունեց ինձ կապույտ գլխարկով, որը նա պահում էր ձեռքին։
- իսպ.՝ Cuando se acercaba al paso de nuestro balcón, tomé la corona de rosas y ramitas de laureles y la arrojé para que cayera al frente del caballo de S. E.; pero con tal suerte que fue a parar con toda la fuerza de la caída, a la casaca, justo en el pecho de S. E. Me ruboricé de la vergüenza, pues el Libertador alzó su mirada y me descubrió aún con los brazos estirados en tal acto; pero S. E. se sonrió y me hizo un saludo con el sombrero pavonado que traía a la mano. Manuela Sáenz [37]
  
 
Մանուելայի դիմանկարը, որը նկարել է նկարիչ Պեդրու Դուարտեն 1825 թվականին

Առաջին հայացքից թվում էր, թե այդ զգացմունքները պետք է արագ սառչեին, բայց Մանուելան վճռականորեն տրամադրված էր շարունակել հարաբերությունները։ Նա լքեց ամուսնուն, ինչը ժամանակի համար աննախադեպ քայլ էր։ Դրանով նա ցնցեց հասարակությանը, քանի որ ամուսնալուծությունը դեռ ավարտված չէր, ամուսինը նույնիսկ իրավունք ուներ նրան բանտարկել վանքում[6]։ Հետագայում ամուսինը բազմիցս խնդրել է նրան վերադառնալ[38], սակայն կինն անդրդվելի է եղել իր որոշման մեջ[39] և ռազմական արշավի է գնացել իր սիրեցյալի հետևից նամակ թողնելով հետևյալ բառերով[40]՝

  Ոչ, ոչ և ոչ։ Հազար անգամ ոչ։ Ինչու եք պնդում, որ որոշումը փոխվի։ Պարոն, դուք գերազանց եք, անկրկնելի։ Բայց մի պահ մտածեք, թե ինչո՞ւ տարիներ շարունակ ինձ այդքան սիրելուց հետո, վստահ լինելով, որ դուք նույնպես տեղ ունեք իմ սրտում, ես դեռ կնախընտրեի լինել Հոր, Որդու կամ Սուրբ Հոգու կինը, այլ ոչ թե Ձեր։ Ես շատ լավ գիտեմ, որ չեմ կարող միանալ նրան [Սիմոնին] պատվի օրենքների պատճառով, ինչպես Դուք եք դրանք անվանում, բայց ինչ եք կարծում, արդյոք իմ պատիվը նվազում է միայն այն պատճառով, որ նա իմ սիրեկանն է այլ ոչ թե օրինական ամուսինը։  

Մանուելան Բոլիվարուին ոչ միայն սիրուհի էր, այլև հավատարիմ օգնական, ուղեկից և խորհրդատու[16]։ Նա պաշտոնապես եղել է նրա անձնական արխիվի պահապանը՝ կատարելով այդ պարտականությունը մինչև իր մահը։ Այնուամենայնիվ, բացի այդ, կինը կարևոր դեր խաղաց ինչպես անկախության համար պայքարում, այնպես էլ հանրապետություն ստեղծելու Բոլիվարի հետպատերազմյան ջանքերում։ Մանուելան ինքն էլ մարտի դաշտում էր՝ վիրակապում էր վիրավորներին և մարտի դաշտից հանում սպանվածներին[41]։

Հանրապետության հիմնադրումից հետո

խմբագրել

1825 թվականի հուլիսի 10-ին Չուկիսակում հավաքված մի խումբ պատգամավորներ միաձայն որոշում կայացրեցին Մեծ Պերուի հյուսիսում նոր անկախ պետություն ստեղծելու անհրաժեշտության մասին[42]։ 1825 թվականի օգոստոսի 1-ին հռչակեց Բոլիվարի Հանրապետությունը, որը հետագայում վերանվանվեց Բոլիվիայի Հանրապետություն։ Այս պահին Մանուելան միջնորդ դարձավ նրա և իր շրջապատի միջև՝ հավաքելով անհրաժեշտ տվյալները և անմիջական մասնակցություն ունենալով երկրի քաղաքական կյանքին[6]։

1827 թվականի հունվարին, այն բանից հետո, երբ Բոլիվարը հիմնադրեց մեկ պետություն, նրա մասերից մեկում՝ Պերուում, սկսվեց անկախության ապստամբություն Անաստասիո Բուստամանտեի գլխավորությամբ։ Վենեսուելացի գիտնական և գրող Ռիկարդո Պալման իր «Tradiciones peruanas» դասական աշխատության մեջ գրել է, որ Մանուելան հակազդեց այս ապստամբությանը նույնիսկ ավելի ակտիվ, քան ինքը՝ Բոլիվարը։ Նա մտել է զորանոց տղամարդու կերպարանքով և տեղի ունեցածից դժգոհողներին հրահրել է Բուստամանտեի դեմ սեփական հաջող ապստամբության[43]։ Ի պատասխան այս իրադարձությունների՝ գեներալ Մանուել դե Վիդաուրը դժգոհություն հայտնեց Սաենսի անհնազանդությունից և հայտարարեց նրան Նոր Պերուից վտարելու անհրաժեշտության մասին[44]։ Ապստամբությունը խեղդվեց, 1829 թվականին Պերուի և Կոլումբիայի միջև խաղաղություն կնքվեց[45]։ Բուստամանտեն ուղևորվեց Մեքսիկա, որտեղ կոնգրեսը նրան ընտրեց փոխնախագահ, իսկ հաջորդ տարի նաև երկրի նախագահ[46]։

Նույնիսկ իրարից հեռու լինելով Սիմոնն ու Մանուելան պարբերաբար նամակներ էին փոխանակում, որոնցում Բոլիվարը խոստովանում էր, որ ամեն վայրկյան մտածում է միայն իր և այն դժվարին ճակատագրի մասին, որին դատապարտել էր։ Ի պատասխան Մանուելան գրել է միայն, որ ոչ մի բաժանում ի վիճակի չէ ստիպել նրան մոռանալ Սիմոնին, և որ նա կսիրի միայն նրան, քանի դեռ նա ապրում է[47]։ Բոլիվարի մահից հետո կինը նրա մասին ասաց հետևյալ խոսքերը՝ «Քանի դեռ Բոլիվարը կենդանի էր, ես պաշտում էի նրան։ Երբ նա մահացավ, ես երկրպագում եմ նրան»[16]։

Բոլիվարի կյանքը փրկելու մասին

խմբագրել

Դիմակահանդեսի մահափորձ

խմբագրել

1828 թվականի օգոստոսին դիմակահանդեսի ժամանակ տեղի է ունեցել Բոլիվարի առաջին սպանության փորձը։ Ինչպես գրել է էկվադորցի գրող և պատմաբան Մանուել Կալլեն, դավադիրները ծրագրել էին հարված հասցնել երեկոյան ժամը 11-ին, բայց Սաենսին հաջողվեց լսել նրանց ծրագրերի մասին։ Շրջանցելով պահակախումբը՝ նա գնաց պարահանդես, որին հրավիրված չէր, և սկսեց Բոլիվարի հետ խոսել ամեն տեսակ անհեթեթությունների մասին՝ ասելով իռացիոնալ և բոլորովին անհասկանալի բաներ։ Բոլիվարը որոշել է, որ սիրեցյալը հիվանդացել է և նրա հետ երեկույթը լքել է նշանակված ժամից շուտ։ Միայն դրանից հետո Մանուելան պատմեց, որ նման տարօրինակ ձևով փրկել է իր կյանքը[48]։

Սեպտեմբերյան դավադրություն

խմբագրել

Իսպանական գաղութային կայսրության նկատմամբ տարած հաղթանակից հետո հեղափոխականներն այդպես էլ չկարողացան միավորվել։ 1828 թվականին Բոլիվարը կոնֆլիկտ ունեցավ Ֆրանցիսկո դե Պաուլա Սանտանդերի հետ։ Նույն թվականին Սիմոնը հռչակեց Մեծ Կոլումբիայի ստեղծումը և դարձավ դրա բռնապետը[49]։ Այդ ժամանակ էլ Մանուելա Սաենսը, սիրեկանի համաձայնությամբ, քաղաքական ցույց էր կազմակերպել, որի ընթացքում Սանտանդերին շատ նման մանեկենը պառկած էր փորվածքի նման՝ մեջքը կրակած։ Դրանով կինը ցույց է տվել, որ Ֆրանցիսկոյին չեն վստահում անգամ նրա զինվորները և չարժե փորձել ինչ-որ բան հակադրել Բոլիվարին[50]։

Նույն թվականին ավելի ուշ Բոլիվարը Ֆրանցիսկոյին նշանակեց Միացյալ Նահանգներում լիազոր դեսպան, բայց Սանտանդերը չշտապեց գնալ այնտեղ՝ ձգտելով հնարավորինս երկար մնալ Բոգոտայում։ Միևնույն ժամանակ, դավադիրների թիվը շարունակում էր աճել, և նրանցից ամենաակտիվները գլխավոր շտաբի պետ գնդապետ Գուերան, նրա օգնական վենեսուելացի մայոր Կարուխոն և ֆրանսիացի Օրմեն, սանտանդերին առաջարկեցին անձամբ մասնակցել հարձակմանը։ Նա հրաժարվել է՝ պատճառաբանելով, որ ցանկանում է մաքուր ձեռքերով իշխանության գալ, բայց Բոլիվարին նախապատրաստվող հարձակման մասին չի պատմել[49]։

1828 թվականի սեպտեմբերի 25-ին Բոլիվարը և Մանուելան գտնվում էին Բոգոտայում[29]։ Բոլիվարը հիվանդ էր և տաք լոգանքից հետո պառկած էր անկողնում։ Կեսգիշերին տանը իրարանցում է բարձրացել, հնչել են կրակոցներ, որոնք արթնացրել են զորապետին։ Կինը Բոլիվարին հրամայեց հագնվել և ցատկել պատուհանից։ Զենքը վերցնելուց հետո նա հետևեց նրա խորհրդին և, հայտնվելով փողոցում, ուղղվեց դեպի ճահճուտներ, որտեղ ստիպված էր ժամանակավորապես պատսպարվել։ Միևնույն ժամանակ, դավադիրները, սպանելով Բոլիվարի ադյուտանտներից մեկին և ներխուժելով Մանուելայի ննջասենյակ, պահանջել են, որ տիկինը պատմի, թե ուր է գնացել իր սիրեկանը։ Նա ստել է, որ իրեն շտապ կանչել են խորհրդակցության[49]։

Առանձնատան աղմուկն ու իրարանցումը անհանգստություն են առաջացրել հարևանությամբ ապրող զինվորների մոտ։ Զորանոցներ ժամանած ռազմական նախարար և գեներալ Ռաֆայել Ուրդանետան տեսավ, թե ինչպես են դավադիրները զինվորներին հորդորում ապստամբություն իրականացնել, բայց նրանք անվստահորեն հրաժարվում էին։ Նկատելով զորահրամանատարին նրանք ամբողջ կազմով անցան նրա կողմը։ Ապստամբության փորձը ձախողվեց։ Բոլիվարի մոտ եկած Սանտանդերը շնորհավորել է նրան հաղթանակի կապակցությամբ և կարողացել համոզել Սիմոնին, որ դավադիրներին պետք է մահապատժի ենթարկել, որպեսզի հետագայում նման բան չլինի։ Բոլիվարը երկար մտածելուց հետո համաձայնել է. 14 մարդ գնդակահարվել է Բոգոտայի հրապարակում, իսկ Սանտանդերը, որի մասնակցությունը դավադիրների գործունեությանը նույնպես ապացուցվել է, բռնապետի անձնական հրամանով մահապատիժը փոխարինվել է հղումով[49]։

Դավադիրներից փրկվելու անգնահատելի օգնության համար Բոլիվարը սիրելիին անվանել է «Ազատարարարի ազատարար»[16]։ Ի հիշատակ մահափորձի տան պատին տեղադրվել է կոլումբիացի հումանիստ Միգել Տոբարի հեղինակած լատիներեն մակագրությամբ հուշատախտակ[51]։

  Կա՛նգ առ մի պահ, հանդիսատե՛ս, և տես Հոր և ազգի ազատարար Սիմոն Բոլիվարի փրկության ուղին 1828 թվականի սեպտեմբերյան նողկալի գիշերը։
- լատին․՝ Siste parumper, spectator, gradum/Si vacas miraturus viam salutis/ Qua sese liberavit/ Pater salvatorque patria/ Simón Bolívar/ In nefanda nocte septembrina/ An MDCCCXXVIII.
  

Բոլիվարի մահից հետո

խմբագրել
 
Մանրանկար Մանուելայի պատկերով: 1828 թվական, Խոսե Էսպինոսա։

1830 թվականի հունվարին Բոլիվարը հրաժարական տվեց մեծ Կոլումբիայի նախագահի պաշտոնից՝ վերջնականապես լքելով այն ապրիլի 27-ին։ Այնուհետև նա հավաքեց իրերը և Մանուելայի հետ միասին գնաց Կարտախենա՝ մտադրվելով արտագաղթել կամ Եվրոպա կամ Ճամայկա[52]։ Սիրահարները չհասան Կարտախենա[16], Սիմոնը մահացավ 1830 թվականի դեկտեմբերի 17-ին՝ Մեծ Կոլումբիայի հիմնադրումից ուղիղ 11 տարի անց Կինտա դե Սան Պեդրո Ալեխանդրինո նավահանգստի մոտակայքում[25]։ Մահվան պատճառը, ենթադրաբար, եղել է տուբերկուլոզը։

Սիմոնի մահից հետո Մեծ Կոլումբիայի իշխանությունները սկսեցին վախենալ, որ Մանուելան կգլխավորի Խոակին Մոսկերայի և վերադարձած Ուդրանետայի գործող կառավարության ընդդիմությունը[16]։ Ամի Թաքսինը նրան անվանել է իսկապես ուժեղ առաջնորդ, որը ցանկության դեպքում կարող էր առանց որևէ խնդիրների համախմբել իշխանությունից դժգոհ նոր պարոնների շարքերը և ինքն էլ գալ նրա մոտ[53]։ Շուտով կառավարիչները համատեղ որոշում կայացրեցին կնոջը վտարել երկրից[16]։ Դրանից առաջ նրանք Մանուելային բանտարկեցին Բոլիվարյան գաղափարները խթանելու համար, որոնք, ըստ նոր կառավարության, կարող էին կործանել պետությունը։ Նա մեղադրվում էր «Բաբելոնի աշտարակ» անունով թերթ հրատարակելու մեջ, որը զբաղվում էր նոր բռնապետական կառավարության դեմ ապստամբություն հրահրելով։ Մանուելան իսկապես հանրաճանաչ առաջնորդ էր (հատկապես նախկին գաղութի կանանց շրջանում), ուստի Բոգոտայի քաղաքացիները պաշտպանեցին նրան և գրեցին կոլեկտիվ նամակ, որում նրանք հավաստիացնում էին, որ կինը ի վիճակի չէ այդ գործողություններին[54]։ Դավադրության բացահայտման համար Մանուելային նամակում անվանում էին ոչ միայն Բոլիվարի, այլ ողջ Կոլումբիական ազգի փրկիչ[55]։ Այնուամենայնիվ, Մանուելային ազատ են արձակել միայն այն ժամանակ, երբ նա խոստացել է լքել երկիրը[54]։

Ազատված Մանուելան ուղևորվեց Ճամայկա[56], սակայն այնտեղ մնաց մեկ տարուց պակաս, տեղափոխվելով Էկվադոր։ Հինգ տարի անց՝ 1835 թվականին, այնտեղից նրան վտարեցին նաև երկրի նախագահ Վիսենտե Ռոկաֆուերտեի հրամանով, որը չեղյալ հայտարարեց Սաենսի անցագիրը[Ն 4]։ Բացատրելով իր արարքը, նա գրեց Խուան Խոսե Ֆլորեսին, որ Մանուելան կարող է վառել հեղափոխության բոցը և վտանգ է ներկայացնում պետության համար, որպես ամբողջություն, և մասնավորապես նրա համար։ Նա պետք է լքի երկիրը, քանի դեռ կայուն խաղաղություն չի հաստատվել[57]։ Հաջորդ նամակում նա աղջկան համեմատում էր Նապոլեոն Բոնապարտի կողմից աքսորված Մադամ դը Ստալի հետ, որը, նրա խոսքով, ավելի քիչ վտանգավոր էր վերջինիս իշխանության համար, ի տարբերություն անկասկած առաջնորդական որակներ ունեցող և հեղափոխության ընդունակ Մանուելայի[58]։

Պամելա Մյուրեյի խոսքով Մանուելան փորձել է վերադառնալ Կոլումբիա, սակայն, ըստ երևույթին, պահպանողական հասարակության ճնշող մեծամասնությունն այդպես էլ չի ներել նրան, որ նա առանց որևէ պայմանականության սիրել է մարդուն և հանուն նրա լքել է օրինական ամուսնությունը[59]։ Այդ ժամանակ Մանուելան տեղափոխվել է Պերուի Պայտա փոքրիկ քաղաք, որտեղ վաստակում էր քաղցրավենիքի և ծխախոտի առևտրով[60]։ Նա հավաքում էր Բոլիվարի նամակները մեկ գրքում, որպեսզի հավերժ պահպանի նրա հիշատակը[61]։ Ըստ Պամելա Մյուրեյի նամակների, նա բավականին աղքատ է ապրել, իսկ նրա կողմից լքված ամուսինը, որի ժառանգությունը կազմել է 8 հազար պեսո, մահից հետո ամբողջ գումարը նվիրաբերել էր պետությանը չթողնելով նրան ոչինչ[62]։

Ըստ Ամի Թաքսինի, Մանուելան այդ ժամանակ օգնում էր տեղական կառավարությանը լրտեսության մեջ։ Հենց այս տարիներին, ինչպես նա կարծում է, բացահայտվեցին տեղեկատվություն հավաքելու իր կարողությունները։ Մասնավորապես, Սաենսն էր, ով տեղեկացրեց Էկվադորի նախագահ Խուան Ֆլորեսին ազնվականության կողմից իր դեմ նախապատրաստվող դավադրության մասին։ Բացի այդ, նա տեղեկություններ է հավաքել Հանրապետության հողերը զավթելու Բոլիվիայի կառավարության հավակնությունների մասին։ Մանուելան նախագահի պատվավոր խորհրդականի պաշտոնում էր մինչև Ֆլորեսի հրաժարականը։ Նա երկրում կազմակերպեց արդյունավետ լրտեսական ցանց, որն օգնում էր նախագահին չկորցնել իշխանությունը Հանրապետության գոյության առաջին տարիների ամենաբարդ տարիներին։ Այդ տարիներին նորաստեղծ պետությունների միջև մայրցամաքում ազդեցության ոլորտների վերաբաշխման համար տեղի ունեցան պատերազմներ և անհատական մարտեր։ Պերուի բանակը փորձեց գրավել Էկվադորի սահմանային հողերը, սակայն Մանուելայի տեղեկատուների ցանցի հմուտ գործողությունների շնորհիվ անսպասելի հարձակումը ձախողվեց, և Էկվադորի բանակը կարողացավ պատրաստվել և պարտության մատնել հակառակորդին[27]։

1830-ականներին անանուն խմբագրի կողմից հրատարակված La Linterna mágica ամսագիրը սկսեց հրապարակել Ֆլորեսի կարգը տապալելու սպառնալիքներ և կոչեր։ Նա խոսում էր քսենոֆոբիանության տեսանկյունից և փորձում էր համոզել բնակչությանը, որ նոր կառավարությունը, որը բաղկացած է նույն իսպանացիներից, ոչնչով լավ չէ գաղութային վարչակազմից, որը տապալվել է պատերազմի ընթացքում, և որ նրանք երբեք չեն հասել անկախության[Ն 5]։ Մանուելան ակտիվորեն պայքարում էր այս արշավի դեմ և կարողացավ գտնել խմբագրին, որին Հանրապետության զորքերը գրավեցին և վտարեցին երկրից[63]։

Հուղարկավորություն

խմբագրել

1856 թվականի նոյեմբերի 23-ին Պայտե քաղաքում դիֆթերիայի համաճարակի ժամանակ մահացել է Մանուելան։ Ի սկզբանե նրան թաղել են նույն տեղում եղբայրական գերեզմանում։ 2010 թվականին որոշվել է վերաթաղել աճյունները, սակայն դրանք այդպես էլ չեն հայտնաբերվել։ Այնուհետև նրա թաղման վայրից վերցրեցին մի բուռ հող, դրեցին աճյունասափորի մեջ և հուղարկավորեցին Վենեսուելայի նախագահ Ուգո Չավեսի և Էկվադորի նախագահ Ռաֆայել Կոռեայի մասնակցությամբ Կարակասի ազգային պանթեոնում՝ Բոլիվարի մնացորդների կողքին[64], որոնք Կոլումբիայից ավելի վաղ փոխանցել էր Բոգոտայի քաղաքապետը[65]։

Գնահատականներ

խմբագրել

Ֆլորիդայի համալսարանի պրոֆեսոր Ն. Ֆուտայի խոսքով՝ «Մանուելան կյանքի յուրաքանչյուր փուլում մարտահրավեր է նետել հայրապետական նորմերին՝ լքել է վանքը, թողել ամուսնուն հանուն սիրելիի, մասնակցել ռազմական մարտերին և դարձել քաղաքական աքսորյալ»։ Բայց միևնույն ժամանակ, ըստ նույն հեղինակի, նա «հաստատել և հմտորեն օգտագործել է իր գենդերային կարգավիճակը. օգտագործել է իր կանանց սոցիալական շրջանակը, կանանց բարեկամությունը և կանանց բամբասանքները, որպեսզի տեղեկատվություն ստանա ինչպես անկախության պատերազմի տարիներին, այնպես էլ հանրապետության հաստատումից հետո»[6]:

XX դարի 70-ական թվականներից հետո Սաենսին սկսեցին ակտիվորեն անվանել ֆեմինիստական պայքարի լատինաամերիկյան խորհրդանիշ։ Այսպես են նրան բնութագրել պատմության դոկտոր և Թուլեյնի համալսարանի պրոֆեսոր Պամելա Մյուրեյը[66] և Ամի Թաքսինը[67]։ Վերջինս, բացի այդ, Մանուելային անվանել է անկախության արշավների ամենաազդեցիկ առաջնորդներից մեկը և այն սակավաթիվ կանանցից մեկը, «ով կարողացել է գաղտագողի անցնել գենդերային նախապաշարմունքների միջով և փոխանցել իր գաղափարը»[68]: Ալֆոնսո Գոնսալեսը իր մենագրության մեջ, որը պատմության մեջ առաջինն էր, որը նվիրված էր առաջին հերթին Մանուելային, նկարագրեց նրան որպես կին, որը դուրս եկավ վերահսկողությունից, իր ամուսնու կողմից բանտարկվեց «հոգու բանտում» ազատ լինելու, սիրելու և ատելու ցանկության համար, և լքեց նրան այս բանտից փախչելու ցանկության պատճառով[69]։ Էկվադորցի քաղաքական ակտիվիստ Նելա Մարտինեսը պնդում էր, որ Սաենսի կարևորությունը «պետք է լինի Կիտոյի ամենանշանավոր կինը», չնայած, «պարադոքսալ կերպով», քիչ հայտնի է անկախության գործում ունեցած ներդրման մեջ, որը ներառում է ապստամբների տնտեսական աջակցությունը և Ազատարարի արխիվի նախանձախնդիր պահապանի աշխատանքը և ինքը՝ Սիմոնը[69]։

Կոլումբիացի սոցիոլոգ և Կալիում կանանց միության հիմնադիր՝ Ելենա Գարսեսն, իր մենագրության մեջ նշել է, որ Մանուելա-Սիմոն զույգը դեռևս XX դարի սկզբին Լատինական Ամերիկայում դարձել է բոլորի համար անխորտակելի սիրո խորհրդանիշ, Ռոմեոյի և Ջուլիետի մի տեսակ նմանը[70]։ Սայենտոլոգիայի եկեղեցու հիմնադիր՝ Ռոն Հաբարդը, վկայակոչելով լատինամերիկացի ֆոն Հագենի աշխատանքը, Մանուելային նկարագրեց որպես խելացի, գեղեցիկ և ընդունակ։ Միևնույն ժամանակ, նա նրան համարեց ողբերգական ճակատագիր ունեցող կին, քանի որ Բոլիվարը երբեք նրան պատշաճ կիրառություն չի գտել, չի կիսել իշխանությունը, չի պաշտպանել և չի գնահատել նրան բավականաչափ բարձր։ Ի վերջո, նա երբեք չի ամուսնացել նրա հետ, և նա հասարակության աչքում մնաց օտարացած կին՝ դավաճանելով իր ամուսնուն։ Հաբարդն նրան անվանել է որպես հիմնական սխալ, այն, որ ինքը «հանգեցրեց Բոլիվարի գլխավոր թշնամու՝ Սանտանդերի փլուզմանը»։ Հետևաբար, Սաենսը մահացավ ծանր մահով՝ «աղքատության մեջ, լքված ընկերների կողմից և վտարված թշնամիների կողմից»։ Հաբարդի կարծիքով՝ Սաենսն ու Բոլիվարը, պայքարելով թաքնված թշնամու դեմ, կաթոլիկ եկեղեցու դեմ, սպանվել են սեփական ընկերների կողմից[71]։

Իտալիայի մեծ հեղափոխական և ազգային հերոս Ջուզեպպե Գարիբալդին նրան նկարագրել է որպես մի կին, որն ուներ աներևակայելի լուսավոր միտք և հիշողություն, որն ամբողջ կյանքում մանր մանրամասնությամբ հիշում էր իրեն շրջապատող մարդկանց[72]։

Մասնակցություն մարտական գործողություններին

խմբագրել

Մենամարտի մեջ Մանուելա Սաենսի անմիջական մասնակցության հավանականությունը քննարկման առարկա է։ Որոշ պատմաբաններ (օրինակ՝ Վիսենտե Լեկունան, որի շնորհիվ պահպանվել է Սիմոն Բոլիվարի ժառանգության զգալի մասը) կարծում էին, որ նա միայն նամակագրություն էր ընդունում և տվյալներ էր գտնում[73]։ Այլ կարծիքի է Մանուելային անձամբ ծանոթ լրագրող և քաղաքական գործիչ Խուան Վենանսիո Օրտիսը։ 1886 թվականին Papel Periodico ilustrado հրատարակությունում նա գրել է, որ Մանուելան միշտ տղամարդու պես էր հագնվում և ձիով շրջում մարտի դաշտում[74]։ 1907 թվականին Reminiscencias թերթում նա գրել է՝ «Նա 24 տարեկան էր, երբ ես հանդիպեցի նրան... նա գիտեր, թե ինչպես վարվել թուրի և ատրճանակի հետ․ նա շատ լավ ձի էր վարում, տղամարդու պես հագնված, կարմիր տաբատով, սև թավշյա ռուանով[Ն 6] և արձակած մազերով»[75]։

Հայտնի ֆրանսիացի քիմիկոս և գյուղատնտես[76], գիտական ագրոնոմիայի քիմիական-ֆիզիոլոգիական դպրոցի հիմնադիր և Փարիզի գիտությունների ակադեմիայի անդամ Ժան Բատիստ Բուսենգոն[77], ով անձամբ ծանոթ էր Սաենսին, իր հուշերում ուղղակիորեն պնդում էր, որ նա մասնակցել է պատերազմին գրելով հետևյալը՝ «Նա ապացուցեց իր ռազմական քաջությունը գեներալ Սուկրեի հետ, երբ մասնակցեց Այակուչոյի ճակատամարտին ամերիկացիների և իսպանացիների վերջին ճակատամարտին»[78]։ Ճիշտ է, Բուսենգոն լայնորեն հայտնի է չափազանցությունների հանդեպ իր հակումով[Ն 7], ուստի ժամանակակից պատմաբանները չեն վստահում նրա գնահատականներին[79]:

Կողմնորոշում

խմբագրել

Բուսենգոն, իր հուշերում պատմելով աղջկա վարքի մասին, ենթադրություն է արել, որ Մանուելան բիսեքսուալ է եղել՝ մասնավորապես հայտարարելով իր «անբացատրելի մտերիմ հարաբերությունների» մասին ընկերուհիներ Պոլիսարպայի և Բալթազարայի հետ[80]։ Պրոֆեսոր՝ Պամելա Մյուրեյը, ինչպես և մյուսները, նշելով Բուսենգոյի չափազանցության հակումը, Մանուելայի իր կենսագրության մեջ, սակայն, Մանուելայի նամակների ուսումնասիրության հիման վրա, եկել է այն եզրակացության, որ այս դեպքում նա կարող էր ճիշտ լինել, քանի որ երբեմն նրանց մեջ նույնիսկ ավելի անկեղծ և ջերմ խոսքեր կան ընկերների հանդեպ սիրո մասին, քան Բոլիվարի հանդեպ (որին նա, այնուամենայնիվ, մինչև իր կյանքի վերջը անվանում էր միակ մարդը, որին ոչ միայն սիրում էր, այլև պաշտում)[81]։

Աղջկա հնարավոր բիսեքսուալության մասին գրել է նաև Վենեսուելայի Անդյան համալսարանից՝ Խոսե Ֆերնանդո Սերանո Ամայան։ Մասնավորապես, նա պնդում էր, որ Մանուելան դարձել է ոչ միայն ֆեմինիզմի խորհրդանիշ, այլև սեռական փոքրամասնությունների պայքարը (այդ թվում ՝համասեռամոլների և տրանսգենդեր մարդկանց) իրենց իրավունքների համար։ Նրա անունով դիմել են շատերը, ովքեր առաջարկել են հետևել Նիդեռլանդների օրինակին և Էկվադորում[82] օրինականացնել միասեռ հարաբերությունները[Ն 8]։

Հիմնվելով այն բանի վրա, որ Մանուելան անընդհատ կոտրում էր կարծրատիպերը կանանց մասին սկզբունքորեն և ընկերներին ուղղված նրա ջերմ նամակների հիման վրա, Ուեսլեյան համալսարանի պրոֆեսոր Ռոբերտ Թ. Կոնը եզրակացրել է, որ Մանուելայի մոտ «վարքագծային բիսեքսուալության» առնվազն սկզբնաղբյուրների առկայության մասին, բայց ընդգծելով, որ դրա համար միանշանակ ապացույցներ չկան[83]։

Հիշողություն

խմբագրել

Սան Կառլոսի հրապարակում գտնվող Բոգոտայի պատմական Լա Կանդելարիա թաղամասում (ներկայումս Ռուֆինո Խոսե Կուերվո Հրապարակ) գտնվում է «La Casa de Manuelita Sáenz» թանգարանը, որը գտնվում է այն տանը, որտեղ Սաենսն ապրել է 1828-1830 թվականներին, մինչև ազատարար Սիմոն Բոլիվարի մահը։ Այս թանգարանը, որը միավորված է տարածաշրջանային տարազների թանգարանի հետ, հիմնականում պատմում է Մանուելայի կրած հանդերձանքների մասին[84]։

Բոգոտայի հարավ-արևելքում՝ Սան Կրիստոբալ շրջանում, կա Մանուելիտա Սաենսի անունը կրող դպրոց[85]։

 
Մանուելա Սաենսի կիսանդրին Արգենտինայում

2010 թվականի մայիսին Էկվադորի նախագահ Ռաֆայել Կորեան Արգենտինայի մայրաքաղաք Բուենոս Այրեսում բացեց Մանուել Սաենսի կիսանդրին[86]։

Սան Մարկոսի շրջանում Կիտոյի պատմական կենտրոնական հատվածում գտնվում է Մանուելա Սաենսի թանգարանը, որը հիմնադրվել է 1992 թվականին պատմաբան Կառլոս Ալվարես Սաայի կողմից[87]։ Լա Ամեդա զբոսայգում Էկվադորի մայրաքաղաքում տեղադրված է Մանուելայի փոքրիկ կիսանդրին. նրա անունով է կոչվում քաղաքի հյուսիսում գտնվող փողոցը և 8 գոտիական վարչակազմերից մեկը, այն է՝ Zona Centro-ն[88]։ 2007 թվականին Պիչինչայի ճակատամարտի 185-ամյակի տոնակատարության արարողության ժամանակ Հայրենիքի տաճարի զինանշանների սրահում տեղադրվեց ևս մեկ կիսանդրի[89]։ Այդ ժամանակ էլ Մանուելա Սաենսին շնորհվել Է Էկվադորի պատվավոր գեներալի կոչում պատերազմում տարած հաղթանակի գործում ունեցած ավանդի համար[90]։ 2013 թվականին Բոլիվարի դամբարանի դիմաց տեղադրվել է 14 մետրանոց Rosa Roja de Paita քանդակը՝ նվիրված Մանուելային[91]։ Մանուելա Սաենսի անունը կրում է PDVSA պետական ընկերության նավթային տանկերներից մեկը[92]։

Մշակույթում

խմբագրել

Մանուելային նվիրված են հիմնականում դրամատիկական բնույթի ավելի քան մեկ տասնյակ տարբեր մեծ գործեր և բազմաթիվ բանաստեղծություններ։ Կոլումբիացի հայտնի գրող-արձակագիր և 1982 թվականի գրականության Նոբելյան մրցանակի դափնեկիր՝ Գաբրիել Գարսիա Մարկեսը 1989 թվականին թողարկել է «Գեներալն իր լաբիրինթոսում» վեպը Բոլիվարի կյանքի վերջին օրերի մասին, որը հետագայում բազմիցս վերահրատարակվել է[93]: 2010 թվականին չիլիացի հայտնի բանաստեղծ և արձակագիր Պաբլո Ներուդան գրել է Մանուելային նվիրված «La Insepulta de Paita» բանաստեղծությունը[16][94], իսկ նրան նվիրված վեպում նա կնոջը անվանել է Լատինական Ամերիկայում կանանց ազատագրական պայքարի խորհրդանիշ[95]։ Մանուելային է նվիրված «La celebración» ստեղծագործությունը՝ էկվադորցի գրող Լուիս Զունիգայի դրամատիկ մենախոսությունը, 2018 թվականին Կիտոյում kaviernícolas ամսագրում հրապարակվել է՝ Palabras sobre la mesa-ն։ Նա նրան նվիրեց «Manuela novela» գիրքը[96]։

Սաենսի կերպարը օգտագործվել է Լատինական Ամերիկայի տարածքում բազմաթիվ թատերական ներկայացումներում։ Դրանցից առաջինը Լուիս Պերասայի «Manuela Sáenz»-ն է, որը բեմադրվել Է 1960 թվականին Կարակասում[97]։ Ամենակարևորը համարվում է Ալվարո Սան Ֆելիքսի «In La muerte viene de dallas»-ը, որի պրեմիերան տեղի է ունեցել 1978 թվականին Կիտոյում։ Այս ներկայացման համար ռեժիսորը Էկվադորի ազգային թատերական մրցանակ է ստացել, իսկ պիեսն ինքնին չափազանց տարածված դարձավ Լատինական Ամերիկայում և հանրահռչակեց Մանուելայի կերպարը թատրոնի և հեռուստատեսության համար։ Բացի այդ, Ալվարոն 1998 թվականին բեմադրել Է «Una loca extrella» ներկայացումը («Խենթ աստղ»)։ Դա առաջին աշխատանքն էր, որի սյուժեն հիմնված էր ոչ թե Մանուելայի սիրային հարաբերությունների, այլ նրա առաջնորդության հմտությունների և հեղափոխական պատերազմի ազդեցության վրա[98]։

Առաջին անգամ Մանուելայի կերպարը հեռուստատեսությունում օգտագործվել է այն ժամանակ, երբ լույս է տեսել Ալվարոյի պիեսը՝ 1978 թվականին, երբ Կոլումբիայի տարածքում բեմադրվել է «Մանուելիտա Սաենս» հեռուստանովելը։ Հետագայում նրան բազմիցս վերադարձան հեռուստատեսային դերասաններ։ 2000 թվականին վենեսուելացի ռեժիսոր Դիեգո Ռիսկեսը բեմադրել է «Manuela Sáenz» դրաման։ Ֆիլմի պրոդյուսերը դարձել Է Լեոնարդո Պադրոնը, Մանուելայի դերում նկարահանվել է Բեատրիս Վալդեսը[99]։ 2015 թվականին լույս տեսավ Կոլումբիական «Հանդիպում Գուակիլում» սերիալը, որը պատմում է Սան Մարտինի և Բոլիվարի հանդիպման մասին, որը կարողացավ տեղի ունենալ միայն Ռոզա Կամպուսանոյի և Մանուելա Սաենսի ջանքերի շնորհիվ[100]։

Եվրոպայի տարածքում Մանուելայի կերպարն առաջին անգամ օգտագործվել է իսպանական «Ժամանակի նախարարություն» ժամանակային ճանապարհորդության հեռուստասերիալում։ Դրանում Մանուելան (Իմմա Լլորետի կատարմամբ[101]) հայտնվեց 31 դրվագում (3-րդ եթերաշրջանի 11-րդ դրվագ), որը լույս տեսավ 2017 թվականին։ Այս սերիալի դրվագում հերոսները հայտնվում են հեղափոխական պատերազմի ժամանակ և հանդիպում Բոլիվարին և նրա սիրուհուն[102]։

Նշումներ

խմբագրել
  1. ↑ Դոն տիտղոսի կանացի տարբերակը (իսպ.՝ Դոն) անգլերեն սըր-ի անալոգը, ովքեր դիմում են ասպետներին, քաղաքացիական ծառայության համար պարգևատրվածներին։ Մանուելան նման կոչում էր կրում, որովհետև պարգևատրվել է Պերուի արևի շքանշանով։ Նրա կողմից պարգևատրվածները ևս մեկ տիտղոս ունեն` «Արևի ասպետ» (իսպ.՝ Caballero del Sol)։ Մանուելան կրում էր իր կանացի տարբերակը, որը չունի տարբերակ ռուսերեն լեզվում՝ «Caballeresa del Sol»
  2. ↑ Անվան մեկ այլ տարբերակ՝ «Անկախության ճիչ», իսպ.՝ Grito de la Independencia
  3. ↑ Անվան իսպանական տարբերակ՝ Ջեյմի Թորն (անգլ.՝ Jaime Thorne)
  4. ↑ Անալոգային մուտքի արտոնագրերը այն ժամանակ։ Վիզան ինքնին հայտնվեց միայն Առաջին համաշխարհային պատերազմի ավարտին։
  5. ↑ դիտել, օրինակ՝ դրա առաջին թողարկումը Google books-ում
  6. ↑ Պերուական կոստյումի տարրերից մեկը չամրացված թիկնոցն է
  7. ↑ Նրա այս հակման մասին հայտարարել են, օրինակ՝ Գոնսալո Ումբերտո Մատա Օրդոնյեսը, Ամի Տաքսինը և նրա հետ միաժամանակ ապրած քիմիկոս և Լոնդոնի Թագավորական ընկերության անդամ Ջոզեֆ Գիլբերտը։
  8. ↑ Էկվադորում նույնասեռ ամուսնություններն օրինականացվել են արդեն այդ աշխատանքի հրապարակումից հետո՝ 2008 թվականին, սոցիալիստական սահմանադրության ընդունումից հետո

Ծանոթագրություններ

խմբագրել
  1. ↑ 1,0 1,1 1,2 1,3 1,4 Bibliothèque nationale de France data.bnf.fr (ֆր.): տվյալների բաց շտեմարան — 2011.
  2. ↑ 2,0 2,1 2,2 2,3 2,4 Encyclopædia Britannica
  3. ↑ 3,0 3,1 http://www.solonosotras.com/archivo/09/cult-bio-manuelita070201.htm
  4. ↑ 4,0 4,1 4,2 FemBio տվյալների շտեմարան (գերմ.)
  5. ↑ Biografías, 2013
  6. ↑ 6,00 6,01 6,02 6,03 6,04 6,05 6,06 6,07 6,08 6,09 6,10 6,11 6,12 Дунаева, 2018
  7. ↑ González, 1944
  8. ↑ Hagen, 1952
  9. ↑ Murray 2001; Taxin 1999.
  10. ↑ Taxin, 1999, էջ 83
  11. ↑ «Dina Boluarte jura como ministra de Desarrollo e Inclusión Social». andina.pe (իսպաներեն). Lima. 2021 թ․ հուլիսի 29. Արխիվացված օրիգինալից 2021 թ․ հուլիսի 30-ին. Վերցված է 2021 թ․ օգոստոսի 16-ին.
  12. ↑ Quintero, 2001, էջ 58
  13. ↑ Guhl Mercedes Las Madres de la Patria: Antonia Santos y Policarpa Salavarrieta / ed. María Mercedes Jaramillo y Betty Osorio. — Bogota: Mujeres de Nuestra América, 1997. — P. 120.
  14. ↑ Lynch John[en] Simón Bolívar (Simon Bolivar): A Life. — Complete ed. — Princeton, N.J.: Yale University Press, 2007. — С. 241. — 349 с. — ISBN 978-0-300-12604-4
  15. ↑ Дунаева 2018; Murray 2001; González 1944; Murray 2009; Adams 1991.
  16. ↑ 16,00 16,01 16,02 16,03 16,04 16,05 16,06 16,07 16,08 16,09 16,10 16,11 16,12 16,13 16,14 Naranjo, 2002
  17. ↑ Adams, 1991, էջեր 40—41
  18. ↑ Murray, 2009, էջ 9
  19. ↑ Murray, 2009, էջ 12
  20. ↑ Murray, 2009, էջ 85
  21. ↑ Chiriboga Luz Argentina Jonatás y Manuela. — 2 edición. — Quito: B. Carrión, 2003. — P. 60—65. — 174 p. — ISBN 978-9-978-62301-5
  22. ↑ Fausto de Elhuyar y de Suvisa(անգլ.) // Catholic Encyclopedia. — N. Y.: Robert Appleton Company, 1913. — Vol. 6. Архивировано из первоисточника 12 Հուլիսի 2018.
  23. ↑ Adams, 1991, էջ 42
  24. ↑ 24,0 24,1 Taxin, 1999, էջ 97
  25. ↑ 25,0 25,1 25,2 Лаврецкий, 1981
  26. ↑ Murray, 2009, էջ 62
  27. ↑ 27,0 27,1 Taxin, 1999, էջ 98
  28. ↑ Murray, 2009, էջ 165
  29. ↑ 29,0 29,1 Taxin, 1999, էջ 100
  30. ↑ Sáenz, 2005, էջ 24
  31. ↑ Naranjo 2002; Лаврецкий 1981.
  32. ↑ Лаврецкий, 1981, глава Свидание в Гуякиле
  33. ↑ Կաղապար:Нп4 Historia patria: Leyendas historicas de Venezuela. — Lima: la Patria, 1890. — P. 146. — 318 p.
  34. ↑ Taxin 1999; Murray 2001.
  35. ↑ Murray, 2009, էջ 130
  36. ↑ Naranjo 2002; Лаврецкий 1981; Дунаева 2018; Murray 2001; Hagen 1952; Mata 1959; Miramón 1973.
  37. ↑ Sáenz, 2005, էջ 66
  38. ↑ Murray, 2009, էջ 139
  39. ↑ Murray, 2001, էջ 295
  40. ↑ Sáenz, 2005, էջեր 103—104
  41. ↑ Дунаева 2018; Quintero 2001.
  42. ↑ Лаврецкий, 1981, Государство Боливар, часть II
  43. ↑ Palma Soriano Ricardo La Protectora y la Libertadora/Doña Manuela Sáenz // Tradiciones peruanas. — Peru: Montaner y Simón, 1872—1894. — Vol. 7. — P. 1134. — 1796 p.
  44. ↑ Vidaurre Manuel Lorenzo Despedida de las Tropas de Colombia / edit. Կաղապար:Нп4. — Lima: Cartas Americanas, 1973. — Vol. 6. — P. 513—514.
  45. ↑ Pino Alberto Tauro del Enciclopedia ilustrada del Perú. — 3 editoral. — Lima: PEISA, 2001. — P. 2737. — 2845 p. — ISBN 978-9-972-40150-3
  46. ↑ «Бустаменте, Анастасий». Բրոքհաուզի և Եֆրոնի հանրագիտական բառարան: 86 հատոր (82 հատոր և 4 լրացուցիչ հատորներ). Սանկտ Պետերբուրգ. 1890–1907.{{cite book}}: CS1 սպաս․ location missing publisher (link)
  47. ↑ Murray, 2009, էջ 149
  48. ↑ Calle Manuel Jesus «Manuelita Sáenz», Cronistas de la Independencia Y de la República / ed. J. M. Cajica. — Puebla: Biblioteca Ecuatoriana Mínima, 1960. — P. 633.
  49. ↑ 49,0 49,1 49,2 49,3 Лаврецкий, 1981: «глава Сентябрьская ночь»
  50. ↑ Taxin, 1999, էջ 104
  51. ↑ «Atentado del 25 de septiembre de 1828». Diccionario de Historia de Venezuela (իսպաներեն). Արխիվացված օրիգինալից 2021 թ․ ապրիլի 25-ին. Վերցված է 2021 թ․ ապրիլի 25-ին.
  52. ↑ Лаврецкий, 1981, глава Сан-Педро-Алехандрино
  53. ↑ Taxin, 1999, էջ 96
  54. ↑ 54,0 54,1 Taxin, 1999, էջ 105
  55. ↑ Los Patriotas de Corazón Alas señoras liberales(իսպ.) // El Liberal : periódico politico literario semanal / ed. Carlos Jiminez. —Bogota, 1830. — № 4. — С. 144. Архивировано из первоисточника 21 Նոյեմբերի 2022.
  56. ↑ Murray, 2009, էջ 118
  57. ↑ Vicente Rocafuerte a Juan José Flores Արխիվացված 2022-11-21 Wayback Machine, Quito, 14 de octubre 1835
  58. ↑ Vicente Rocafuerte a Juan José Flores Արխիվացված 2022-11-21 Wayback Machine, Quito, 28 de octubre 1835
  59. ↑ Murray, 2009, էջեր 159—162
  60. ↑ Murray, 2009, էջ 168
  61. ↑ Murray, 2009, էջեր 172—173
  62. ↑ Murray, 2009, էջ 197
  63. ↑ Taxin, 1999, էջեր 100—101
  64. ↑ Gabor Anne-Marie (2012 թ․ սեպտեմբերի 27). «Manuela Sáenz (1797—1856)». Find A Grave (անգլերեն). Արխիվացված օրիգինալից 2021 թ․ փետրվարի 4-ին. Վերցված է 2021 թ․ հունվարի 30-ին.
  65. ↑ «Alcaldía Mayor de Bogotá rinde homenaje a Manuelita Sáenz». Bogota Humana (իսպաներեն). Bogota: Alcaldia Mayor de Bogota[es]. 2010 թ․ հուլիսի 8. Արխիվացված է օրիգինալից 2013 թ․ դեկտեմբերի 15-ին.
  66. ↑ Murray 2001; Murray 2009.
  67. ↑ Taxin, 1999, էջ 86
  68. ↑ Taxin, 1999, էջ 108
  69. ↑ 69,0 69,1 González, 1944, էջ 284
  70. ↑ Garcés Elena Colombian Women: The Struggle Out of Silence. — Lanham: Lexington Books, imprint of Rowman & Littlefield, 2008. — С. 100. — 265 с. — ISBN 978-0-739-11626-5
  71. ↑ Хаббард Л. Р. Часть 6. Эссе о власти. Ответственность вождей // Введение в Саентологическую Этику = Introduction to Scientology Ethics : [пер. с  անգլ.]. — М. : New Era Publications International, 2007. — С. 161—164. — 528 с. — ISBN 978-87-7687-056-0.
  72. ↑ Di Capua Alberto Manuela Sáenz y un ilustre viajero(իսպ.) // Boletín histórico. — San Francisco de Quito: Dirección de Historia y Geografía Miltares, 1982. — № 19, 20. — P. 112.
  73. ↑ Vicente Lecuna Salboch La entrevista de Guayaquil, restablecimiento de la verdad histórica. — 3 editoral. — Bogota: Ministerio de Educación Nacional, Dirección de Cultura, 1952. — P. 101. — 365 p.
  74. ↑ Ortiz Juan Venancio Recuerdos de un pubre viejo(իսպ.) // Urdaneta Alberto Papel Periódico Ilustrado. — San Felipe y Santiago de Montevideo: Imprenta de Silvestre y Compañia, 1886. — Т. 5. — № 118. — С. 27. Архивировано из первоисточника 26 Հունիսի 2021.
  75. ↑ Venancio Juan Ortiz Historicas(իսպ.) // Reminiscencias. — San Felipe y Santiago de Montevideo: imprenta de la Voz pública, 1907. — № 157. — С. 27.
  76. ↑ «Буссенго, Жан-Баптист-Жозеф-Диедоне». Բրոքհաուզի և Եֆրոնի հանրագիտական բառարան: 86 հատոր (82 հատոր և 4 լրացուցիչ հատորներ). Սանկտ Պետերբուրգ. 1890–1907.{{cite book}}: CS1 սպաս․ location missing publisher (link)
  77. ↑ Буссенго / Лубнина И. Е. // Большой Кавказ — Великий канал. — М. : Большая российская энциклопедия, 2006. — (Большая российская энциклопедия : [в 35 т.] / гл. ред. Ю. С. Осипов ; 2004—2017, т. 4). — ISBN 5-85270-333-8.
  78. ↑ Boussingault Jean Baptiste Joseph Dieudonné Memorias: 1830—1832 / Alexander Koppel de León. — Bogota: Banco de la República, 1985. — Vol. V. — P. 1120. — ISBN 95-890-2804-7
  79. ↑ Taxin, 1999, էջ 102
  80. ↑ Boussingault Jean Baptiste Joseph Dieudonné Mémoires de J. B. Boussingault. — Wyoming: Creative Media Partners, LLC., 2018. — Т. III. — С. 164—167. — 306 с. — ISBN 0-270-76399-6
  81. ↑ Murray, 2009, էջեր 164—166
  82. ↑ Serrano Amaya José Fernando Otros cuerpos, otras sexualidades. — Bogotá: Pontificia Universidad Javeriana[es], 2006. — P. 168, 177—178. — 199 p. — ISBN 95-86-83894-3
  83. ↑ Conn Robert T. Bolívar’s Afterlife in the Americas: Biography, Ideology, and the Public Sphere. — Cham: Springer Nature, 2020. — С. 194. — 525 с. — ISBN 3-030-26218-9
  84. ↑ Alta Voz (2014 թ․ օգոստոսի 28). «Museo de Trajes recuerda a Manuelita Sáenz con jornada de lectura en Voz Alta». Mincultura (իսպաներեն). Ministerio de Cultura de Colombia. Արխիվացված է օրիգինալից 2021 թ․ մարտի 28-ին. Վերցված է 2021 թ․ մարտի 28-ին.
  85. ↑ «Colegio Manuelita Saenz (San Cristóbal,Bogotá)». Bogota mi Ciudad (իսպաներեն). Bogota. Արխիվացված է օրիգինալից 2021 թ․ մարտի 28-ին. Վերցված է 2021 թ․ մարտի 28-ին.
  86. ↑ «Homenaje a Manuela Sáenz». Nuevo Puerto Madero (իսպաներեն). 2010 թ․ հոկտեմբերի 6. Արխիվացված է օրիգինալից 2010 թ․ նոյեմբերի 2-ին. Վերցված է 2021 թ․ մարտի 28-ին.
  87. ↑ «Manuela Sáenz tiene su museo en San». Կաղապար:Нп4 (իսպաներեն). Quito. 2011 թ․ փետրվարի 6. Արխիվացված է օրիգինալից 2021 թ․ մարտի 28-ին. Վերցված է 2021 թ․ մարտի 28-ին.
  88. ↑ Dávalos H. Angel Alberto Quito, significado y ubicación de sus calles: (a fines del siglo XX). — Casilla: Editorial Abya Yala, 1999. — P. 170. — 202 p. — ISBN 9-978-04552-X
  89. ↑ «Un busto de Manuela Sáenz fue develado». Կաղապար:Нп4 (իսպաներեն). Quito. 2010 թ․ մայիսի 25. Արխիվացված է օրիգինալից 2010 թ․ մայիսի 29-ին. Վերցված է 2021 թ․ մարտի 28-ին.
  90. ↑ «Homenaje para Manuela Sáenz». El Universo (իսպաներեն). 2007 թ․ մայիսի 21. Արխիվացված է օրիգինալից 2021 թ․ փետրվարի 7-ին. Վերցված է 2021 թ․ մարտի 28-ին.
  91. ↑ Maduro Nicolas Presidente Nicolás Maduro inauguró mausoleo para El Libertador(իսպ.) // Bitácora. — 2015. Архивировано из первоисточника 2 Ապրիլի 2015.
  92. ↑ «Estados Unidos». Կաղապար:Нп4 (իսպաներեն). 2019 թ․ դեկտեմբերի 3. Արխիվացված է օրիգինալից 2021 թ․ մարտի 28-ին. Վերցված է 2021 թ․ մարտի 28-ին.
  93. ↑ Гарсиа Маркес, 2011
  94. ↑ Araucaria (2010 թ․ հուլիսի 6). «Pablo Neruda: La Insepulta de Paita». Pablo Neruda Fan (իսպաներեն). Արխիվացված օրիգինալից 2021 թ․ փետրվարի 4-ին. Վերցված է 2021 թ․ հունվարի 30-ին.
  95. ↑ Neruda, 1988, էջ 141
  96. ↑ Zúñiga Luis Manuela: novela. — 2e ed. — Quito: Eskeletra editorial, 1991. — 197 p. — ISBN 9-978-61001-4
  97. ↑ Cuatro comedias: edición homenaje al notable escritor Luis Peraza (Pepe Pito), en reconocimiento a cuanto hizo por el teatro en nuestro país. — Carakas: Dirección de Cultura, Universidad Central de Venezuela, 1974. — Vol. 42. — 124 p.
  98. ↑ Cortés Eladio, Barrea-Marlys Mirta Encyclopedia of Latin American Theater / ProQuest[en]. — Hawthorne: Greenwood Press, 2003. — С. 222, 242, 508. — 514 с. — ISBN 0-313-29041-5
  99. ↑ Beatriz Valdés, Mariano Álvarez, Erich Wildpret, Asdrúbal Meléndez (2001 թ․ սեպտեմբերի 26). «Manuela Sáenz». IMDB (անգլերեն). Արխիվացված օրիգինալից 2021 թ․ մայիսի 28-ին. Վերցված է 2021 թ․ փետրվարի 1-ին.{{cite web}}: CS1 սպաս․ բազմաթիվ անուններ: authors list (link)
  100. ↑ Anderson Ballesteros, Pablo Echarri, Naiara Awada, Arturo Bonín. «El Encuentro de Guayaquil». IMDB (անգլերեն). Արխիվացված օրիգինալից 2019 թ․ սեպտեմբերի 8-ին. Վերցված է 2021 թ․ փետրվարի 1-ին.{{cite web}}: CS1 սպաս․ բազմաթիվ անուններ: authors list (link)
  101. ↑ Hugo Silva, Nacho Fresneda, Macarena García, Cayetana Guillén Cuervo (2017 թ․ հոկտեմբերի 9). «Министерство времени, TV 2017». IMDB (անգլերեն). Արխիվացված օրիգինալից 2018 թ․ հունիսի 16-ին. Վերցված է 2021 թ․ մարտի 31-ին.{{cite web}}: CS1 սպաս․ բազմաթիվ անուններ: authors list (link)
  102. ↑ Menéndez Sara (2017 թ․ հոկտեմբերի 10). «Crítica 'El Ministerio del Tiempo' 3x10: ¿Estamos viendo un documento histórico o las noticias?». Zona Red (իսպաներեն). Վերցված է 2021 թ․ մարտի 31-ին.

Գրականություն

խմբագրել
Գրքեր
  • Габриэль Хосе де ла Конкордиа «Габо» Гарсиа Маркес. Генерал в своём лабиринте = El general en su laberinto : [пер. с 

իսպ.] / перевод А. К. Борисовой. — М. : АСТ, Астрель, 2011. — 320 с. — (Нобелевская премия). — 15 000 экз. — ISBN 978-5-17-072256-3 (АСТ). — ISBN 978-5-271-34688-0 (Астрель).

Հոդվածներ

Սկզբնաղբյուրներ

խմբագրել
 Վիքիպահեստն ունի նյութեր, որոնք վերաբերում են «Մանուելա Սաենս» հոդվածին։
Ստացված է «https://hy.wiki.x.io/w/index.php?title=Մանուելա_Սաենս&oldid=10047176» էջից