Վիքիպեդիա

Հարավային Ամերիկա

մայրցամաք

Հարավային Ամերիկա, երկրագնդի վեց մայրցամաքներից մեկը, որն ամբողջությամբ գտնվում է Արևմտյան կիսագնդում (բացառությամբ Բուվե) կղզու, որը երբեմն ներառվում է Հարավային Ամերիկայի կազմի մեջ) և մեծամասամբ՝ Հարավային կիսագնդում։ Մայրցամաքի հյուսիսային հատվածը գտնվում է Հյուսիսային կիսագնդում։ Որոշ աշխարհագրագետներ Հարավային Ամերիկան դիտարկում են որպես Ամերիկա աշխարհամասի կամ մեկ միասնական մայրցամաքի հարավային ենթամայրցամաքը։

Հարավային Ամերիկա
Տարածք17 840 000 կմ²
Բնակչություն387 489 196 (2011)
Բնակչ. խտություն21,4 մարդ/կմ²
Երկրներ12 պետություն
Կախյալ երկրներ3
Լեզուներիսպաներեն, պորտուգալերեն, ֆրանսերեն, Կեչուա լեզուներ և այլն։
Ժամային գոտիներUTC-2-ից UTC-5
Խոշոր քաղաքներ{{{2}}} Սան Պաուլու
{{{2}}} Լիմա
{{{2}}} Բոգոտա
{{{2}}} Ռիո դե Ժանեյրո
{{{2}}} Սանտյագո
{{{2}}} Կարակաս
{{{2}}} Բուենոս Այրես
{{{2}}} Բահիա Սալվադոր
{{{2}}} Բրազիլիա
{{{2}}} Ֆորտալեզա
Հարավային Ամերիկայի ֆիզիկական, քաղաքական և ժողովրդագրական պատկերը 2018 թվականի դրությամբ։

Հարավային Ամերիկայի ափերն արևմուտքում ողողում են Խաղաղ օվկիանոսի ջրերը, հյուսիսից և արևելքից՝ Ատլանտյան օվկիանոսի։ Հարավային Ամերիկայից հյուսիս-արևմուտք ընկած են Հյուսիսային Ամերիկա մայրցամաքն ու Կարիբյան ծովը։ Հարավային Ամերիկայում կա 12 ինքնիշխան պետություն. Արգենտինան, Բոլիվիան, Բրազիլիան, Չիլին, Կոլումբիան, Էկվադորը, Գայանան, Պարագվայը, Պերուն, Սուրինամը, Ուրուգվայը Վենեսուելան։ Բացի այդ, կան նաև կախյալ տարածքներ՝ Ֆոլկլենդյան կղզիները և Հարավային Ջորջիա և Հարավային Սանդվիչյան կղզիները, որոնք երկուսն էլ հանդիսանում են Բրիտանական անդրծովյան տարածքներ, սակայն ժամանակին Արգենտինան նրանց նկատմամբ հավակնություններ է ունեցել։ Հարավային Ամերիկայում կա նաև մեկ օտարերկրյա վարչական միավոր՝ Ֆրանսիական Գվիանան (Ֆրանսիայի անդրծովյան տարածքներից մեկը)։ Ի հավելումն, Նիդերլանդների Թագավորությանը պատկանող ABC կղզիները, Համբարձման կղզին (Բրիտանական անդրծովյան տարածքների մաս կազմող Սուրբ Հեղինեի կղզի, Համբարձման կղզի և Տրիստան դա Կունյայի կախյալ տարածք), Բուվե կղզին (Նորվեգիայի կախյալ տարածք), Պանաման ու Տրինիդադ և Տոբագոն ևս կարող են համարվել Հարավային Ամերիկայի մասեր։

Հարավային Ամերիկայի տարածքը կազմում է 17,840,000 կմ²։ 2022 թվականի դրությամբ՝ մայրցամաքի բնակչությունը կազմում է ավելի քան 437 միլիոն մարդ[1]։ Իր տարածքով Հարավային Ամերիկան չորրորդ ամենամեծ մայրցամաքն է՝ Եվրասիայից, Աֆրիկայից և Հյուսիսային Ամերիկայից հետո։ Բնակչության թվով ևս չորրորդն է՝ դարձյալ Եվրասիայից, Աֆրիկայից և Հյուսիսային Ամերիկայից հետո։ Բրազիլիան Հարավային Ամերիկայի բնակչությամբ ամենամեծ երկիրն է, որտեղ բնակվում է մայրցամաքի բնակչության կեսից ավելին։ Նրան հաջորդում են Կոլումբիան, Արգենտինան, Վենեսուելան և Պերուն։ Վերջին տասնամյակներին Բրազիլիան ապահովում է նաև մայրցամաքի ՀՆԱ-ի կեսը և հանդիսանում Հարավային Ամերիկայի առաջատար երկիրը[2]։

Բնակչության մեծ մասը բնակվում է մայրցամաքի արևմտյան և արևելյան ափերին, մինչդեռ կենտրոնական հատվածն ու ծայր հարավը քիչ բնակեցված է։ Հարավային Ամերիկայի արևմտյան հատվածի մեծ մասն զբաղեցնում է Անդերը։ Ի հակադրություն սրա, արևելյան հատվածում գերակշիռ են ինչպես բարձրադիր շրջանները, այնպես էլ ընդարձակ հարթավայրերը, որտեղով հոսում են Ամազոն, Օրինոկո և Պարանա գետերը։ Մայրցամաքի տարածքի մեծ մասն ընկած է արևադարձային գոտիներում, բացառությամբ Հարավային կոնի մեծ հատվածի, որը տեղակայված է միջին լայնություններում։

Մայրցամաքի մշակութային և ազգային ձևավորումը տեղի է ունեցել բնիկների, եվրոպացի գաղութարարների և ներգաղթյալների՝ հատկապես աֆրիկյան ստրուկների միախառնման արդյունքում։ Եվրոպական գաղութատիրության հետևանքով Հարավային Ամերիկայի բնակչության գերճնշող մասը խոսում է իսպաներեն կամ պորտուգալերեն։ Բնակչության շրջանում տարածված են արևմտյան ավանդույթները։ Ի տարբերություն Եվրոպայի, Ասիայի կամ Աֆրիկայի, 20-րդ դարի ընթացքում Հարավային Ամերիկան եղել է համեմատաբար խաղաղ մայրցամաք, որտեղ քիչ թվով պատերազմներ են եղել[3]։

Աշխարհագրություն

խմբագրել
Հիմնական հոդված՝ Հարավային Ամերիկայի աշխարհագրություն
 
Հարավային Ամերիկայի ամբողջական ռելիեֆային պատկերը։
 
Հարավային Ամերիայի ժամանակակից քաղաքական քարտեզը

Հարավային Ամերիկան զբաղեցնում է Ամերիկա աշխարհամասի հարավային հատվածը։ Մայրցամաքը հյուսիս-արևմուտքից, Կոլումբիա-Պանամա սահմանին զուգահեռ, սահմանափակված է Դարիենի ջրբաժանով՝ չնայած շատերի կարծիքով երկու մայրցամաքները բաժանված են Պանամայի ջրանցքով։ Աշխարհաքաղաքական[4] և աշխարհագրական տեսանկյունից Պանամայի ողջ տարածքը՝ ներառյալ Պանամայի պարանոցում ընկած ջրանցքի արևելյան հատվածը, սովորաբար ներառվում է Հյուսիսային Ամերիկայի կազմի մեջ[5][6][7], իսկ ավելի կոնկրետ՝ Կենտրոնական Ամերիկայի[8][9]։ Հարավային Ամերիկայի մայրցամաքային տարածքի գրեթե ամբողջությամբ գտնվում է Հարավամերիկյան սալի վրա։

Հարավային Ամերիկայում է անդադար հոսող աշխարհի ամենաբարձր՝ Անխելի ջրվեժը, որը գտնվում է Վենեսուելայի տարածքում, իր ծավալով ամենամեծ ջրվեժը՝ Կաիետեուր ջրվեժը, որը գտնվում է Գայանայում, աշխարհի ամենամեծ ավազան ունեցող գետը՝ Ամազոնը, ամենաերկար լեռնաշղթան՝ Անդերը, որի ամենաբարձր գագաթը՝ Ակոնկագուան, ունի 6 960 մետր բարձրություն, աշխարհի ամենաչոր անապատը՝ Ատակաման[10][11][12], աշխարհի ամենախոնավ վայրերից մեկը՝ Կոլումբիայի Լոպես դե Միկայը, ամենամեծ խոնավ անտառները՝ Ամազոնի անտառները, աշխարհի ամենաբարձրադիր մայրաքաղաքը՝ Բոլիվիայի մայրաքաղաք Լա Պասը, աշխարհի ամենաբարձրադիր լիճը՝ Տիտիկական և բացառությամբ Անտարկտիկայի հետազոտական կայանների, աշխարհի ամենահարավային բնակավայրը՝ Չիլիի Պուերտո Տորո բնակավայրը։

Հարավային Ամերիկան ունի ոսկու, արծաթի, պղնձի, երկաթի հանքաքարի, անագի և նավթի հարուստ բնական պաշարներ։ Այդ ռեսուրսները մեծ եկամուտներ են ապահովել հարավամերիկյան որոշ երկրների համար՝ հատկապես պատերազմների ժամանակ կամ մյուս երկրների արդյունաբերական զարգացման ժամանակաշրջաններում։ Այդուհանդերձ, մեկ հիմնական արտահանվող ապրանքի արտադրության վրա կենտրոնանալը հաճախ խոչընդոտել է դիվերսիֆիկացված տնտեսության զարգացմանը։ Միջազգային շուկաներում հումքային ապրանքների գների տատանումները պատմականորեն հանգեցրել են հարավամերիկյան պետությունների տնտեսությունների զգալի վերելքների ու անկումների՝ հաճախ առաջացնելով քաղաքական ծայրահեղ անկայունություն։ Դա մղում է արտադրության դիվերսիֆիկացմանն ուղղված ջանքեր գործադրել, որպեսզի հեռանան մեկ խոշոր արտահանման ուղղվածություն ունեցող տնտեսություններից։

Բրազիլիան Հավարային Ամերիկայի ամենամեծ պետությունն է, որն զբաղեցնում է մայրցամաքի տարածքի գրեթե կեսը։ Բնակչության թվով Բրազիլիան ևս առաջատարն է, իսկ Հարավային Ամերիկայի բնակչության մոտ կեսը բնակվում է հենց այս երկրում[13]։ Մնացած երկրներն ու տարածքները բաժանված են չորս ենթատարածաշրջանների միջև՝ Անդյան երկրներ, Կարիբյան Հարավային Ամերիկա, Գվիանա և Հարավային կոն[14]։

Հարակից կղզիներ

խմբագրել
 
Լոս Ռոքես կղզեխումբը, Վենեսուելա

Հարավային Ամերիկայի հարակից կղզիների մեծ մասը աշխարհագրորեն մտնում են Հարավային Ամերիկայի կազմի մեջ։ Նիդերլանդների Թագավորությանը պատկանող ABC կղզիները (Արուբան, Բոնեյրեն և Կյուրասաոն), Տրինիդադ և Տոբագո կղզիները (Տրինիդադը և Տոբագոն), Նուևա Էսպարտան և Վենեսուելայի դաշնային կախյալ տարածքները գտնվում են Հարավամերիկյան մայրցամաքային ծանծաղուտի հյուսիսային հատվածում և երբեմն դիտարկվում են որպես մայրցամաքի բաղկացուցիչ մաս։ Աշխարհաքաղաքական տեսանկյունից, Կարիբյան ավազանի կղզային բոլոր պետություններն ու տարածքները, որպես առանձին ենթատարածաշրջան, մտնում են Հյուսիսային Ամերիկայի կազմի մեջ։ Ի հակադրություն սրա, Ավես կղզին (վարչականորեն պատկանում է Վենեսուելային), Սան Անդրես, Պրովիդենսիա և Սանտա Կատալինա կղզեխումբը (Սան Անդրես կղզին, Պրովիդենսիա կղզին և Սանտա Կատալինա կղզին վարչականորեն պատկանում են Կոլումբիային) քաղաքական տեսանկյունից պատկանում են Հարավային Ամերիկայի երկրներին, սակայն երկրաբանական տեսանկյունից մտնում են Հյուսիսային Ամերիկայի կազմի մեջ[7][15][16]։

Աշխարհաքաղաքական տեսանկյունից Հարավային Ամերիկային են պատկանում նաև Չիլոյե կղզեխումբը և Ռոբինզոն Կրուզոյի կղզին (մտնում են Չիլիի վարչական կազմի մեջ), Զատկի կղզին (մշակութային առումով պատկանում է Օվկիանիային, սակայն վարչական առումով՝ դարձյալ Չիլիին)[17], Գալապագոսյան կղզիները (մտնում է Էկվադորի վարչական կազմի մեջ, բայց երբեմն էլ դիտարկվում է Օվկիանիայի մաս)[17][18][19][20] և Հրո երկիր կղզեխումբը (բաժանված է Արգենտինայի և Չիլիի միջև)։ Ատլանտյան օվկիանոսում Բրազիլիային են պատկանում Ֆեռնանդու դի Նորոնիա, Տրինիդադ և Մարտիմ Վաս ու Սան Պաուլու կղզիները, մինչդեռ Ֆոլկլենդյան կղզիները (իսպ.՝ Islas Malvinas) և Հարավային Ջորջիա և Հարավային Սանդվիչյան կղզիները (երկրաբանական ու ջրաբանական տեսանկյուններից պատկանում են Անտարկտիկային[21]) հանդիսանում են բրիտանական կառավարման տակ գտնվող անդրծովյան տարածքներ, որոնց իշխանությունը կղզիների վրա վիճարկվում է Արգենտինայի կողմից։

Հատուկ դեպքեր

խմբագրել

Հարավամերիկյան սալի ամենահեռավոր հրաբխային կղզիներից մեկը՝ Համբարձման կղզին, երկրաբանական տեսանկյունից ևս հանդիսանում է Հարավային Ամերիկայի մաս[22]։ Վարչականորեն լինելով Սուրբ Հեղինեի, Համբարձման և Տրիստան դա Կունյայի կախյալ տարածք՝ կղզին աշխարհաքաղաքական տեսանկյունից Աֆրիկայի բաղկացուցիչ մասերից է։

Նորվեգիային պատկանող Բուվե կղզին, որն անմարդաբնակ հրաբխային կղզի է Ատլանտյան օվկիանոսի հարավային հատվածում, աշխարհագրորեն, երկրաբանորեն, կենսաաշխարհագրորեն և ջրաբանական տեսանկյունից ասոցացվում է Անտարկտիկայի հետ, սակայն աշխարհաքաղաքական տեսանկյունից այն ներառվում է Հարավային Ամերիկայի կազմի մեջ։

Կլիմա

խմբագրել
 
Հարավային Ամերիկայի քարտեզը՝ ըստ Կյոպպենի կլիմաների դասակարգման[23]։
 
1945-2006 թվականներին գրանցված արևադարձային բոլոր ցիկլոնների քարտեզը։

Տարածաշրջանում միջին ջերմաստիճանների բաշխումը մշտական օրինաչափություն է՝ սկսած հարավային լայնության 30°-ից, երբ իզոթերմները ձգտում են խառնվել լայնության աստիճանների հետ[24]։

Չափավոր լայնություններում, ձմեռներն ու ամառներն ավելի մեղմ են, քան Հյուսիսային Ամերիկայում։ Պատճառն այն է, որ մայրցամաքի ամենաընդարձակ հատվածը գտնվում է հասարակածային գոտում (այս տարածաշրջանն ունի ամենաշատ թվով հասարակածային հարթավայրերը, քան մեկ այլ տարածաշրջան[24]), այդ իսկ պատճառով Հարավային կոնն ունի ավելի մեծ օվկիանոսային ազդեցություն, ինչը ողջ տարվա ընթացքում մեղմացնում է ջերմաստիճանը։

Ամազոնի ավազանում տարեկան միջին ջերմաստիճանը տատանվում է 27 °C-ի սահմաններում, ինչին բնորոշ են ցածր ջերմային տատանումներն ու տեղումների բարձր ցուցանիշները։ Մարակայբո լճի և Օրինոկոյի գետաբերանի միջև, գերակշիռ է կոնգոլեզյան տիպի հասարակածային կլիման, որը տարածվում է նաև Բրազիլիայի տարածքի մի մասի վրա[24]։

Բրազիլական արևելակենտրոնական սարավանդն ունի խոնավ և տաք արևադարձային կլիմա։ Արգենտինական պամպայի հյուսիսային և արևելյան հատվածներն ունեն խոնավ մերձարևադարձային կլիմա, որտեղ ձմեռները տեղումներն առատ չեն, իսկ ամառները խոնավ են, մինչդեռ արևմտյան և հարավային հատվածներն ունեն դինարյան տիպի մերձարևադարձային կլիմա։ Անդյան շրջանի լեռնագագաթների հարակից հատվածներում կլիման ավելի ցուրտ է, քան նորվեգական ֆյորդների շուրջ գտնվող լեռնագագաթների հատվածում։ Անդյան սարավանդում գերակշռում է տաք կլիման՝ չնայած այն տատանվում է տարբեր մակարդակներում, մինչդեռ ափամերձ հատվածում գվինեական տիպի հասարակածային կլիմա է։ Այս կետից մինչև Չիլիի ափագծի հյուսիսային հատվածին բնորոշ է միջերկրածովյան օվկիանոսային կլիման՝ հատկապես մեղմ բրետոնյան տիպը։ Իսկ արդեն Հրո երկիր կղզեխմբում նկատվում է սիբիրյան տիպի ցուրտ կլիման[24]։

Տեղումների բաշխումը պայմանավորված է քամիների և օդային զանգվածների ռեժիմով։ Անդյան լեռներից արևելք ընկած արևադարձային գոտու մեծ մասում հյուսիս-արևելքից, արևելքից և հարավ-արևելքից եկող քամիներն Ատլանտյան օվկիանոսից խոնավություն են բերում՝ առաջացնելով առատ տեղումներ։ Այդուհանդերձ, քամու արագ և ուժեղ շարժի ու թույլ միջարևադարձային անդորրության գոտու պատճառով Հարավամերիկյան արևադարձային ցիկլոնները հազվադեպ են[25]։ Լյանոս հարթավայրում և Գվիանայում տեղումների մակարդակը տատանվում է միջինից մինչև բարձր։ Կոլումբիայի խաղաղօվկիանոսյան ափն ու Էկվադորի հյուսիսն անձրևոտ շրջաններ են, իսկ Կոլումբիայի Էլ Չոկո տեղանքն աշխարհի ամենախոնավ հատվածներից մեկն է՝ զիջելով Հիմալայան լեռների մոտ գտնվող Չերապունջի քաղաքին[26]։ Ատակամա անապատը, որը ձգվում է մայրցամաքի խաղաղօվկիանոսյան ափագծով, աշխարհի ամենաչոր շրջաններից մեկն է։ Չիլիի կենտրոնական և հարավային հատվածներն արտաարևադարձային ցիկլոնների գոտում են, իսկ արգենտինական Պատագոնիայի մեծ մասը՝ անապատ։ Արգենտինայի, Ուրուգվայի և Հարավային Բրազիլիայի պամպաներում անձրևային տեղումները միջին են։ Ավելին, տարվա ողջ ընթացքում գրանցվում են անձրևային տեղումներ։ Չակոյի չափավոր չոր պայմանները դիմակայում են Պարագվայի արևելյան շրջանների ինտենսիվ տեղումներին։ Հյուսիսարևելյան Բրազիլիայի կիսաանապատային ափին անձրևները կապված են մուսոնային ռեժիմի հետ[24]։

Կլիմայի որոշման կարևոր գործոններ են ծովային հոսանքները, ինչպես օրինակ Պերուական և Ֆոլկլենդյան հոսանքները։ Հարավային Ատլանտիկայի հասարակածային հոսանքը բախվում է մայրցամաքի հյուսիսարևելյան ափին և բաժանվում երկու հատվածների՝ բրազիլական հոսանքի և ցամաքային հոսանքի. վերջինս հոսում է դեպի հյուսիս-արևմուտք՝ Անտիլյան կղզիներին զուգահեռ, որտեղից փոխում է ուղղությունը և շարժվում դեպի հյուսիս-արևելք՝ ձևավորելով աշխարհի ամենակարևոր և հայտնի օվկիանոսային հոսանքը՝ Գոլֆստրիմը[24][27]։

Կենդանական աշխարհ

խմբագրել
Հիմնական հոդված՝ Հարավային Ամերիկայի կենդանական աշխարհ

Հարավային Ամերիկան կենդանական աշխարհի տեսանկյունից երկրագնդի ամենաբազմազան մայրցամաքներից մեկն է։ Հարավային Ամերիկայի համար էնդեմիկ են այնպիսի կենդանատեսակներ, ինչպիսիք են լաման, անակոնդան, պիրանյան, յագուարը, վիկունյան և գետակինճը։ Ամազոնի արևադարձային անտառներն ունեն մեծ կենսաբազմազանություն, որտեղ ներկայացված են Երկիր մոլորակի կենսաբանական տեսակների մեծ մասը։

Պատմություն

խմբագրել

Նախապատմություն

խմբագրել
 
Նախապատմական «Կուևա դե լաս Մանոս» քարանձավը (Ձեռքերի քարանձավ) Արգենտինայում։

Համարվում է, որ Հարավային Ամերիկան ուշ պալեոզոյան դարաշրջանից մինչև վաղ մեզոզոյան դարաշրջան միացած է եղել Աֆրիկայի հետ, մինչև որ գերմայրցամաք Պանգեան մոտ 225 մլն տարի առաջ սկսել է ճեղքվել և մասերի բաժանվել։ Այդ է պատճառը, որ Հարավային Ամերիկան և Աֆրիկան միևնույն բրածոներն ու ժայռերն ունեն։

Համարվում է, որ Հարավային Ամերիկայում մարդիկ առաջին անգամ բնակություն են հաստատել, երբ նվազագույնը 15 000 տարի առաջ այժմյան Ռուսաստանի տարածքից հատել են Բերինգիայի ցամաքային կամուրջը (այժմ՝ Բերինգի նեղուց)։ Նրանք Հյուսիսային Ամերիկայով տեղաշարժվել են հարավ և Պանամայի պարանոցով հասել Հարավային Ամերիկա։

Հարավային Ամերիկայում մարդկանց գոյության առաջին վկայությունները թվագրվում են մոտ մ.թ.ա. 9000 թվականով, երբ Ամազոնի ավազանի բարձրավանդակում սկսեցին մշակել դդում, չիլի պղպեղ և լոբի։ Խեցեգործական վկայությունները հավաստում են նաև այն մասին, որ այսօր հիմնական սնունդ համարվող մանիոկան, սկսել է մշակվել դեռևս մ.թ.ա. 2000 թվականից[28]։

Մ.թ.ա. 2000 թվականին արդեն բազում գյուղական համայնքներ էին ձևավորվել Անդերում և դրան հարող շրջաններում։ Ձկնորսությունը տարածված էր ամբողջ ափով մեկ, ինչի հետևանքով ձուկը դարձավ հիմնական սնունդը։ Այդ ժամանակ լավ զարգացած էին նաև ոռոգման համակարգերը, որոնք նպաստում էին գյուղական համայնքների ձևավորմանը[28]։

Անդերի բարձրավանդակում մոտ մ.թ.ա. 3500 թվականին սկսեցին ընտելացնել լամաներ, վիկունյաներ, գուանակոներ և ալպականեր։ Բացի այն, որ օգտագործվում էր դրանց միսն ու բուրդը, դրանք ծառայել են որպես ապրանքների փոխադրամիջոց[28]։

Մինչկոլումբոսյան քաղաքակրթություններ

խմբագրել
Հիմնական հոդված՝ Մինչկոլումբոսյան Ամերիկա
 
Պերուում գտնվող ինկերի Մաչու Պիկչու կալվածքը, որը համարվում է աշխարհի նոր յոթ հրաշալիքներից մեկը։

Բուսաբուծությունը և բնակավայրերի հիմնումը հնարավորություն ստեղծեցին, որ Հարավային Ամերիկայում բազմաթիվ քաղաքակրթություններ ծնվեն։

Հարավային Ամերիկայի ամենավաղ հայտնի քաղաքակրթություններից մեկը գտնվում էր Նորտե Չիկոյում՝ Պերուի կենտրոնական ափին։ Չնայած մինչկերամիկական մշակույթին՝ Նորտե Չիկոյի մոնումենտալ ճարտարապետությունն այնքան հին էր, որքան Հին Եգիպտոսի բուրգերը։ Նորտե Չիկոյի ղեկավար դասն առևտրային ցանց ստեղծեց և զարգացրեց գյուղատնտեսությունը, որից հետո, ըստ որոշ գնահատականների և հնագիտական գտածոների, մ.թ.ա. 900 թվականին ստեղծվեց Չավինյան մշակույթը։ Ժամանակակից Պերուի Չավին դե Ուանտար կոչվող հնագիտական վայրում՝ 3177 մ բարձրության վրա, արտեֆակտներ են հայտնաբերվել։ Չավինյան քաղաքակրթությունը գոյատևել է մ.թ.ա 900-մ.թ.ա. 300 թվականներին։

Մ.թ. I հազարամյակում Պերուի կենտրոնական ափին կենտրոնացված պետությունների հետ ծաղկեցին Մոչե (մ.թ.ա. 100-մ.թ. 700, Պերուի հյուսիսային ափ), Պարակաս և Նասկա (մ.թ.ա. 400-մ.թ. 800, Պերու) քաղաքակրթությունները՝ ոռոգման և խեցեգործական արվեստի նոր ոճի շնորհիվ զարգացնելով գյուղատնտեսությունը։ Ալտիպլանոյում, Տիաուանակոյում կամ Տիվանակուում (մ.թ.ա. 100-մ.թ. 1200, Բոլիվիա) կրոնի վրա հիմնված՝ մեծ առևտրային ցանց էր ղեկավարվում։

Մոտավորապես 7-րդ դարում թե՛ Տիաուանակոն, թե՛ Վարիի կամ Ուարիի կայսրությունը (600–1200, Կենտրոնական և Հյուսիսային Պերու) իրենց ազդեցությունը տարածեցին ամբողջ Անդյան տարածաշրջանի վրա։

Մուիսկան առաջին հիմնական քաղաքակրթությունն էր ներկայիս Կոլումբիայի տարածքում։ Մի շարք ցեղերի կամ կասիկների հիման վրա ստեղծվեց Մուիսկա կոնֆեդերացիան, որն իրար միջև ազատ առևտրային ցանց ուներ։ Հիմնականում զբաղվում էին ոսկեգործությամբ և հողագործությամբ։

Մյուս մինչկոլումբոսյան մշակույթների թվում են Կանյարին (հարավկենտրոնական Էկվադոր), Չիմու կայսրությունը (1300-1470, Պերուի հյուսիսային ափ), Չաչապոյան և Այմարայի թագավորությունները (1000-1450, Արևմտյան Բոլիվիա և Հարավային Պերու)։ 1438-1533 թվականներին Անդյան տարածաշրջանում գերիշխում էր ինկերի քաղաքակրթությունը. մայրաքաղաքը Կուսկո քաղաքն էր։ Ինկերի կայսրությունը, որը հայտնի էր նաև Տավանտին սույու անվամբ, իսկ կեչուա լեզուներով՝ «չորս շրջանների երկիր» անվամբ, շատ տարբերվող էր և զարգացած։ Ինկերի իշխանությունը տարածվեց գրեթե հարյուրավոր լեզվական և էթնիկ համայնքների վրա. 9-14 մլն մարդ միմյանց հետ կապ էր պահպանում 25000 կմ երկարությամբ ճանապարհային համակարգով։ Քաղաքները կառուցվել էին լեռնային տարբեր մակարդակներ ունեցող տեղանքների վրա՝ ճշգրիտ, անզուգական քարի շարվածքով։ Սանդղավանդային հողագործությունը գյուղատնտեսության հիմնական ձևն էր։

Կենտրոնական և Հարավային Չիլիում ապրող մապուչե ժողովուրդը դիմադրություն ցույց տվեց եվրոպացի և չիլիացի նորաբնակներին՝ ավելի քան 300 տարի վարելով Արաուկանյան պատերազմը։

Հարավային Ամերիկայի գաղութացումը եվրոպացիների կողմից

խմբագրել
Հիմնական հոդված՝ Կոնկիստա
 
Փորագրություն փայտի վրա, որը պատկերում է իտալացի ճանապարհորդ Ամերիգո Վեսպուչիի առաջին ճանապարհորդությունը (1497-98) Նոր աշխարհ։

1494 թվականին Եվրոպայի ծովային երկու մեծ գերտերությունները՝ Պորտուգալիան և Իսպանիան, ակնկալելով, որ արևմուտքում նոր տարածքներ են հայտնաբերվելու, ստորագրեցին Տորդեսիլյասի պայմանագիրը, որով Հռոմի Պապի աջակցությամբ պայմանավորվեցին, որ Եվրոպայից դուրս գտնվող բոլոր տարածքները պետք է այս երկու երկրների միջև բացառիկ դուոպոլիա լինեն[29]։

 
Կախամարկայի ճակատամարտում ինկերի և իսպանացիների առերեսման հետևանքով հազարավոր տեղաբնակներ զոհվեցին։

Պայմանագրով երևակայական սահման էր հաստատվում հյուսիս-հարավ միջօրեականի երկայնքով՝ Կաբո Վերդե կղզիներից 370 լիգա արևմուտք։ Պայմանագրի համաձայն՝ սահմանից արևմուտք ընկած հատվածը (որի մեջ մտնում էր Հարավային Ամերիկայի ցամաքի մեծ մասը) պատկանելու էր Իսպանիային, իսկ դեպի արևելք ընկած հատվածը՝ Պորտուգալիային։ Քանի որ այդ ժամանակ անհնար էր ճիշտ չափել սահմանի երկայնությունը, այն խստորեն չէր պահպանվում, ինչի հետևանքով Պորտուգալիան միջօրեականով ներխուժեց Բրազիլիա։

1530-ական թվականներից սկսած՝ օտարերկրացի կոնկիստադորները՝ սկզբում Իսպանիան, այնուհետև Պորտուգալիան, անընդհատ շահագործում էին Հարավային Ամերիկայի մարդկանց և բնական ռեսուրսները։ Իրար հետ մրցակցող այս երկու պետությունները տվյալ տարածքն ու ռեսուրսները հայտարարեցին իրենց սեփականությունը և բաժանեցին գաղութների։

Եվրոպական վարակիչ հիվանդությունները (բնական ծաղիկ, գրիպ, կարմրուկ և բծավոր տիֆ), որոնց նկատմամբ տեղաբնակներն իմունիտետ չունեին, Իսպանիայի վերահսկողության տակ գտնվող տեղաբնակների շրջանում մեծածավալ կորուստներ առաջացրեց։ Հարկադիր աշխատանքը, օրինակ՝ կալվածքներում և միտան՝ հանքարդյունաբերության մեջ, նույնպես դեր խաղացին բնակչության թվի կրճատման գործում։ Կարճ ժամանակ անց շատ արագ աֆրիկացի ստրուկներ բերվեցին Հարավային Ամերիկա, որոնք այդ հիվանդությունների նկատմամբ իմունիտետ ունեին։

 
Պորտուգալացի ճանապարհորդ Պեդրու Ալվարեշ Կաբրալը Բրազիլիա է ոտք դրել 1500 թվականին։
 
Նիդեռլանդների գաղութ Սուրինամի Պարամարիբո քաղաքի տները։
 
Ֆրանս Պոստի՝ գաղութացված Բրազիլիայի Պերնամբուկու բնակավայրի կտավը։
 
Ամերիկայի իսպանական և պորտուգալական գաղութների քարտեզ, 1790 թ.:

Իսպանացիներն իրենց հպատակության տակ գտնվող ժողովուրդներին դավանափոխում էին և արագ ազատվում ցանկացած տեղական մշակութային սովորույթից, որ խոչընդոտում էր այդ նպատակին։ Այդուհանդերձ, սկզբնական շրջանում նմանատիպ փորձերից շատերը մասամբ հաջողվեցին, քանի որ տեղաբնակներն ուղղակի կաթոլիկությունը խառնեցին իրենց դավանանքի և սովորույթների հետ։ Բացի այդ, իսպանացիները նույն ձևով տարածեցին նաև իրենց լեզուն, թեև Կաթոլիկ եկեղեցու ավետարանչականացումը կեչուա, այմարա և գուարանի լեզուներով փաստացի նպաստեց այդ տեղական լեզուների շարունակական կիրառմանը՝ թեև միայն բանավոր կերպով։

Վերջիվերջո, բնիկներն ու իսպանացիները միախառնվեցին՝ ձևավորելով մետիսների ռասան։ Սկզբնական շրջանում Անդյան տարածաշրջանի բազում մետիսներ հնդկացի մայրերի և իսպանացի հայրերի սերունդներ էին։ Անկախությունից հետո մետիսներից շատերի հայրերը բնիկներ էին, իսկ մայրերը՝ եվրոպացիներ կամ մետիսներ։

Իսպանացի հետազոտողները տեղի արվեստի մի շարք գործեր համարեցին հեթանոսական և ոչնչացրին. դրանց թվում էին ոսկե և արծաթե բազում քանդակներ և այլ արտեֆակտներ, որոնք նախքան Իսպանիա կամ Պորտուգալիա ուղարկելը հալեցրին։ Իսպանացիները և պորտուգալացիները մայրցամաք բերեցին արևմտաեվրոպական ճարտարապետական ոճը և օգնեցին բարելավել իրենց գրաված կամ հայտնաբերած քաղաքների այնպիսի ենթակառուցվածքներ, ինչպիսիք էին կամուրջները, ճանապարհները և կոյուղին։ Նրանք նաև զգալիորեն ընդլայնեցին տնտեսական և առևտրային հարաբերությունները՝ ոչ միայն հին և նոր աշխարհի միջև, այլև Հարավային Ամերիկայի տարբեր տարածաշրջանների և ժողովուրդների միջև։ Պորտուգալերենի և իսպաներենի տարածման արդյունքում նախկինում առանձնացված մի շարք մշակույթներ միաձուլվեցին լատինաամերիկյանի անվան տակ։

Գայանան սկզբից գաղութացրել էին հոլանդացիները, այնուհետև այն անցավ Բրիտանիայի վերահսկողության տակ, թեև մի կարճ ժամանակամիջոց՝ Նապոլեոնի պատերազմների ժամանակ, գրավվեց ֆրանսիացիների կողմից։ Նախքան ամբողջությամբ Բրիտանիայի վերահսկողության տակ անցնելը, Գայանան բաժանված էր հոլանդացիների, ֆրանսիացիների և բրիտանացիների միջև։

Սուրինամը հայտնաբերվեց իսպանացիների կողմից 16-րդ դարում, իսկ 17-րդ դարի կեսերին բնակեցվեց անգլիացիներով։ 1667 թվականին դարձավ Նիդեռլանդների գաղութը[30]։

Ստրկատիրությունը Հարավային Ամերիկայում

խմբագրել
 
Ստրուկի հանրային մտրակում Բրազիլիայում, 19-րդ դար։

Ամերիկայի եվրոպական գաղութներում բնակվող հնդկացիները, դարեր շարունակ ստրկավաճառության մեջ ներգրավված աֆրիկացի ստրուկների հետ միասին, հարկադրված էին աշխատել եվրոպական պլանտացիաներում և հանքերում։ Եվրոպացի գաղութարարները բնատնտեսությունը պահպանելու համար սկզբնական շրջանում մեծապես կախված էին տեղաբնակների աշխատանքից։ Աֆրիկացի ստրուկների տեղափոխումն Ամերիկա սկսվեց 16-րդ դարի կեսերից, սակայն տեղաբնակների ստրկացումը շարունակվեց նաև 17-րդ և 18-րդ դարերին։ Ատլանտյան օվկիանոսով տեղի ունեցող ստրկավաճառության հետևանքով աֆրիկացի ստրուկներին հիմնականում բերում էին Հարավային Ամերիկայի գաղութներ. առաջինը ստրուկներ բերվեցին պորտուգալական գաղութներ 1502 թվականին[31]։ Այդ փուլում հիմնական ուղղություններն էին Կարիբյան ավազանի գաղութները և Բրազիլիան, քանի որ եվրոպացիները տնտեսապես ստրուկներից կախյալ գաղութներ էին կառուցում Նոր աշխարհում։ Ամերիկա բերված աֆրիկացի ստրուկների գրեթե 40%-ը Բրազիլիա տարվեց։ 1501-1866 թվականներին Ամերիկայից գրեթե 4,9 մլն ստրուկ բերվեց Բրազիլիա[32][33]։

Ի տարբերություն Ամերիկայում եվրոպական վերահսկողության տակ գտնվող այլ գաղութների, որտեղ հիմնականում օգտագործվում էր աֆրիկացի ստրուկների աշխատանքը, իսպանացիները մեծամասամբ ստրկացնում էին տեղաբնակներին։ 1750 թվականին Պորտուգալիայի թագավորությունը վերացրեց իր Բրազիլիա գաղութում տեղաբնակների ստրկացումը՝ այն պատճառաբանությամբ, որ նրանք պիտանի չեն աշխատելու համար և աֆրիկացի ստրուկներից ավելի քիչ արդյունավետ են։ Աֆրիկացի ստրուկներին Ամերիկա էին բերում ստրուկների համար նախատեսված հատուկ նավերով, անմարդկային պայմաններում, դաժան վերաբերվելով և ողջ մնացածներին վաճառում էին ստրուկների շուկաներում[34]։ Անկախությունից հետո Հարավային Ամերիկայի բոլոր երկրներում որոշ ժամանակ պահպանվեց ստրկությունը։ Առաջին երկիրը, որը 1823 թվականին վերացրեց ստրկությունն իր տարածքում, Չիլին էր, որին հաջորդեցին Ուրուգվայը (1830), Բոլիվիան (1831), Կոլումբիան և Էկվադորը (1851), Արգենտինան (1853), Պերուն և Վենեսուելան (1854), Սուրինամը (1863), Պարագվայը (1869) և Բրազիլիան (1888), որը Հարավային Ամերիկայի և Արևմտյան աշխարհի վերջին երկիրն էր, որ վերացրեց ստրկությունն իր տարածքում[35]։

Անկախություն Իսպանիայից և Պորտուգալիայից

խմբագրել

Եվրոպայում ընթացող Պիրենեյան պատերազմը (1807-1814) փոխեց իսպանական և պորտուգալական գաղութների քաղաքական իրավիճակը։ Նապոլեոնը ներխուժեց Պորտուգալիա, բայց Բրագանսա դինաստիան, փախչելով Բրազիլիա, խուսափեց գերի ընկնելուց։ Նապոլեոնը նաև գերեվարեց Իսպանիայի Ֆերդինանդ VII արքային և նրա փոխարեն նշանակեց եղբորը։ Այս նշանակումը հանրային լուրջ դիմադրության արժանացավ, ինչի հետևանքով ստեղծվեց խունտա, որը պետք է կառավարեր գերեվարված արքայի անունից։

 
Արքայազն Պեդրուն հռչակում է Բրազիլիայի անկախությունը (1822 թվականի սեպտեմբերի 7)։
 
Գուայակիլի հանդիպումը Խոսե դե Սան Մարտինի և Սիմոն Բոլիվարի միջև։
 
Պեդրու I-ի թագադրումը որպես Բրազիլիայի առաջին կայսր
 
Բեռնարդո Օ’Հիգինսը պաշտոնապես հռչակում է Չիլիի անկախությունը։

Իսպանական գաղութների մի շարք քաղաքներ իրենց հավասարապես իրավունք էին վերապահում տեղական խունտաներ ստեղծել, ինչպես Իսպանիայում էր։ Սրանով սկիզբ դրվեց անկախության համար իսպանա-ամերիկյան պատերազմներին. պատերազմող կողմերն էին՝ հայրենասերները, որոնք աջակցում էին այդպիսի ինքնավարությանը և ռոյալիստները, որոնք աջակցում էին Ամերիկայի նկատմամբ իսպանական գերիշխանությանը։ Ե՛վ Իսպանիայի, և՛ Ամերիկայի խունտաները սատարում էին Լուսավորության դարաշրջանի գաղափարներին։ Պատերազմը սկսվելուց հինգ տարի անց Ֆերդինանդ VII արքան վերադարձավ գահին, և երբ ռոյալիստները հաղթեցին հակամարտության մեջ, վերականգնվեց բացարձակ միապետությունը։

Հարավային Ամերիկան անկախություն ձեռք բերեց երկու կարևոր լիբերտադորների (ազատարարների)՝ Սիմոն Բոլիվարի (Վենեսուելա) և Խոսե դե Սան Մարտինի (Արգենտինա) շնորհիվ։ Բոլիվարը հյուսիսում մեծ ապստամբություն գլխավորեց, այնուհետև իր զորքը տարավ դեպի հարավ՝ Պերուի փոխարքայության մայրաքաղաք Լիմա։ Այդ ժամանակ Սան Մարտինն իր զորքը չիլիացի հայրենագնացների հետ միասին Անդերով տարավ դեպի Չիլի և ազատագրեց այն։ Ծովով Պերու հասնելու համար նա նավատորմ կառուցեց և ստացավ Պերուի փոխարքայության մի շարք ապստամբների ռազմական աջակցությունը։ Երկու զորքերը վերջապես հանդիպեցին Էկվադորի Գուայակիլ քաղաքում, որտեղ ճնշեցին Իսպանիայի թագավորական բանակին և ստիպեցին հանձնվել։

Բրազիլիայի պորտուգալական թագավորությունում Ժուան VI արքայի որդի Պեդրու I-ը (Պեդրու IV Պորտուգալացի) 1822 թվականին հռչակեց Բրազիլիայի թագավորության անկախությունը, որի հիման վրա ավելի ուշ ստեղծվեց Բրազիլիայի կայսրությունը։ Չնայած Բահիայի, Սիսպլատինայի և Պարայի կայազորների հավատարմությանը Պորտուգալիային՝ Պորտուգալիայի թագավորությունը 1825 թվականին պաշտոնապես ճանաչեց Բրազիլիայի անկախությունը. վերջինս Միացյալ Թագավորության միջնորդությամբ բարձր փոխհատուցում վճարեց։

Ազգաշինություն և մասնատում

խմբագրել
 
Երեսուներեք օրիենտալները հռչակում են Սիսպլատինա պրովինցիայի անկախությունը։
 
Ֆանֆայի ճակատամարտը

Նորանկախ երկրներում սկսվեցին մասնատման գործընթացներ, որոնք ուղեկցվեցին քաղաքացիական և միջազգային մի քանի պատերազմներով։ Սակայն դրանք այնքան էլ ուժեղ գործընթացներ չէին, որքան Կենտրոնական Ամերիկայում ընթացող գործընթացները։ Որոշ պետություններ ստեղծվեցին ավելի մեծ երկրների պրովինցիաների հիման վրա, որոնք շարունակում են գոյություն ունենալ մինչև այսօր (օրինակ՝ Պարագվայը կամ Ուրուգվայը), մինչդեռ մյուս պետությունները կրկին նվաճվեցին և ընդգրկվեցին իրենց նախկին երկրների կազմում (օրինակ՝ Էնտրե Ռիոիս Հանրապետությունը և Ռիու Գրանդիի Հանրապետությունը)։

Առաջին անջատողական փորձն արեց Արգենտինայի Էնտրե Ռիոս պրովինցիան 1820 թվականին՝ կաուդիլյոյի ղեկավարությամբ[36]։ Թեև վերնագրում եղած «Հանրապետություն» բառին, կաուդիլյո գեներալ Ռամիրեսը երբեք իսկապես մտադրություն չուներ հռչակել Էնտրե Ռիոսի անկախությունը։ Ավելի շուտ նա քաղաքական հայտարարություններ էր անում միապետական և կենտրոնամետ գաղափարների դեմ, որոնք այդ ժամանակ տարածված էին Բուենոս Այրեսի քաղաքական դաշտում։ 1821 թվականին «երկիրը» վերակազմավորվեց Միացյալ պրովինցիաների։

1825 թվականին Սիսպլատինա պրովինցիան հռչակեց իր անկախությունը Բրազիլիայի կայսրությունից, ինչը հանգեցրեց տարածաշրջանը կառավարելու համար Սիսպլատինայի պատերազմին՝ կայսերապաշտների և Ռիո դե լա Պլատայի միացյալ պրովինցիաների արգենտինացիների միջև։ Երեք տարի անց այդ հարցին միջամտեց Միացյալ Թագավորությունը՝ Սիսպլատինայի նախկին տարածքում ստեղծելով նորանկախ երկիր՝ Ուրուգվայի Արևելյան Հանրապետություն։

Ավելի ուշ՝ 1836 թվականին, երբ Բրազիլիայի կառավարման օղակում քաոս էր տիրում, Ռիու Գրանդի դու Սուլը, ելնելով հարկերի ճգնաժամից, հռչակեց իր անկախությունը։ Պեդրու II-ի՝ Բրազիլիայի գահին նստելու նախաշեմին, երկիրը կարողացավ կայունություն ձեռք բերել և պայքարել անջատողականների դեմ, որոնց 1839 թվականին միացել էր Սանտա Կատարինա պրովինցիան։ Հակամարտությունն ավարտվեց այն ժամանակ, երբ կողմերը փոխզիջման գնացին և 1845 թվականին Ռիու Գրանդիի ու Ժուլիանայի Հանրապետությունները վերակազմավորվեցին որպես պրովինցիաներ[37][38]։

Պերուաբոլիվիական համադաշնությունը՝ Պերուի և Բոլիվիայի կարճաժամկետ միությունը, Համադաշնության պատերազմի (1836–1839) ժամանակ արգելափակվեց Չիլիի կողմից, այնուհետև կրկին արգելափակվեց Խաղաղօվկիանոսյան պատերազմի ժամանակ (1879–1883)։ Պարագվայի պատերազմում Արգենտինան, Բրազիլիան և Ուրուգվայը փաստացի պարտության մատնեցին Պարագվային։

Պատերազմներ և հակամարտություններ

խմբագրել
 
Բրազիլիայի կայսրության նավատորմը և զորքերը Պայսանդուի պաշարման ժամանակ (1865)։
 
Ուրուգվայի զորքը Սաուսեի ճակատամարտի ժամանակ (1866)։
 
Բրազիլիայի կայսրության զորքը Պարագվայի արշավանքի ժամանակ (1868)
 
Չիլիի զորքը Չոռիլյոսի ճակատամարտի դաշտում (1883)
 
Գերմանական սուզանավը Բրազիլիայի օդային ուժերի PBY Catalina ինքնաթիռի հարձակման տակ (հուլիսի 31, 1943)

Չնայած անկախության համար մղվող իսպանա-ամերիկյան և բրազիլական պատերազմներին՝ նոր պետություններում ներքին հակամարտություններ և պատերազմներ սկսվեցին։ 1810 թվականի սահմաններից շատերը, որոնք պետությունները սկզբնապես ընդունել էին «uti possidetis iuris» սկզբունքի հիման վրա, 1848 թվականին կա՛մ փոփոխության էին ենթարկվել պատերազմի հետևանքով, կա՛մ վիճարկվել էին[39]։

1825 թվականին Սիսպլատինայի անկախության հետևանքով պատերազմ սկսվեց պատմական թշնամիներ համարվող Բրազիլիայի կայսրության և Արգենտինային նախորդած Ռիո դե լա Պլատայի միացյալ պրովինցիաների միջև։ Սա բերեց փակուղու, որն ավարտվեց նրանով, որ Բրիտանական կառավարությունը հռչակեց Ուրուգվայի անկախությունը։ Շուտով մեկ այլ բրազիլիական պրովինցիա հայտարարեց իր անկախությունը, որը հանգեցրեց Ֆառապուսների պատերազմին, որտեղ հաղթանակ տարավ Բրազիլիան։

1836-1839 թվականներին կարճ ժամանակով գոյություն ունեցած Պերուաբոլիվիական համադաշնության և Չիլիի միջև՝ Արգենտինայի համադաշնության աջակցությամբ, սկսվեց Համադաշնության պատերազմը։ Պատերազմը տեղի էր ունենում հիմնականում ներկայիս Պերուի տարածքում, որն ավարտվեց Համադաշնության պարտությամբ, դրա լուծարմամբ և Արգենտինայի կողմից մի շարք տարածքների բռնակցմամբ։

Մինչ այդ, Արգենտինայի՝ անկախություն ձեռք բերելուց հետո, երկիրն անընդհատ գտնվում էր քաղաքացիական պատերազմների մեջ։ Պայքարը հիմնականում ընթանում էր իշխանության կենտրոնացումը Բուենոս Այրեսում պաշտպանողների և համադաշնությունը պաշտպանողների միջև։ Այդ ժամանակաընթացքում կարելի է ասել, որ «երկու Արգենտինա կար»՝ Արգենտինայի համադաշնությունը և Արգենտինայի Հանրապետությունը։ Միևնույն ժամանակ քաղաքական անկայունությունն Ուրուգվայում հանգեցրեց երկրի հիմնական քաղաքական ուժերի միջև քաղաքացիական պատերազմի։ Ռիո դե լա Պլատայի ավազանի երկրներում տիրող անկայունությունը խանգարում էր այլ երկրների, օրինակ՝ Բրազիլիայի նպատակներին, որը շուտով ստիպված էր ինչ-որ մեկի կողմն անցնել։ 1851 թվականին կենտրոնամետ ունիտարներին աջակցող Բրազիլիայի կայսրությունը և Ուրուգվայի իշխանությունները ներխուժեցին Արգենտինա և գահընկեց արեցին Համադաշնության ղեկավար կաուդիլյո Խուան Մանուել Ռոսասին։ Թեև Լա Պլատայի պատերազմով Արգենտինայում վերջ չդրվեց քաղաքական քաոսին և քաղաքացիական պատերազմին, այն ժամանակավոր խաղաղություն բերեց Ուրուգվային, որտեղ հաղթանակ տարավ Կոլորադո կուսակցությունը, որին աջակցում էին Բրազիլիան, Բրիտանիան, Ֆրանսիան և Արգենտինայի Ունիտարյան կուսակցությունը[40]։

Խաղաղությունը կարճ տևեց և 1864 թվականին Ուրուգվայի քաղաքական ուժերը կրկին բախվեցին պատերազմում։ Ուրուգվայի Ազգային կուսակցության համակիրները, որոնց աջակցում էր Պարագվայը, սկսեցին հարձակվել սահմանի մոտ գտնվող բրազիլացի և արգենտինացի ագարակատերերի վրա։ Կայսրությունը փորձեց կարգավորել Ազգային կուսակցության և Կոլորադո կուսակցության համակիրների միջև տարաձայնությունները, սակայն չհաջողեց։ 1864 թվականին այն բանից հետո, երբ մերժվեց Բրազիլիայի վերջնագիրը, Կայսրությունը հայտարարեց, որ Բրազիլիայի զինված ուժերը պատասխան ճնշամիջոցներ են կիրառելու։ Բրազիլիան պաշտոնապես չճանաչեց պատերազմ վարելու հանգամանքը և ուրուգվայա-բրազիլական պատերազմը մնաց որպես չհայտարարված պատերազմ, ինչը հանգեցրեց Ազգային կուսակցության՝ իշխանությունից հեռանալուն և բրազիլամետ Կոլորադո կուսակցության՝ կրկին իշխանության գալուն։ Սա բարկացրեց Պարագվայի իշխանություններին, որոնք նախքան պատերազմի ավարտվելը, ներխուժեցին Բրազիլիա՝ սկսելով Հարավային և Լատինական Ամերիկայի պատմության մեջ ամենամեծ և ամենաշատ մահեր գրանցած պատերազմը՝ Պարագվայական պատերազմը։

Պարագվայական պատերազմն սկսվեց, երբ Պարագվայի բռնապետ Ֆրանսիսկո Սոլանո Լոպեսը հրամայեց ներխուժել Բրազիլիայի Մատու Գրոսու և Ռիու Գրանդի դու Սուլ պրովինցիաները։ Նրա՝ առանց արգենտինական իշխանությունների համաձայնության Արգենտինայի տարածքը հատելու փորձը հանգեցրեց Արգենտինայի բրազիլամետ կառավարության ներգրավմանը պատերազմում։ Ուրուգվայի բրազիլամետ իշխանություններն իրենց աջակցությունը ցույց տվեցին՝ ուղարկելով զորք։ 1865 թվականին երեք երկրները Պարագվայի դեմ ստորագրեցին Եռյակ դաշինքի պայմանագիր։ Պատերազմի սկզբում պարագվայցիները, մի քանի հաղթանակ տանելով, առավելություն ունեին մինչև կազմավորվեց Եռյակ դաշինքը՝ զավթիչներին հակահարված տալու և արդյունավետ մարտ վարելու նպատակով։ Սա Ամերիկայի քաղաքացիական պատերազմից հետո երկրորդ տոտալ պատերազմն էր աշխարհում։ Այն համարվում է երեք երկրների պատմության մեջ ամենամեծ պատերազմը, որը տևեց գրեթե վեց տարի և ավարտվեց Պարագվայի ամայացմամբ։ Երկիրը կորցրեց իր տարածքի 40%-ը, որն անցավ Բրազիլիային և Արգենտինային, կորցրեց բնակչության 60%-ին՝ ներառյալ տղամարդկանց 90%-ին։ Բռնապետ Լոպեսը սպանվեց պատերազմում և նոր կառավարություն ձևավորվեց՝ Բրազիլիայի դաշնակցությամբ, որը մինչև 1876 թվականը երկրից չհանեց օկուպացիոն զորքերը[41]։

19-րդ դարում Հարավային Ամերիկայում տեղի ունեցած վերջին պատերազմը Խաղաղօվկիանոսյան պատերազմն էր՝ մի կողմից Բոլիվիայի և Պերուի, մյուս կողմից՝ Չիլիի հետ։ 1879 թվականին պատերազմ սկսվեց, երբ Չիլիի զորքերը գրավեցին Բոլիվիայի նավահանգիստները, որից հետո Բոլիվիան պատերազմ հայտարարեց Չիլիին, և վերջինս դաշնակցային պայմանագիր կնքեց Պերուի հետ։ Բոլիվիացիները պարտություն կրեցին 1880 թվականին, իսկ 1881 թվականին գրավվեց Լիման։ 1883 թվականին Պերուի հետ խաղաղության պայմանագիր կնքվեց, իսկ 1884 թվականին Բոլիվիայի հետ զինադադար։ Չիլին երկու երկրներից տարածքներ բռնակցեց իրեն՝ Բոլիվիային թողնելով առանց ելք դեպի ծով[42]։

Նոր դարաշրջանում, երբ պատերազմները դարձան նվազ դաժան ու ոչ հաճախակի, Բրազիլիան փոքր հակամարտություն ունեցավ Բոլիվիայի հետ՝ Ակրիի համար, որը նվաճեց 1902 թվականին։ 1917 թվականին Բրազիլիան պատերազմ հայտարարեց Կենտրոնական տերություններին, Առաջին համաշխարհային պատերազմում միացավ դաշնակիցներին և ոչ մեծ նավատորմ ուղարկեց Միջերկրական ծով, իսկ տարածաշրջանում բրիտանական և ֆրանսիական ուժերին ինտեգրվելու նպատակով՝ զորք ուղարկեց։ Բրազիլիան Հարավային Ամերիկայի միակ երկիրն էր, որը մասնակցեց Առաջին համաշխարհային պատերազմին[43][44]։ Ավելի ուշ՝ 1932 թվականին, Կոլումբիան և Պերուն զինված կարճ հակամարտության մեջ մտան Ամազոնի ավազանում գտնվող մի տարածքի համար։ Նույն թվականին Պարագվայը պատերազմ հայտարարեց Բոլիվիային՝ Չակոյի տարածքի համար։ Պատերազմը տևեց երեք տարի և ավարտվեց Պարագվայի հաղթանակով։ 1941-1942 թվականներին Պերուն և Էկվադորը պայքարում էին այն տարածքների համար, որոնք բռնակցվել էին Պերուին՝ զբաղեցնելով Էկվադորի սահմանը Բրազիլիայի հետ[45]։

Այս ժամանակաշրջանում տեղի ունեցավ նաև Երկրորդ համաշխարհային պատերազմի՝ առաջին խոշոր ծովամարտը՝ Լա Պլատայի ճակատամարտը՝ Ատլանտյան օվկիանոսի հարավային մասում՝ մայրցամաքից ոչ շատ հեռու։ Պատերազմող կողմերն էին բրիտանական հածանավերի էսկադրոնը և գերմանական ծանր հածանավերը[46]։ Գերմանացիները շարունակում էին հարձակվել ափին գտնվող բրազիլական նավերի վրա, ինչի հետևանքով 1942 թվականին Բրազիլիան պատերազմ հայտարարեց Առանցքի ուժերին, որտեղ միակ երկիրն էր Հարավային Ամերիկայից, որ մասնակցում էր պատերազմին (և երկու համաշխարհային պատերազմներին)։ Բրազիլիան ռազմածովային և օդային ուժեր ուղարկեց Ատլանտյան օվկիանոսի հարավային հատված՝ գերմանական և իտալական սուզանավերի դեմ պատերազմելու համար, ինչպես նաև նվաճողական ուժեր ուղարկեց Իտալական արշավանքին մասնակցելու համար[47][48]։

1982 թվականին, երբ Արգենտինան ներխուժեց Ֆոլկլենդյան կղզիներ, կարճ պատերազմ տեղի ունեցավ Արգենտինայի և Միացյալ Թագավորության միջև, որն ավարտվեց Արգենտինայի պարտությամբ։ Հարավային Ամերիկայի տարածքում վերջին միջազգային պատերազմը 1995 թվականի Ալտո Սենեպայի պատերազմն էր Էկվադորի և Պերուի միջև՝ նրանց ընդհանուր սահմանի երկայնքով։

Ռազմական բռնապետության վերելք և անկում

խմբագրել
 
Արգենտինացի զինվորները Ֆոլկլենդյան պատերազմում։

20-րդ դարում պատերազմները հաճախակի բնույթ չէին կրում. բոլիվա-պարագվայական, պերու-էկվադորյան պատերազմները վերջին միջպետական պատերազմներն էին։ 20-րդ դարի սկզբում Հարավային Ամերիկայի ամենահարուստ երեք երկրները մասնակցում էին ռազմածովային գերթանկարժեք սպառազինության մրցավազքին, որն սկսվեց նոր զրահանավի ստեղծմամբ։ Ինչ-որ ժամանակ Արգենտինայի կառավարությունը սկսեց իր տարեկան բյուջեի հինգերորդ մասը ծախսել միայն երկու նման զրահանավ գնելու վրա, որի գնի մեջ ներառված չէր շահագործման արժեքը, որը բրազիլական զրահանավերի դեպքում կազմում էր դրանց արժեքի 60%-ը[49][50]։

20-րդ դարի վերջում մայրցամաքը դարձավ Սառը պատերազմի թատերաբեմ։ 1960-ական և 1970-ական թվականներին ժողովրդավարական կարգով ընտրված Արգենտինայի, Բրազիլիայի, Չիլիի, Ուրուգվայի և Պարագվայի կառավարությունները տապալվեցին կամ փոխարինվեցին ռազմական բռնապետությամբ։ Ընդդիմությանը ճնշելու նպատակով այդ երկրների կառավարությունները ձերբակալեցին տասնյակ հազարավոր քաղաքացիների, որոնցից շատերը կտտանքների էին ենթարկվում և/կամ սպանվում։ Տնտեսական առումով այդ կառավարությունները սկսեցին անցում կատարել դեպի նեոլիբերալ տնտեսական քաղաքականության և իրենց գործողությունները «տեղավորեցին» Ամերիկյան սառը պատերազմի «Ազգային անվտանգությունը» ընդդեմ ներքին քայքայման դոկտրինի մեջ։ 1980-ական և 1990-ական թվականներին Պերուում ներքին հակամարտություն էր ընթանում։

1982 թվականին Արգենտինան ներխուժեց Ֆոլկլենդյան կղզիներ, որը Մեծ Բրիտանիայի կախյալ տարածքն էր։ Սկսվեց Ֆոլկլենդյան պատերազմը, որտեղ 74 օր անց արգենտինական ուժերը պարտվեցին[51]։

Կոլումբիայում շարունակ ներքին հակամարտություն էր ծավալվում, որը սկիզբ էր առել 1964 թվականին՝ մարքսիստական պարտիզանների երևան գալով։ Հակամարտությանն այնուհետև ներգրավվեցին ձախական գաղափարախոսությանը հարող մի քանի ապօրինի զինված խմբեր, ինչպես նաև ազդեցիկ նարկոբարոնների անձնական զինված խմբերը։ Ներկայումս դրանցից շատերն այլևս գոյություն չունեն. մնացել են միայն Ազգային ազատագրական բանակի մի փոքր մասը և ավելի ուժեղ, թեև զգալիորեն կրճատված Հեղափոխական զինված ուժերը։

 
Բրազիլական «Մինաս Ժերայս» դասի գծանավերով սկսվեց արգենտինաբրազիլաչիլիական նավատորմիղի մրցավազքը։

Հեղափոխական շարժումները և աջ հայացքներ ունեցող ռազմական բռնապետությունները սովորական երևույթ դարձան Երկրորդ համաշխարհային պատերազմից հետո, սակայն 1980-ական թվականներից սկսած մայրցամաքով ժողովրդավարության ալիք անցավ, և այժմ ժողովրդավարական կառավարումը տարածված բնույթ է կրում[52]։ Այդուհանդերձ, կոռուպցիայի մեղադրանքները ևս տարածված երևույթ են և որոշ երկրներում ճգնաժամեր են առաջացել, որոնք ստիպել են իրենց իշխանություններին հրաժարական տալ։

1980-ական թվականների վերջերին արտաքին պարտքը լուրջ խնդրի էր վերածվել և որոշ երկրներում, չնայած ամուր ժողովրդավարությանը, դեռևս քաղաքական ինստիտուտներ չկան, որոնք ունակ են հաղթահարել այդպիսի ճգնաժամերը։ Վերջին քսան տարիներին հարավամերիկյան այնպիսի եզակի ինստիտուտների ստեղծմամբ, ինչպիսիք են Անդյան համայնքը, Հարավային Ամերիկայի երկրների ընդհանուր շուկան, Հարավամերիկյան ազգերի միությունը, նկատվում է տարածաշրջանային ինտեգրման ուժեղ ձգտում։ Հատկանշական է, որ 1998 թվականին Վենեսուելայում Ուգո Չավեսի հաղթանակով տարածաշրջանով անցավ այսպես կոչված «վարդագույն ալիքը». երկրների մեծ մասում՝ բացառությամբ Ֆրանսիական Գվիանայի և Կոլումբիայի, ընտրվեցին ձախակողմյան և ձախակենտրոն ուժեր։

Արդի ժամանակներ

խմբագրել

Հարավային Ամերիկայի քաղաքական աշխարհագրությունը 1990-ական թվականներից բնութագրվում է արտաքին ազդեցությունը նվազեցնելու ձգտումով[53]։ Արդյունաբերական ճյուղերի պետականացումը, որի միջոցով պետությունը վերահսկում է տնտեսական ամբողջ ոլորտներ (ի տարբերություն մասնավոր ընկերությունների), տարածաշրջանում դարձել է կարևոր քաղաքական հարց[53]։ Հարավային Ամերկայի որոշ երկրներ պետականացրել են իրենց էլեկտրաէներգիայի արդյունաբերությունը[53]։

Պետություններ և տարածքներ

խմբագրել
Հիմնական հոդված՝ Հարավային Ամերիկայի երկրների ցանկ
Զինանշան Դրոշ Պետություն կամ տարածք Ընդհանուր տարածք[54] Բնակչություն
(2016)[55] 		Բնակչության խտություն Մայրաքաղաք Անվանումները պաշտոնական լեզվով ISO 3166-1
 
 
 Արգենտինա 2,766,890 կմ² 43,847,430 14.3/կմ² Բուենոս Այրես Argentina ARG
 
 
 Բոլիվիա 1,098,580 կմ² 10,887,882 8.4/կմ² Լա Պաս,
Սուկրե 		Bolivia/Mborivia/Wuliwya/Puliwya BOL
 
 
 Բուվե կղզի
(Նորվեգիա) 		49 կմ² 0 0/կմ² — Bouvetøya BVT
 
 
 Բրազիլիա 8,514,877 կմ² 207,652,865 22/կմ² Բրազիլիա Brasil BRA
 
 
 Չիլի 756,950 կմ² 17,909,754 22/կմ² Սանտյագո Chile CHL
 
 
 Կոլումբիա 1,141,748 կմ² 48,653,419 40/կմ² Բոգոտա Colombia COL
 
 
 Էկվադոր 283,560 կմ² 16,385,068 53.8/կմ² Կիտո Ecuador/Ikwayur/Ekuatur ECU
 
 
 Ֆոլկլենդյան կղզիներ
(Միացյալ Թագավորություն) 		12,173 կմ² 2,910 0.26/կմ² Պորտ Սթենլի Falkland Islands FLK
 
 
 Ֆրանսիական Գվիանա
(Ֆրանսիա) 		91,000 կմ² 275,713 2.1/կմ² Կայեննա (պրեֆեկտուրա) Guyane GUF
 
 
 Գայանա 214,999 կմ² 773,303 3.5/կմ² Ջորջթաուն Guyana GUY
 
 
 Պարագվայ 406,750 կմ² 6,725,308 15.6/կմ² Ասունսյոն Paraguay/Paraguái PRY
 
 
 Պերու 1,285,220 կմ² 31,773,839 22/կմ² Լիմա Perú/Piruw/Piruw PER
 
 
 Հարավային Ջորջիա և Հարավային Սանդվիչյան կղզիներ
(Միացյալ Թագավորություն) 		3,093 կմ² 20 0/կմ² Քինգ Էդուարդ Փոինթ South Georgia and the South Sandwich Islands SGS
 
 
 Սուրինամ 163,270 կմ² 558,368 3/կմ² Պարամարիբո Suriname SUR
 
 
 Ուրուգվայ 176,220 կմ² 3,444,006 19.4/կմ² Մոնտեվիդեո Uruguay/Uruguai URY
 
 
 Վենեսուելա 916,445 կմ² 31,568,179 27.8/կմ² Կարակաս Venezuela VEN
Ընդհանուր 17,824,513 կմ² 420,458,044 21.5/կմ²

Կառավարություն և քաղաքականություն

խմբագրել
 
Հարավամերիկյան ազգերի միության կենտրոնակայանը Էկվադորի մայրաքաղաք Կիտոյում։
 
Հարավամերիկյան ազգերի միությանն անդամ երկրների քարտեզը
 
Հարավային Ամերիկայի երկրների դրոշները

Պատմականորեն իսպանախոս երկրները հիմնադրվել են որպես հանրապետական բռնապետություններ, որոնք ղեկավարվում էին կաուդիլյոների կողմից։ Բրազիլիան միակ բացառությունն էր՝ իր անկախության առաջին 67 տարիներին լինելով սահմանադրական միապետություն, մինչև հեղաշրջման հետևանքով երկրում հաստատվեց հանրապետական կառավարման ձև։ 19-րդ դարի վերջին ամենաժողովրդավարական երկրների թվում էին Բրազիլիան[56], Չիլին, Արգենտինան և Ուրուգվայը[57]։

Հարավային Ամերիկայի բոլոր երկրները՝ բացառությամբ Սուրինամի, նախագահական հանրապետություններ են։ Սուրինամը խորհրդարանական հանրապետություն է։ Ֆրանսիական Գվիանան ֆրանսիական անդրծովյան տարածք է, մինչդեռ Ֆոլկլենդյան կղզիներն ու Հարավային Ջորջիա և Հարավային Սանդվիչյան կղզիները՝ բրիտանական։ Հարավային Ամերիկան աշխարհի միակ մարդաբնակ մայրցամաքն է, որտեղ չկան միապետություններ։ Բրազիլիայի կայսրությունը գոյություն է ունեցել 19-րդ դարում։ Հարավային Արգենտինայի և Չիլիի ներկայիս տարածքներում եղել է Արաուկանիայի և Պատագոնիայի թագավորություն ստեղծելու անհաջող փորձ։ Բացի այդ, 20-րդ դարում Սուրինամը ստեղծվել էր որպես Նիդերլանդների Թագավորության մաս կազմող թագավորություն, իսկ Գայանան անկախության հռչակումից հետո շուրջ չորս տարի պահպանեց բրիտանական միապետի՝ որպես երկրի ղեկավարի կարգավիճակը։

2008 թվականին ստեղծվել է միջկառավարական կազմակերպություն, որը նպատակ ուներ միավորել գոյություն ունեցող մաքսային երկու միությունները՝ Հարավային Ամերիկայի երկրների ընդհանուր շուկան և Անդյան միությունը, ինչի արդյունքում ձևավորվեց աշխարհի երրորդ խոշորագույն տնտեսական բլոկը[58]։ Մայրցամաքի մյուս խոշոր միավորումը՝ Հարավամերիկյան ազգերի միությունն է, որը նպատակ ունի ապահովել երկրների միջև մարդկանց ազատ տեղաշարժը, տնտեսական զարգացումը, պաշտպանական միացյալ քաղաքականությունն ու մաքսատուրքերի չեղարկումը։ Այդուհանդերձ, վերջին տարիներին երկրների մեծ մասը դուրս է եկել այս կազմակերպությունից։

Ժողովրդագրություն

խմբագրել
 
Հարավային Ամերիկայի արբանյակային լուսանկարը ՆԱՍԱ-ից։

Հարավային Ամերիկան ունի ավելի քան 428 մլն բնակչություն, որն այնպես է տեղաբաշխված, որ «մայրցամաքն ազատ է». բնակչության հիմնական մասը կենտրոնացած է մայրցամաքի սահմաններին[53]։ Մի կողմից մայրցամաքում կան քիչ բնակեցված տարածքներ, օրինակ՝ արևադարձային անտառները, Ատակամա անապատը և Պատագոնիայի սառցե հատվածները, մյուս կողմից էլ կան խիտ բնակեցված տարածքներ, օրինակ՝ քաղաքային մեծ կենտրոնները։ Բնակչությունը ձևավորվել է եվրոպացիների (հիմնականում՝ իսպանացիների, պորտուգալացիների և իտալացիների), աֆրիկացիների և հնդկացիների սերունդներից։ Շատ են նաև մետիսները, որոնց թիվը տատանվում է՝ կախված վայրից։ Քիչ թիվ են կազմում ասիացիները, հատկապես՝ Բրազիլիայում, Պերուում և Արգենտինայում։ Ամենատարածված երկու լեզուներն են իսպաներենն ու պորտուգալերենը, որոնց հաջորդում են անգլերենը, ֆրանսերենը և հոլանդերենը։

 
Հարավային Ամերիկայի բնակչությունը, 1990-2022[59]

Լեզուներ

խմբագրել
 
Հարավային Ամերիկայի պաշտոնական լեզուները։

Հարավային Ամերիկայում ամենատարածված լեզուներն են իսպաներենը և պորտուգալերենը. յուրաքանչյուրով խոսում է մոտ 200 մլն մարդ։ Երկրների մեծ մասի պաշտոնական լեզուն իսպաներենն է՝ որոշ երկրներում տեղական այլ լեզուների հետ միասին։ Պորտուգալերենը Բրազիլիայի պաշտոնական լեզուն է, հոլանդերենը՝ Սուրինամի, իսկ անգլերենը՝ Գայանայի, թեև այս վերջինում տասներկու այլ լեզուներով էլ են խոսում՝ ներառյալ պորտուգալերենը, չինարենը, հինդուստանին և այլն[60]։ Ֆոլկլենդյան կղզիներում ևս խոսում են անգլերեն։ Ֆրանսերենը Ֆրանսիական Գվիանայի պաշտոնական լեզուն է և Բրազիլիայի Ամապա նահանգի երկրորդ լեզուն։

Հարավային Ամերիկայի բնիկների լեզուներից են՝ կեչուան՝ Պերուում, Բոլիվիայում, Էկվադորում, Չիլիիում և Կոլումբիայում, վայունայկին՝ Կոլումբիայի հյուսիսային հատվածում (Լա Գուախիրա նահանգ) և Վենեսուելայի հյուսիսարևմտյան հատվածում (Սուլիա նահանգ), գուարանին՝ Պարագվայում և ավելի քիչ՝ Բոլիվիայում, այմարան՝ Բոլիվիայում, Պերուում և քիչ՝ Չիլիում, մապուչեն՝ Չիլիի հարավային որոշ շրջաններում։ Բնիկների նվազագույնը երեք լեզու (կեչուա, այմարա և գուարանի) իսպաներենի հետ միասին համարվում են պաշտոնական լեզուներ։

Հարավային Ամերիկայի լեզուներից են նաև հինդուստանին և ճավայերենը՝ Սուրինամում, իտալերենը՝ Արգենտինայում, Բրազիլիայում, Ուրուգվայում և Վենեսուելայում, գերմաներենը՝ Արգենտինայի և Բրազիլիայի որոշ շրջաններում։ Գերմաներենը տարածված է նաև Բրազիլիայի հարավային նահանգների որոշ շրջաններում. Ռիուգրանդիի հունսրյուկի բարբառը գերմաներենի ամենատարածված բարբառն է այդ երկրում։ Գերմանական մյուս բարբառներից վերածնունդ է ապրում արևելապոմերաներեն բարբառի բրազիլական տարբերակը։ Վալլիերեն գրում և խոսում են Պատագոնիայի Տրելյու և Ռոսոն պատմական քաղաքներում։ Արգենտինայի, Կոլումբիայի, Բրազիլիայի, Վենեսուելայի և Պարագվայի արաբական համայնքներում կարելի է գտնել արաբերենի լեզվակիրներ՝ հաճախ Լիբանանից, Սիրիայից կամ Պաղեստինից[61]։

Կրոն

խմբագրել
 
Լաս Լախաս եկեղեցի, Իպիալես, Կոլումբիա

Հարավային Ամերիկայի բնակչության 90%-ը քրիստոնյաներ են[62] (82%-ը՝ կաթոլիկներ, 8%-ը՝ քրիստոնեության այլ ճյուղերի ներկայացուցիչներ՝ հիմնականում բողոքականներ և ավետարանչականներ, նաև ուղղափառներ), ինչը կազմում է ամբողջ աշխարհի քրիստոնյաների մոտ 19%-ը։

Մայրցամաքում տարածված են նաև աֆրիկացիների և տեղաբնիկների կրոնները՝ սանտու դայմին, կանդոմբլեն, ումբանդան և էնկանտադոսը։

Ծպտյալ հրեաները կամ մառանները, կոնվերսոները և անուսիմները կարևոր դեր են խաղացել Լատինական Ամերիկայի գաղութային կյանքում։

Բուենոս Այրեսում և Սան Պաուլուում է գտնվում քաղաքային ամենամեծ հրեական համայնքը։

Արևելաասիական կրոնները, օրինակ՝ ճապոնական բուդդայականությունը, սինտոիզմը, ճապոնական նոր կրոնական շարժումները տարածված են Բրազիլիայում և Պերուում։ Կորեական կոնֆուցիականությունը հատկապես տարածված է Բրազիլիայում, մինչդեռ չինական բուդդայականությունը և չինական կոնֆուցիականությունը տարածված է ամբողջ մայրցամաքով մեկ։

Որոշ երկրներում տարածված է սպիրիտիզմը։

Հինդուիզմի հետևորդները կազմում են Գայանայի բնակչության 25%-ը և Սուրինամի՝ 22%-ը[63][64]։

Մուսուլմանները կազմում են Գայանայի բնակչության 6,8%-ը և Սուրինամի՝ 13,9%-ը[63][64]։ Սուրինամի գրեթե բոլոր մուսուլմանները կա՛մ ճավայացիներ են, կա՛մ հնդիկներ, իսկ Գայանայում՝ հիմնականում հնդիկներ են։

Հարավային Ամերիկայի կրոնների մի մասը (2013)[65]
Երկրներ Քրիստոնյաներ Կաթոլիկներ Այլ քրիստոնյաներ Անհավատներ(աթեիստներ կամ ագնոստիկներ)
Արգենտինա 88% 77% 11% 11%
Բոլիվիա 96% 74% 22% 4%
Բրազիլիա 88% 64% 22% 8%
Չիլի 70% 57% 13% 25%
Կոլումբիա 92% 80% 12% 7%
Պարագվայ 96% 87% 9% 2%
Պերու 94% 81% 13% 3%
Սուրինամ 51% 29% 22% 5%
Ուրուգվայ 58% 47% 11% 41%
Վենեսուելա 88% 71% 17% 8%

Էթնիկ ժողովրդագրություն

խմբագրել
 
Իսպանացի-վենեսուելացի ցուցարարները Մադրիդում։
 
Ճապոնական ծագմամբ բրազիլացի միկո Կուրիտիբայումփառատոնի ժամանակ
 
Բրազիլիայի նախկին նախագահ Լուլան և Բրազիլիայի իտալական համայնքի անդամները Կաշիաս դու Սուլում խաղողի փառատոնի ժամանակ։
 
Պերուացի կին որդու հետ

Հարավային Ամերիկայում շատ են գենետիկ խառնուրդները։ Արգենտինայում գենետիկ ֆոնդի վրա եվրոպական ազդեցությունը կազմում է 65–79%, հնդկացիականը՝ 17–31%, իսկ Ենթասահարական Աֆրիկայինը՝ 2–4%։ Կոլումբիայում ենթասահարական գենետիկ ֆոնդը տատանվում է 1-89%, մինչդեռ եվրոպականը՝ 20-79%՝ կախված շրջանից։ Պերուում եվրոպական գենետիկ ֆոնդը տատանվում է 1-31%, մինչդեռ աֆրիկյանը՝ միայն 1-3%[66]։ Գենոգրաֆիական նախագիծը բացահայտեց, որ միջինում Լիմայից յուրաքանչյուր պերուացու գենետիկ ֆոնդում կա 28% եվրոպացու, 68% հնդկացու, 2% ասիացու և 2% Ենթասահարայի աֆրիկացու գեն[67]։

Բոլիվիայի և Պերուի բնակչության մեծ մասը՝ համապատասխանաբար 56% և 44%, հնդկացիների սերունդներն են՝ կեչուա, այմարա կամ ուրարինա[68][69][70]։ Էկվադորում հնդկացիները մեծաթիվ են և կազմում են երկրի բնակչության 2/5-րդը։ Եվրոպացիները պորտուգալական նախկին գաղութների բնակչության կարևոր մաս են կազմում։

Այն մարդիկ, որոնք հիմնականում կամ լիովին ունեն եվրոպական ծագում կամ իրենց ֆենոտիպը նույնականացնում են այդ խմբի հետ, ավելի քան մեծամասնություն են կազմում Արգենտինայում[71] և Ուրուգվայում[72], բնակչության կեսից ավելին են նաև Չիլիում (64,7%)[73] և Բրազիլիայում (48,4%)[74][75][76]։ Ըստ պետական մարդահամարի՝ Վենեսուելայի բնակչությունը հիմնականում (42%) բնիկ իսպանացիներ են, իտալացիներ և պորտուգալացիներ[77]։ Կոլումբիայում եվրոպական ծագում ունեցող մարդիկ կազմում են բնակչության 37%-ը[78][79]։ Պերուում եվրոպական ծագում ունեցողները թվով երրորդն են՝ 15%[80]։

Մետիսները (եվրոպացիների և հնդկացիների խառնուրդ) Բոլիվիայում, Պարագվայում, Վենեսուելայում, Կոլումբիայում և Էկվադորում ամենամեծ, իսկ Պերուում և Չիլիում երկրորդ էթնիկ խումբն են կազմում։

Հարավային Ամերիկայում է բնակվում նաև աֆրիկյան ծագում ունեցող ամենամեծ բնակչությունը։ Վերջիններս բնակվում են Բրազիլիայում, Կոլումբիայում[78], Գայանայում, Սուրինամում, Ֆրանսիական Գվիանայում, Վենեսուելայում և Էկվադորում։

Բրազիլիան, այնուհետև Պերուն ունեն Հարավային Ամերիկայի ամենամեծ ճապոնական, կորեական և չինական համայնքները. Լիմայում է գտնվում Լատինական Ամերիկայի ամենամեծ էթնիկ չինական համայնքը[81]։ Գայանայում և Սուրինամում էլ գտնվում է ամենամեծ էթնիկ հնդկական համայնքը։

Էթնիկ բաշխվածությունը Հարավային Ամերիկայում[82][83][84]
Երկիր Հնդկացիներ Սպիտակամորթներ Մետիսներ / Պարդոներ Մուլատներ Սևամորթներ Սամբոներ Ասիացիներ
Արգենտինա 1% 85% 14% 0% 0% 0% 0%
Բոլիվիա 48% 12% 37% 2% 0% <1% 0%
Բրազիլիա <1% 48% 43% 0% 8% 0% 2%
Չիլի 6% 57% 37% 0% 0% 0% 0%
Կոլումբիա 2% 37% 50% 8% 2% 0% <1%
Էկվադոր 39% 10% 41% 5% 5% 0% 0%
Պարագվայ 3% 20% 75% 4% 0% 0% 0%
Պերու 45% 15% 35% 2% 0% 0% 3%
Սուրինամ 3.8% 1% 13.4%* Սուրինամում նշված է որպես խառը՝ անկախ ռասայական համակցումից *տես պարդո 37.4% *տես պարդո 48.3%
Ուրուգվայ 0% 88% 8% 4% 0% 0% 0%
Վենեսուելա 2.7% 43.6% 51.6% 0.7% 2.8% 0.6% 0.6%
Գայանա 10.5% 0.36% 19.9%* Գայանայում նշված է որպես խառը՝ անկախ ռասայական համակցումից *տես պարդո 29.2% *տես պարդո 39.98%

Տեղաբնիկներ

խմբագրել

Շատ վայրերում տեղաբնիկները շարունակում են վարել ավանդական կենսակերպ՝ հիմնված սպառողական գյուղատնտեսության վրա կամ որպես որսորդ-հավաքիչներ։ Ամազոնի խոնավ անտառներում դեռևս ապրում են չհաղորդակցվող ցեղեր[85]։

Բնակչություն

խմբագրել
Հարավային Ամերիկայի քաղաքներ
 
Սան Պաուլու
 
Բուենոս Այրես
 
Ռիո դե Ժանեյրո

Հարավային Ամերիկայի ամենաբնակեցված երկիրը Բրազիլիան է՝ 209,5 մլն բնակչությամբ։ Երկրորդ ամենամեծ երկիրը Կոլումբիան է՝ 49,7 մլն բնակչությամբ, երրորդը՝ Արգենտինան (44,4 մլն)։

Թեև Բրազիլիան, Արգենտինան և Կոլումբիան ամենաշատ բնակչությունն ունեն, խոշոր քաղաքները միայն այդ երկրներում չեն գտնվում։ Հարավային Ամերիկայի ամենամեծ քաղաքներն են Սան Պաուլուն, Ռիո դե Ժանեյրոն, Բուենոս Այրեսը, Սանտիագոն, Լիման և Բոգոտան։ Այս քաղաքները միակն են մայրցամաքում, որոնց բնակչությունը գերազանցում է ութ միլիոնը։ Մեծությամբ հաջորդ քաղաքներն են Կարակասը, Բելու Օրիզոնտին, Մեդելյինը և Սալվադորը։

Առաջին տասը մետրոպոլիտենյան տարածքներից հինգը գտնվում է Բրազիլիայում։ Դրանց բոլորի բնակչությունը գերազանցում է չորս միլիոնը։ Այդ մետրոպոլիտենյան տարածքների թվում են Սան Պաուլուն, Ռիո դե Ժանեյրոն և Բելու Օրիզոնտին։ Թեև ամենամեծ մետրոպոլիտենյան տարածքների մեծ մասը գտնվում է Բրազիլիայում, Արգենտինան Լատինական Ամերիկայի երկրորդ երկիրն է ամենամեծ մետրոպոլիտենյան տարածքների թվով. Բուենոս Այրեսն ունի ավելի քան 13 մլն բնակիչ։

Հարավային Ամերիկայում աճում են նաև մեգապոլիսները։ Բրազիլիայում չորս մեգաշրջաններ կան՝ ներառյալ Սան Պաուլուի ընդլայնված մետրոպոլիտենյան համալիրը՝ 32 մլն բնակչությամբ։ Մյուս մեգապոլիսներից են Մեծ Ռիոն, Մեծ Բելու Օրիզոնտին և Մեծ Պորտու Ալեգրին։ Կոլումբիան ևս ունի չորս մեգաշրջան, որտեղ բնակվում է երկրի բնակչության 72%-ը. Կոլումբիային հաջորդում են Վենեսուելան, Արգենտինան և Պերուն։

2015 թվականի դրությամբ Հարավային Ամերիկայի ամենամեծ տասը մետրոպոլիտենյան տարածքները ըստ բնակչության (հիմնվելով յուրաքանչյուր երկրի մարդահամարի տվյալների վրա).

Մետրոպոլիտենյան տարածք Բնակչություն Շրջան Երկիր
Սան Պաուլու 21,090,792 7947 կմ² Բրազիլիա
Բուենոս Այրես 13,693,657 3830 կմ² Արգենտինա
Ռիո դե Ժանեյրո 13,131,431 6744 կմ² Բրազիլիա
Լիմա 9,904,727 2819 կմ² Պերու
Բոգոտա 9,800,225 4200 կմ² Կոլումբիա
Սանտիագո 6,683,852 15403 կմ² Չիլի
Բելու Օրիզոնտի 5,829,923 9467 կմ² Բրազիլիա
Կարակաս 5,322,310 4715 կմ² Վենեսուելա
Պորտու Ալեգրի 4,258,926 10232 կմ² Բրազիլիա
Բրազիլիա 4,201,737 56433 կմ² Բրազիլիա

2015 թվականի մարդահամարի տվյալներ

Տնտեսություն

խմբագրել
Հիմնական հոդված՝ Հարավային Ամերիկայի տնտեսություն
 
Ռաֆայել Կոռեան, Էվո Մորալեսը, Նեստոր Կիրշները, Քրիստինա Ֆեռնանդես դե Կիրշները, Լուիս Ինասիու Լուլա դա Սիլվա, Նիկանոր Դուարտեն և Ուգո Չավեսը ստորագրում են Հարավի բանկի հիմնադիր կանոնադրությունը։
 
Սան Պաուլուի բորսայի առևտրային վահանակն իր մեծությամբ Ամերիկա աշխարհամասում 2-րդն է, իսկ աշխարհում՝13-րդը։
 
Չիլիի մայրաքաղաք Սանտյագոյի ֆինանսական կենտրոնը։
 
Ֆրանսիական Գվիանայի Կուրու տիեզերակայանից հրթիռի արձակումը։
 
Բրազիլիայի պետական «Petrobras» ընկերության վերամշակման գործարանը Բոլիվիայի Կոչաբամբա քաղաքում։
 
Չուկիկամատան աշխարհի ամենամեծ բաց հանքավայրն է, որը գտնվում է Չիլիի Կալամա քաղաքի մոտ։
 
KC-390-ը Հարավային Ամերիկայում արտադրված ամենամեծ ռազմատրանսպորտային օդանավն է, որն արտադրվել է բրազիլական Embraer ընկերության կողմից։
 
Խաղողի այգի Արգենտինայի Մենդոսա պրովինցիայի Լուխան դե Կույո շրջանում։

Հարավային Ամերիկան ինչպես արդյունաբերական ապրանքների, այնպես էլ բնական ռեսուրսների արտահանումից ավելի քիչ է կախված, քան աշխարհի միջին ցուցանիշն է։ Մայրցամաքից ապրանքների արտահանումը կազմել է ՀՆԱ-ի 16%-ը՝ ընդհանուր առմամբ աշխարհում 25%-ի համեմատ[86]։ Բրազիլիան ունի աշխարհի յոթերորդ ամենամեծ և խոշորագույնը տնտեսությունը Հարավային Ամերիկայում, 251 միլիարդ դոլարով գլխավորում է արտահանման ծավալներով հարավամերիկյան երկրների ցանկը, որին հաջորդում են Վենեսուելան (93 միլիարդ դոլար), Չիլին (86 միլիարդ դոլար) և Արգենտինան (84 միլիարդ դոլար)[86]։

1930 թվականից սկսած մայրցամաքի տնտեսության մի շարք ոլորտներում գրանցվել է աճ և դիվերսիֆիկացիա։ Գյուղատնտեսական և անասնաբուծական արտադրանքի մեծ մասը մատակարարվում է ներքին շուկայի և տեղական սպառման համար։ Այդուհանդերձ, գյուղատնտեսական արտադրանքի արտահանումը կարևոր է մի շարք երկրներում առևտրային հաշվեկշռի համար[87]։

Գյուղատնտեսական հիմնական մշակաբույսերն են արտահանվող մշակաբույսերը, ինչպես օրինակ սոյան և ցորենը։ Հիմնական սննդամթերքի, օրինակ՝ բանջարեղենի, եգիպտացորենի կամ հատիկավորների արտադրությունը մեծ է, բայց կենտրոնացած է ներքին սպառման վրա։ Անասնաբուծությունը՝ որպես մսի արտահանման միջոց, կարևոր է Արգենտինայում, Պարագվայում, Ուրուգվայում և Կոլումբիայում։ Արևադարձային շրջաններում ամենակարևոր մշակաբույսերն են սուրճը, կակաոն և բանանը, որոնք հիմնականում մշակվում են Բրազիլիայում, Կոլումբիայում և Էկվադորում։ Ավանդաբար շաքար արտադրող և արտահանող երկրներն են Պերուն, Գայանան և Սուրինամը, իսկ Բրազիլիայում շաքարեղեգը նաև կիրառվում է էթիլ սպիրտի պատրաստման համար։ Պերուի ափերին, Բրազիլիայի հյուսիսարևելյան և հարավային հատվածներում մշակվում է բամբակ։ Հարավային Ամերիկայի ցամաքային տարածքի 50,5%-ը ծածկված է անտառներով[88], բայց ատաղձագործական արդյունաբերությունը փոքր է և կենտրոնացած տեղական շուկայի վրա։ Վերջին տարիներին, այդուհանդերձ, միջազգային ընկերությունները տեղակայվում են Ամազոնում` արտահանման համար նախատեսված ազնիվ փայտի արդյունահանման համար։ Հարավային Ամերիկայի խաղաղօվկիանոսյան ափի ջրերը ամենակարևորն են ձկնորսության համար։ Անչոուսի որսը հասել է հազարավոր տոննաների, իսկ Հարավային Ամերիկան ունի թյուննոս ձկան խոշոր պաշարներ (Պերուն խոշոր արտահանող է)։ Զգալի է խեցգետնանմանների որսը՝ հատկապես հյուսիսարևելյան Բրազիլիայում և Չիլիում[87]։

Միայն Բրազիլիան և Արգենտինան են հանդիսանում G20-ի անդամ (արդյունաբերական երկրներ), մինչդեռ միայն Բրազիլիան է G8+5-ի մաս (աշխարհի ամենաուժեղ և ազդեցիկ պետությունները)։ Զբոսաշրջության ոլորտում 2005 թվականին սկսվել են մի շարք բանակցություններ, որոնք նպատակ ունեն նպաստել զբոսաշրջության առաջխաղացմանն ու մեծացնել տարածաշրջանում օդային հաղորդակցությունը։ Հարավային Ամերիկայի ամենահայտնի զբոսավայրերից են Պունտա դել Էստեն, Ֆլորիանոպոլիսը և Մար դել Պլատան[87]։

Հարավային Ամերիկայի ամենաարդյունաբերականացված երկրներն են Բրազիլիան, Արգենտինան, Չիլին, Կոլումբիան, Վենեսուելան և Ուրուգվայը։ Այս երկրների տնտեսությունը կազմում է մայրցամաքի տնտեսության ավելի քան 75%-ը, իսկ դրանց համախառն ՀՆԱ-ն կազմում է ավելի քան տրիլիոն ԱՄՆ դոլար։ Հարավային Ամերիկայում արդյունաբերությունն սկսեց ազդել ազգային տնտեսությունների վրա 1930-ական թվականներից սկսած, երբ Մեծ ճգնաժամը Միացյալ Նահանգներում և մյուս երկրներում խթանեց արդյունաբերական արտադրությունը։ Այդ ժամանակաշրջանից սկսած տարածաշրջանը մի կողմ թողեց գյուղատնտեսական ոլորտը և սկսեց գրանցել տնտեսական բարձր աճ, որը շարունակվեց ընդհուպ մինչև 1990-ական թվականների սկիզբը, երբ քաղաքական անկայունությունը, տնտեսական ճգնաժամերը և նեոլիբերալ քաղաքականությունները հանգեցրին դրա նվազմանը[87]։

Բրազիլիայում և Արգենտինայում 1998-2002 թվականների տնտեսական ճգնաժամի ավարտից հետո, որը հանգեցրեց տնտեսական ետաճի, գործազրկության աճի ու բնակչության եկամուտների նվազման, արդյունաբերական և ծառայությունների ոլորտներն արագ վերականգնվեցին։ Չիլին, Արգենտինան և Բրազիլիան ամենաարագը վերականգնվեցին՝ տարեկան աճելով միջինում 5%-ով։ Այս ժամանակաշրջանից հետո ողջ Հարավային Ամերիկան վերականգնվում և լավ ազդանշաններ է տալիս տնտեսական կայունության տեսանկյունից, որն ուղեկցվում է վերահսկվող գնաճով և փոխարժեքներով, շարունակական աճով, սոցիալական անհավասարության նվազմամբ և գործազրկության գործոններով, որոնք նպաստում են արդյունաբերությանը[87]։

Արդյունաբերության հիմնական ուղղություններն են էլեկտրոնիկան, տեքստիլը, սննդամթերքը, մեքենաշինությունը, մետալուրգիան, ավիացիան, նավաշինությունը, հագուստի արտադրությունը, խմիչքների արտադրությունը, պողպատագործությունը, ծխախոտի արտադրությունը, ատաղձագործությունը, քիմիական արդյունաբերությունը և այլն։ Արտահանումը տարեկան հասել է գրեթե 400 միլիարդ ԱՄՆ դոլարի, որի գրեթե միայն կեսն ապահովում է Բրազիլիան[87]։

Հարավային Ամերիկյայի երկրների մեծ մասում հարուստների և աղքատների միջև տնտեսական անհավասարությունն ավելի մեծ է, քան աշխարհի մայրցամաքների մեծ մասում։ Բոլիվիայում, Բրազիլիայում, Չիլիում, Կոլումբիայում և Պարագվայում հարուստների 10%-ի ձեռքում է բնակչության հարստության ավելի քան 40%-ը[89], մինչդեռ Բոլիվիայում, Բրազիլիայում և Կոլումբիայում աղքատների 20%-ի ձեռքում բնակչության հարստության 4%-ից էլ քիչ է[90]։ Այս լայն անդունդն առկա է Հարավային Ամերիկայի բազմաթիվ խոշոր քաղաքներում, որտեղ ինքնաշեն աղքատ խրճիթներն ու արվարձանները գտնվում են բարձրահարկերի և բարձրակարգ շքեղ բնակարանների կողքին։ Հարավային Ամերիկայի 9 բնակչից 1-ն օրական ապրում է 2 ԱՄՆ դոլարից պակաս գումարով (գնողունակության համարժեքությամբ)[91]։

Պետություն Անվանական ՀՆԱ-ն 2017 թվականի դրությամբ (միլիոն դոլարով)[92] ՀՆԱ-ն 2017 թվականին (միլիոն դոլարով)[92] Մեկ շնչին բաժին ընկնող ՀՆԱ-ն 2017 թվականի դրությամբ[92] Արտահանման ծավալները 2011 թվականի դրությամբ (միլիարդ դոլար)
[86] 		Մարդկային ներուժի զարգացման ինդեքսը 2017 թվականին
(վարկանիշ)[93] 		Բնակչության տոկոսը, որն օրական 2 ԱՄՆ դոլարից պակաս եկամուտ ունի
Արգենտինա 628 935 912 816 20 707 83,7 0,825 2,6
Բոլիվիա 39 267 83 608 7552 9,1 0,693 24,9
Բրազիլիա 2 140 940 3 216 031 15 485 250,8 0,759 10,8
Չիլի 251 220 455 941 24 796 86,1 0,845 2,7
Կոլումբիա 306 439 720 151 14 609 56,5 0,747 15,8
Էկվադոր 97 362 184 629 11 004 22,3 0,752 10,6
Ֆոլկլենդյան կղզիներ[94] (Մեծ Բրիտանիա) 206,4 206,4 70 800 0,26
Ֆրանսիական Գվիանա[95] (Ֆրանսիա) 4456 4456 19 728 1,3
Գայանա 3591 6398 8306 0,9 0,654 18,0
Պարագվայ 28 743 68 005 9779 9,8 0,702 13,2
Պերու 207 072 429 711 13 501 46,3 0,750 12,7
Սուրինամ 3641 7961 13 934 1,6 0,720 27,2
Ուրուգվայ 58 123 77 800 22 271 8,0 0,804 2,2
Վենեսուելա 251 589 404 109 12 856 92,6 0,761 12,9
Ընդհանուր 3 836 569 6 642 623 17 852 669,1 0,772 11,3

Տնտեսապես խոշոր քաղաքները 2014 թվականի դրությամբ

խմբագրել
Հ/Հ Քաղաք Պետություն ՀՆԱ-ն միլիարդ դոլարով[96] Բնակչություն (միլիոն մարդ)[96] Մեկ շնչին բաժին ընկնող ՀՆԱ-ն
1 Սան Պաուլու Բրազիլիա $430 20,847,500 $20,650
2 Բուենոս Այրես Արգենտինա $315 13,381,800 $23,606
3 Լիմա Պերու $176 10,674,100 $16,530
4 Ռիո դե Ժանեյրո Բրազիլիա $176 12,460,200 $14,176
5 Սանտյագո Չիլի $171 7,164,400 $32,929
6 Բոգոտա Կոլումբիա $160 9,135,800 $17,497
7 Բրազիլիա Բրազիլիա $141 3,976,500 $35,689
8 Բելու Օրիզոնտի Բրազիլիա $84 5,595,800 $15,134
9 Պորտու Ալեգրի Բրազիլիա $62 4,120,900 $15,078
10 Կամպինաս Բրազիլիա $59 2,854,200 $20,759
 
Շաքարեղեգի պլանտացիա Սան Պաուլու նահանգում։ 2018 թվականին Բրազիլիան շաքարեղեգի խոշորագույն արտադրողն էր աշխարհում (տարեկան 746 միլիոն տոննա)։ Հարավային Ամերիկան արտադրում է աշխարհի շաքարեղեգի կեսը։
 
Սոյայի պլանտացիա Մատու Գրոսու նահանգում։ 2020 թվականին Բրազիլիան սոյայի աշխարհի խոշորագույն արտադրողն էր (130 միլիոն տոննա)։ Հարավային Ամերիկան արտադրում է աշխարհի սոյայի կեսը։
 
Սուրճի պլանտացիաներ Մինաս Ժերայսում։ 2018 թվականին Բրազիլիան սուրճի խոշորագույն արտադրողն էր աշխարհում (3,5 միլիոն դոլար)։ Հարավային Ամերիկան արտադրում է աշխարհի սուրճի կեսը։
 
Նարնջենի Սան Պաուլու նահանգում։ 2018 թվականին Բրազիլիան նարնջի աշխարհի խոշորագույն արտադրողն էր (17 միլիոն տոննա)։ Հարավային Ամերիկան ապահովում է աշխարհի նարնջի պաշարների 25%-ը։

Գյուղատնտեսությամբ Հարավային Ամերիկայի խոշորագույն երկրներն են Բրազիլիան, Արգենտինան, Չիլին և Կոլումբիան։ Մասնավորապես.

 
Մսամթերք տեղափոխող բեռնատար Բրազիլիայում։ Հարավային Ամերիկան ապահովում է աշխարհում տավարի և հավի մսի 20%-ը։

Բրազիլիան հավի մսի աշխարհի խոշորագույն արտահանողն է։ 2019 թվականի դրությամբ՝ այն կազմել է 3,77 միլիոն տոննա[98][99]։ Այս երկիրն աշխարհում երկրորդն է խոշոր եղջերավոր կենդանիների թվով, ինչը կազմում է աշխարհում ընդհանուր թվի 22,2%-ը։ 2019 թվականի դրությամբ՝ Բրազիլիան աշխարհում երկրորդն էր տավարի մսի արտադրությամբ, ինչը կազմում է այդ մսատեսակի համաշխարհային արտադրության 15,4%-ը[100]։ 2018 թվականի տվյալներով էլ Բրազիլիան եղել է կաթ արտադրող ամենախոշոր երկիրը։ 2020 թվականի դեկտեմբեր ամսվա դրությամբ՝ Բրազիլիան արտադրել է 35,1 միլիարդ լիտր կաթ[101]։ Ինչ վերաբերում է խոզի մսի արտադրությանը, 2019 թվականի տվյալներով, Բրազիլիան աշխարհում չորրորդն էր՝ արտադրելով շուրջ 4 միլիոն տոննա խոզի միս[102]։

2018 թվականին Արգենտինան աշխարհում չորրորդն էր տավարի մսի արտադրությամբ, ինչը կազմել է 3 միլիոն տոննա։ Այն զիջում էր միայն Ամերիկայի Միացյալ Նահանգներին, Բրազիլիային և Չինաստանին։ Ուրուգվայը ևս խոշոր միս արտադրող պետություն է։ 2018 թվականին այն արտադրել է 589 հազար տոննա տավարի միս[103]։

Հավի մսի արտադրության տեսանկյունից Արգենտինան աշխարհի 15 ամենախոշոր արտադրողների ցանկում է, իսկ Պերուն և Կոլումբիան՝ 20 խոշոր արտադրողների։ Տավարի մսի արտադրության տեսանկյունից Կոլումբիան աշխարհի 20 խոշոր արտադրողներից մեկն է, մեղրի արտադրությամբ Արգենտինան մտնում է խոշորագույն հնգյակի մեջ, իսկ Բրազիլիան` 15 խոշոր արտադրողների մեջ։ Ինչ վերաբերում է կաթի արտադրությանը, Արգենտինան դասվում է 20 խոշորագույն արտադրողների շարքին[104]։

 
Բրազիլիայի խոշորագույն EMS դեղագործական ընկերությունը։
 
Բրազիլիայի խոշորագույն Braskem քիմիական ընկերությունը։

Համաշխարհային բանկն ամեն տարի հրապարակում է աշխարհի խոշորագույն արտադրական երկրների ցանկը՝ ըստ ընդհանուր արտադրական արժեքի։ Համաձայն 2019 թվականի ցանկի՝ Բրազիլիան աշխարհի 13-րդ ամենաարժեքավոր արդյունաբերությունն է աշխարհում (173,6 միլիարդ ԱՄՆ դոլար), Վենեսուելան՝ 30-րդը (58,2 միլիարդ ԱՄՆ դոլար, այդուհանդերձ, դա կախված է նավթի համաշխարհային գներից), Արգենտինան` 31-րդը (57,7 միլիարդ ԱՄՆ դոլար), Կոլումբիան՝ 46-րդը (35,4 միլիարդ ԱՄՆ դոլար), Պերուն՝ 50-րդը (28,7 միլիարդ ԱՄՆ դոլար) և Չիլին՝ 51-րդը (28,3 միլիարդ ԱՄն դոլար)[105]։

Բրազիլիան ունի երրորդ ամենախոշոր արտադրությունն Ամերիկա աշխարհամասում։ Կազմելով երկրի ՀՆԱ-ի 28,5%-ը՝ բրազիլական արդյունաբերությունը բաղկացած է մի քանի ճյուղերից, որոնց թվում են մեքենաշինությունը, պողպատի արտադրությունը, նավթաքիմիական արտադրությունը, համակարգիչների արտադրությունը, ավիացիոն արտադրությունը (Embraer), սննդի արտադրությունը, դեղագործական արդյունաբերությունը, կոշիկի արտադրությունը, մետալուրգիան և երկարաժամկետ օգտագործման սպառողական ապրանքները[106][107][108]։ 2016 թվականին այս երկիրն աշխարհում փայտանյութի զանգվածի արտադրությամբ երկրորդ երկիրն էր, իսկ թղթի արտադրությամբ՝ 8-րդը[109][110][111]։ Կոշիկի արտադրության բնագավառում 2019 թվականին Բրազիլիան աշխարհում չորրորդ արտադրողն էր[112][113][114][115]։ 2019 թվականին փոխադրամիջոցների արտադրությամբ Բրազիլիան աշխարհում ութերորդն էր և 9-րդն աշխարհում՝ պողպատի արտադրությամբ[116][117][118]։ 2018 թվականին էլ քիմիական արդյունաբերության տեսանկյունից Բրազիլիան 8-րդն էր աշխարհում[119][120][121]։ Տեքստիլ արդյունաբերության տեսանկյունից, չնայած 2013 թվականին Բրազիլիան խոշորագույն 5 արտադրողների ցանկում էր, այն քիչ է ինտեգրված համաշխարհային առևտրին[122]։

 
Բոլիվիայի Պոտոսի դեպարտամենտում գտնվող Սերո Ռիկոն արծաթի խոշոր հանքավայր է։
 
Ամեթիստի հանքավայր Ամետիստա դու Սուլում։ Հարավային Ամերիկան թանկարժեք քարերի խոշոր արտադրող է, ինչպես օրինակ ամեթիստի, տոպազի, զմրուխտի, ծովակնի և տուրմալինի։
 
Երկաթի հանքավայր Մինաս Ժերայսում։ Բրազիլիան աշխարհի երկրորդ երկաթ արտահանողն է։

Հանքագործությունը Հարավային Ամերիկայի ամենակարևոր տնտեսական ոլորտներից մեկն է, հատկապես Չիլիում, Պերուում և Բոլիվիայում, որոնց տնտեսությունները մեծապես կախված է այս ոլորտից։ Մայրցամաքում առկա են ոսկու (հիմնականում Պերուում, Բրազիլիայում և Արգենտինայում)[123], արծաթի (հիմնականում Պերուում, Չիլիում, Բոլիվիայում և Արգենտինայում)[124], պղնձի (հիմնականում Չիլիում, Պերուում և Բրազիլիայում)[125], երկաթի հանքաքարի (Բրազիլիա, Պերու և Չիլի)[126], ցինկի (Պերու, Բոլիվիա և Բրազիլիա)[127], մոլիբդենի (Չիլի և Պերու)[128], լիթիումի (Չիլի, Արգենտինա և Բրազիլիա)[129], կապարի (Պերու և Բոլիվիա)[130], բոքսիտի (Բրազիլիա)[131], անագի (Պերու, Բոլիվիա և Բրազիլիա)[132], մանգանի (Բրազիլիա)[133], ծարիրի (Բոլիվիա և Էկվադոր)[134], նիկելի (Բրազիլիա)[135], նիոբիումի (Բրազիլիա)[136], ռենիումի (Չիլի)[137], յոդի (Չիլի)[138] խոշոր հանքավայրեր։

Բրազիլիան առանձնանում է երկաթի հանքաքարի արդյունահանմամբ, ինչի արդյունքում Բրազիլիան աշխարհում երկաթի հանքաքարի երկրորդ խոշոր արդյունահանողն ու արտահանողն է։ Բացի այդ, երկաթի հանքաքարը Բրազիլիայի արտահանման երեք խոշոր ուղղություններից մեկն է, որը երկրի առևտրային հաշվեկշռում ստեղծում է ամենամեծ արժեքը։ Բրազիլիան առանձնանում է նաև պղնձի, ոսկու, բոքսիտի (աշխարհի հինգ խոշոր արդյունահանողներից մեկը), մանգանի (աշխարհի հինգ խոշոր արդյունահանողներից մեկը), անագի (աշխարհի հինգ խոշոր արդյունահանողներից մեկը), նիոբիումի (ունի աշխարհի պաշարների 98%-ը) և նիկելի արդյունահանմամբ։ Թանկարժեք քարերի տեսանկյունից Բրազիլիան ամեթիստի, տոպազի, ագաթի խոշորագույն արդյունահանողն է աշխարհում և տուրմալինի, զմրուխտի, ծովակնի, նռնաքարի և օպալի խոշորագույն արդյունահանողներից մեկը[139][140][141][142][143][144]։

Չիլին աշխարհում ապահովում է պղնձի արդյունահանման մեկ երրորդը[145]։ Պղնձից զատ, 2019 թվականի տվյալներով, Չիլին նաև աշխարհում յոդի[146] և ռենիումի խոշորագույն արտադրողն է[147]։ Չիլին աշխարհում լիթիումի[148] և մոլիբդենի[128] երկրորդ, արծաթի[149]՝ վեցերորդ, աղի[150]՝ յոթերորդ, կալիումի կարբոնատի[151]՝ ութերորդ, ծծմբի[152] և երկաթի հանքաքարի[153]՝ 13-րդ խոշոր արտադրողն է։

2019 թվականին Պերուն աշխարհում պղնձի[154] և արծաթի երկրորդ[149], ոսկու՝ 8-րդ[155], կապարի 3-րդ[130], ցինկի 2-րդ[156], անագի 4-րդ[157], բորի 5-րդ[158] և մոլիբդենի 4-րդ խոշոր արդյունահանողն է[128]։

2019 թվականի տվյալներով՝ Բոլիվիան աշխարհում արծաթի 8-րդ[149], բորի 4-րդ[158], ծարիրի 5-րդ[159], անագի 5-րդ[157], վոլֆրամի 6-րդ[160], ցինկի 7-րդ[161] և կապարի 8-րդ խոշոր արդյունահանողն է[130][162][163]։

2019 թվականի դրությամբ՝ Արգենտինան աշխարհում 4-րդն էր լիթիումի արդյունահանմամբ[148], արծաթի արդյունահանմամբ՝ 9-րդը[149], ոսկու՝ 17-րդ[155] և բորի՝ 7-րդ խոշոր արդյունահանողը[158]։

Կոլումբիան զմրուխտի խոշորագույն արտադրողն է աշխարհում[164]։ 2006-2017 թվականներին Կոլումբիան տարեկան միջինում արդյունահանել է 15 տոննա ոսկի։ 2012 թվականին կտրուկ աճ է գրանցվել, երբ դրա արտադրությունը հասել է ռեկորդային 66,1 տոննայի։ 2017 թվականին այն կազմել է 52,2 տոննա։ Կոլումբիան աշխարհում ոսկի արդյունահանող 25 խոշոր երկրների ցանկում է[165]։ Ինչ վերաբերում է արծաթին, 2017 թվականին այս երկիրը արդյունահանել է 15,5 տոննա արծաթ[162][163][166]։

2019 թվականի տվյալներով՝ նավթի արդյունահանման տեսանկյունից Բրազիլիան աշխարհի 10-րդ խոշոր արդյունահանողն էր՝ օրական 2,8 միլիոն բարել։ Վենեսուելան 21-րդ խոշոր երկիրն է՝ օրական 877 հազար բարելով, Կոլումբիան՝ 22-րդը (օրական 886 հազար բարել), Էկվադորը՝ 28-րդը (օրական 531 հազար բարել) և Արգենտինան՝ 29-րդը (օրական 507 հազար բարել)։ Քանի որ Վենեսուելան և Էկվադորը նավթի սպառման նվազ կարիք ունեն և արդյունահանման մեծ մասն արտահանում են, այդ երկրներն անդամակցում են Նավթ արտահանող երկրների կազմակերպությանը։ 2015 թվականից հետո Վենեսուելան արդյունահանման զգալի անկում է գրանցել (որտեղ օրական 2,5 միլիոն բարել էր արդյունահանվում), 2016 թվականին ներդրումների պակասի պատճառով նվազել է մինչև 2,2 միլիոնի, 2017 թվականին՝ 2 միլիոնի, 2018 թվականին՝ 1,4 միլիոնի և 2019 թվականին՝ 877 հազար բարելի[167]։

Ինչ վերաբերում է բնական գազին, 2018 թվականին Արգենտինան արդյունահանել է 1,524 միլիարդ խորանարդ ֆութ, Վենեսուելան՝ 946 միլիոն, Բրազիլիան` 877 միլիոն, Բոլիվիան՝ 617 միլիոն, Պերուն՝ 451 միլիոն, Կոլումբիան՝ 379 միլիոն[168]։

2020 թվականի սկզբին նավթի և բնական գազի արտադրության մեջ առաջին անգամ Բրազիլիան օրական արդյունահանել է 4 միլիոն բարելին համարժեք։ 2021 թվականի հունվարին արդյունահանվել է օրական 3,168 միլիոն բարել նավթ և 138,753 մլն մետր³ բնական գազ[169]։

2018 թվականի տվյալներով՝ Հարավային Ամերիկայում են գտնվում ածխի արդյունահանման մեջ առաջատար 30 երկրներից 2-ը՝ Կոլումբիան (12-րդը) և Բրազիլիան (27-րդը)[170]։

Պատկերասրահ

խմբագրել
  •  
    Խաղողի պլանտացիա Արգենտինայում։ Արգենտինան և Չիլին աշխարհում խաղողի և գինու արտադրությամբ առաջատար 10 երկրներից են, իսկ Բրազիլիան քսանյակում է։
  •  
    Եգիպտացորենի դաշտեր Դորադուսում։ Բրազիլիան և Արգենտինան աշխարհում եգիպտացորեն արտադրող 5 երկրների թվում են։
  •  
    Սաղմոնի ֆերմա Չիլիում։ Աշխարհում սաղմոնի մեկ երրորդը բերվում է հենց այս երկրից։
  •  
    «Neugebauer» շոկոլադի գործարանը Արոյու դու Մեյուում։ Հարավային Ամերիկան մասնագիտացած է սննդի արտադրության մեջ։
  •  
    CSN պողպատագործական ընկերությունը Վոլտա Ռեդոնդայում։ Բրազիլիան աշխարհում պողպատի արտադրությամբ առաջատար 10 երկրներից մեկն է, իսկ Արգենտինան առաջատար 30 երկրների ցանկում է։
  •  
    Klabin արդյունաբերական համալիրն Օրտիգեյրայում։ Բրազիլիան ցելյուլոզայի երկրորդ խոշորագույն և թղթի 8-րդ արտադրողն է աշխարհում։
  •  
    Տղամարդկանց կոշիկի «Democrata» ապրանքանիշի գործարանը Ֆրանկայում։ Բրազիլիան աշխարհում կոշիկի արտադրությամբ զբաղվող 4-րդ խոշոր պետությունն է։
  •  
    Hering ընկերությունը Սանտա Կատարինայում, Բրազիլիա։ Այդ երկիրն ունի աշխարհում հինգ խոշորագույն տեքստիլ արդյունաբերություններից մեկը։
  •  
    Mercedes-Benz-ի գործարանը Սան Պաուլուում։ Մեքսիկան և Բրազիլիան փոխադրամիջոցներ արտադրող 10 խոշոր տնտեսությունների թվում են, իսկ Արգենտինան՝ 30-ի։
  •  
    Պղնձի հանքավայր Չիլիում։ Լատինական Ամերիկան արդյունահանում է աշխարհի պղնձի կեսից ավելին։
  •  
    Կոլումբիական զմրուխտ։ Այս երկիրն աշխարհում զմրուխտի արդյունահանմամբ զբաղվող առաջատար պետությունն է։ Բրազիլիայում զմրուխտի արդյունահանմամբ ևս առաջատար դիրքերում է։
  •  
    Կոպակաբանա պալատը շատերի պնդմամբ Ռիո դե Ժանեյրոյի և ողջ Հարավային Ամերիկայի լավագույն հյուրանոցն է։ Զբոսաշրջությունը մեծ եկամուտներ է բերում մայրցամաքին։
  •  
    Մեղրի արտադրություն Արգենտինայում։ Այս երկիրն աշխարհում մեղրի երրորդ խոշոր արտադրողն է։
  •  
    Արևածաղկի պլանտացիա Արգենտինայում։ Այս երկիրն աշխարհում արևածաղկի սերմերի երրորդ խոշոր արտադրողն է։
  •  
    Չիլիական բալ։ Չիլին աշխարհում բալի 5 խոշոր արտադրողներից մեկն է։
  •  
    Չիլիական կիվի։ Այս երկիրն աշխարհում կիվի արտադրող 10 խոշորագույն երկրներից մեկն է։
  •  
    Արմավենիների պլանտացիա Մագդալենայում։ Կոլումբիան արմավի յուղ արտադրող 5 առաջատար երկրներից մեկն է։
  •  
    Արքայախնձորի դաշտեր Բրազիլիայում։ Այս երկիրն աշխարհում արքայախնձոր աճեցնող 3-րդ խոշոր երկիրն է։ Հարավային Ամերիկան արտադրում է աշխարհում արքայախնձորի մոտ 20%-ը։
  •  
    Նավթի վերամշակման գործարան Ամուայում։ Վենեսուելան աշխարհում նավթ արդյունահանող խոշորագույն երկրներից մեկն է։

Զբոսաշրջություն

խմբագրել

Զբոսաշրջությունը եկամտի կարևոր աղբյուր է դարձել Հարավային Ամերիկայի բազմաթիվ երկրների համար[171][172]։

Պատմական հուշարձանների մնացորդները, ճարտարապետական և բնական հրաշալիքները, սննդի ու մշակույթի բազմազանությունը, վառ և գունագեղ քաղաքներն ու հիանալի լանդշաֆտներն ամեն տարի միլիոնավոր զբոսաշրջիկներ են գրավում Հարավային Ամերիկա։ Տարածաշրջանի ամենաայցելվող տեսարժան վայրերի թվում են Իգուասու ջրվեժը, Ռեսիֆին, Օլինդան, Մաչու Պիկչուն, Սան Կառլոս դե Բարիլոչեն, Ամազոնի խոնավ անտառները, Ռիո դե Ժանեյրոն, Սան Լուիսը, Սալվադորը, Ֆորտալեզան, Մասեյոն, Բուենոս Այրեսը, Ֆլորիանոպոլիսը, Սան Իգնասիո Մինին, Մարգարիտա կղզին, Նատալը, Լիման, Սան Պաուլուն, Անխելի ջրվեժը, Բրազիլիա քաղաքը, Նասկայի գեոգլիֆները, Կուսկոն, Բելու Օրիզոնտին, Տիտիկակա լիճը, Ույունին, Լա Պասը, Լոս Ռոկես կղզեխումբը, Գրան Սաբանան, Պատագոնիան, Տայրոնա ազգային պարկը, Սանտա Մարտան, Բոգոտան, Կալին, Մեդելյինը, Կարտախենան, Պերիտո Մորենոն, և Գալապագոսյան կղզիները[173][174]։ 2016 թվականին Բրազիլիան հյուրընկել է ամառային օլիմպիական խաղերը։

 
Կոլումբիայի Կարտախենա քաղաքի համայնապատկերը (2008 թվական)։ Վերջինս խոշոր նավահանգիստ է Կոլումբիայի հյուսիսային ափին և երկրի գլխավոր զբոսաշրջային ուղղություններից մեկն է։


Մշակույթ

խմբագրել
 
Սոլիս թատրոն, Ուրուգվայ
 
Բրազիլիայի ազգային գրադարանը
 
Հնդկական Արյա Դևակեր տաճարը, Պարամարիբո, Սուրինամ

Հարավամերիկացիների մշակույթի վրա իրենց ազդեցությունն են թողել տեղաբնիկները՝ հնդկացիները, Պիրենեյան թերակղզու և Աֆրիկայի հետ պատմական կապը, ինչպես նաև ամբողջ աշխարհից ներգաղթյալների հոսքը։

Հարավային Ամերիկայի ազգերը հարուստ երաժշտություն ունեն։ Ամենահայտնի ժանրերից են վալյենատոն և կումբիան (Կոլումբիա), պասիլյոն (Կոլումբիա, Էկվադոր), սամբան, բոսանովան և սերտանեխոն (Բրազիլիա), խորոպոն (Վենեսուելա) և տանգոն (Արգենտինա, Ուրուգվայ)։ Մեծապես հայտնի է նաև ոչ առևտրային «նոր երգ» (իսպ.՝ Nueva Canción) ֆոլկ ժանրը, որն ստեղծվել է Արգենտինայում և Չիլիում ու արագ տարածվել Լատինական Ամերիկայի մնացած երկրներում։

 
Տանգոյի շոու Բուենոս Այրեսում
 
Պորտուգալացի-բրազիլացի երգչուհի Կարմեն Միրանդան միջազգային մակարդակով հանրայնացրել է սամբան։

Պերուի ափին բնակվող մարդիկ ստեղծել են կիթառի և կախոնի զուգերգեր կամ տրիոներ՝ Հարավային Ամերիկայի ամենախառը ռիթմերով, ինչպիսիք են մարիներան (Լիմա), տոնդերոն (Պիուրա), 19-րդ դարում հայտնի պերուական վալսը, արեկիպական յարավին և 20-րդ դարի սկզբում ստեղծված պարագվայական գուարանիան։ 20-րդ դարի վերջին երիտասարդ հիփսթերները, ազդեցություն կրելով բրիտանական փոփից և ամերիկյան ռոքից, ստեղծեցին իսպանական ռոքը։ Բրազիլիան ունի պորտուգալերեն փոփ ռոքի մշակույթ, ինչպես նաև երաժշտական բազմաթիվ այլ ժանրեր։ Բոլիվիայի կենտրոնական և արևմտյան շրջանները ներկայացնում են դիաբլադա, կապորալես և մորենադա երաժշտությունը, որոնք ստեղծվել են եվրոպացիների, այմարաների և կեչուաների ազդեցությամբ։

Հարավային Ամերիկայի գրականությունը գրավել է մի շարք քննադատների և հանրության ուշադրությունը՝ հատկապես 1960-ական և 1970-ական թվականների լատինաամերիկյան բումից և այնպիսի գրողների ի հայտ գալուց հետո, ինչպիսիք են Մարիո Վարգաս Լյոսան, Գաբրիել Գարսիա Մարկեսը, Խորխե Լուիս Բորխեսը և Պաբլո Ներուդան։ Մաշադու դե Ասիսը և Ժոաո Գիմարայնս Ռոսան համարվում են բրազիլացի մեծ գրողներ։

Սնունդ և խմիչք

խմբագրել

Հարավային Ամերիկայի էթնիկ խայտաբղետ կազմի պատճառով մայրցամաքի խոհանոցն իր վրա կրում է աֆիկյան, մետիսների, հարավասիական, արևելաասիական և եվրոպական ազդեցություն։ Իրենց խոհանոցով հայտնի են հատկապես բրազիլական Բահիա նահանգը, որն իր վրա կրում է Արևմտյան Աֆրիկայի ազդեցությունը։ Արգենտինացիները, չիլիացիները, ուրուգվայցիները, բրազիլացիները, բոլիվիացիները և վենեսուելացիները շատ են գինի օգտագործում։ Արգենտինայում, Պարագվայում, Ուրուգվայում, Չիլիի հարավային մասում, Բոլիվիայում և Բրազիլիայի հարավային մասում ըմպում են մատե՝ բույսերից պատրաստված թեյ։ Մատեի պարագվայական տարբերակը՝ տերերեն, տարբերվում է մատեի այլ տեսակներից նրանով, որ մատուցվում է սառը։ Պիսկոն լիկյոր է, որը Պերուում և Չիլիում պատրաստվում է խաղողից։ Պերուի խոհանոցն իր մեջ ներառում է չինական, ճապոնական, իսպանական, իտալական, աֆրիկյան, արաբական, անդյան և ամազոնյան խոհանոցի որոշ տարրեր։

Քանդակագործություն

խմբագրել
 
Կատվի քանդակ (Կասկադ, Երևան), հեղինակ՝ կոլումբիացի քանդակագործ Ֆեռնանդո Բոտերո։

Էկվադորցի նկարիչ Օսվալդո Գուայասամինը (1919–1999) իր գեղանկարչական ոճի մեջ պատկերում է Լատինական Ամերիկայի ժողովուրդների զգացմունքները[175]՝ ընդգծելով աշխարհի տարբեր անկյուններում առկա սոցիալական անարդարությունները։ Կոլումբիացի Ֆեռնանդո Բոտերոն (1932) մեծ գեղանկարիչ և քանդակագործ է, որն ստեղծագործում է մինչ օրս և մշակել է իր անհատական ճանաչելի ոճը[176]։ Վենեսուելացի Կառլոս Կրուս-Դիեսը զգալի չափով ներդրում է կատարել ժամանակակից արվեստի մեջ[177]. նրա աշխատանքները կարելի է գտնել ամբողջ աշխարհում։

Ներկայումս մի քանի երիտասարդ նկարիչներ արվեստի միջազգային քննադատների ճանաչում են ձեռք բերել. դրանք են չիլիացի նկարիչ Գիլյերմո Լորկան, էկվադորցի քանդակագործ և Ֆրանսիայում քանդակագործության միջազգային մրցանակի դափնեկիր[178][179] Տեդի Կոբենյան և Ցյուրիխի թանգարանի արվեստի մրցանակի դափնեկիր, արգենտինացի նկարիչ Ադրիան Վիլյար Ռոխասը[180][181][182]։

Սպորտ

խմբագրել
 
Ռիո դե Ժանեյրոյի Մարականա մարզադաշտը։

Հարավային Ամերիկայում մի շարք սպորտաձևեր են տարածված, որոնցից ամենահայտնին ֆուտբոլն է, իսկ բեյսբոլն ամենահայտնի սպորտաձևն է Վենեսուելայում։

Մյուս սպորտաձևերի թվում են բասկետբոլը, հեծանվային սպորտը, պոլոն, վոլեյբոլը, մինի ֆուտբոլը, ռեգբին (հիմնականում Արգենտինայում և Ուրուգվայում), հանդբոլը, թենիսը, գոլֆը, մականախաղը, բոքսը և կրիկետը։

Հարավային Ամերիկան առաջին անգամ հյուրընկալեց Օլիմպիական խաղերը 2016 թվականին Ռիո դե Ժանեյրոյում, իսկ 2018 թվականին Բուենոս Այրեսը հյուրընկալեց Երիտասարդական օլիմպիական խաղերը։

Հարավային Ամերիկան Եվրոպայի հետ կիսում է ֆուտբոլում «գերիշխանությունը», քանի որ ֆուտբոլի աշխարհի առաջնության բոլոր հաղթողները և ֆուտբոլի աշխարհի ակումբային առաջնության բոլոր հաղթող թիմերը այս երկու մայրցամաքներից են։ Բրազիլիան Ֆուտբոլի աշխարհի ակումբային առաջնությունում հաղթող է դարձել ռեկորդային թվով՝ հինգ անգամ[183]։ Արգենտինան և Ուրուգվայը երկուական տիտղոս ունեն։ Մրցաշարն անց են կացրել Հարավային Ամերիկայի հինգ երկիր. առաջինը կայացել է Ուրուգվայում 1930 թվականին, երկու մրցաշար կայացել է Բրազիլիայում (1950, 2014 թվականներ), մեկը՝ Չիլիում (1962 թվական), մեկն էլ՝ Արգենտինայում (1978 թվական)։

Հարավային Ամերիկայում է կազմակերպվում ժամանակակից ֆուտբոլի միջազգային ամենահին մրցաշարը՝ Ամերիկայի գավաթը, որն անց է կացվում 1916 թվականից։ Արգենտինան և Ուրուգվայը յուրաքանչյուրը 15 անգամ հաղթել է Ամերիկայի գավաթում։

Հարավային Ամերիկայում են անցկացվում նաև Հարավամերիկյան խաղերը, որոնք կազմակերպվում են չորս տարին մեկ։ Առաջին մրցաշարը կայացել է 1978 թվականին Լա Պասում, իսկ վերջինը՝ 2018 թվականին՝ Բոլիվիայի Կոչաբամբա քաղաքում։ 2022 թվականին հոկտեմբերի 1-15-ն այս խաղերը կանցկացվեն Պարագվայի մայրաքաղաք Ասունսյոնում։

Հարավային Ամերիկայի կրիկետի մրցաշարը միջազգային մեկօրյա մրցաշար է, որն անց է կացվում 1995 թվականից և որին մասնակցում են ոչ միայն Հարավային Ամերիկայից, այլև թիմեր են հրավիրվում Հյուսիսային Ամերիկայից. ներկայումս մրցաշարը կազմակերպվում է ամեն տարի, բայց մինչև 2013 թվականը կազմակերպվում էր երկու տարին մեկ անգամ։

Ենթակառուցվածքներ

խմբագրել
 
Հողմաէլեկտրակայան Վենեսուելայի Պարագուանա թերակղզում։

Էներգիա

խմբագրել

Տեղանքի բազմազանության և տեղումների քանակի տարբերության պատճառով մայրցամաքի ջրային ռեսուրսները տարբեր հատվածներում տարբեր են։ Անդերում նավարկման հնարավորությունները սահմանափակ են՝ բացառությամբ Մագդալենա գետի, Տիտիկակա լճի և Չիլիի ու Արգենտինայի հարավային շրջաններում գտնվող լճերի։ Հյուսիսարևմտյան Պերուից մինչև Պատագոնիա ոռոգումը կարևոր գործոն է գյուղատնտեսության համար։ Անդերի էլեկտրական ներուժի 10%-ից պակասն օգտագործվել է մինչև 1960-ական թվականների կեսերը։

Բրազիլական սարահարթն ունի ավելի մեծ հիդրոէլեկտրական պոտենցիալ, քան Անդյան տարածաշրջանը, իսկ դրա գործարկման հնարավորություններն ավելի մեծ են շնորհիվ մի շարք խոշոր գետերի առկայության, որոնք անցնում են բարձրադիր մարգագետիններով և հաճախ ձևավորում են ջրվեժների հսկա համակարգեր, ինչպես օրինակ Պաուլո Աֆոնսոն, Իգուասուն և մյուսները։ Ամազոն գետի համակարգն ունի մոտ 13,000 կմ ջրագիծ, բայց դրա հիդրոէլեկտրական կիրառման հնարավորությունները մինչ օրս անհայտ են։

Մայրցամաքի էներգիայի մեծ մասը գեներացվում է հիդրոէլեկտրակայանների միջոցով, բայց կա նաև ջերմաէլեկտրական և հողմային էներգիայի կարևոր համամասնություն։ Բրազիլիան և Արգենտինան Հարավային Ամերիկայի միակ երկրներն են, որոնք գեներացնում են ատոմային էներգիա։ Այդ երկրներից յուրաքանչյուրն ունի երկուական ատոմակայան։ Բրազիլիան և Արգենտինան 1991 թվականին ստորագրել են խաղաղ միջուկային համագործակցության համաձայնագիր։

 
Աշխարհում էներգիայի արտադրության մեծությամբ երկրորդ Իտայպու հիդրոէլեկտրակայանի համայնապատկերը։
 
Հողմաէլեկտրակայան Պարնաիբայում։
 
Անգրա ատոմակայանը Ռիո դե Ժանեյրո նահանգի Անգրա դուս Ռեիս քաղաքում։
 
Պիրապորա արևային համալիրը, որն ամենամեծն է ոչ միայն Բրազիլիայում, այլև ողջ Լատինական Ամերիկայում և ունի 321 մեգավատտ հզորություն:

Բրազիլիայի կառավարությունը ձեռնարկել է հավակնոտ ծրագիր՝ ներմուծվող նավթից կախվածությունը կրճատելու համար։ Երկրի նավթի կարիքները նախկինում ավելի քան 70%-ով կախված էին ներմուծումից, իսկ 2006-2007 թվականներին Բրազիլիան նավթի տեսանկյունից դարձավ ինքնաբավ։ 2019 թվականի դրությամբ Բրազիլիան աշխարհի 10-րդ խոշոր նավթ արդյունահանողն է՝ օրական 2,8 միլիոն բարել ծավալով։ Նավթի արդյունահանումը թույլ է տալիս ապահովել երկրի պահանջարկը[167]։ 2020 թվականի սկզբին նավթի և բնական գազի արդյունահանման պատմության մեջ առաջին անգամ այդ երկիրը գերազանցել է օրական 4 միլիոն բարել նավթի համարժեքը։ 2022 թվականի հունվարին Բրազիլիան օրական արդյունահանում էր 3,168 միլիոն բարել նավթ և 138,753 միլիոն մետր³ բնական գազ[169]։

Բրազիլիան աշխարհի հիմնական հիդրոէներգետիկա արտադրող երկրներից մեկն է։ 2019 թվականին Բրազիլիայում գործում էր 98 581 Մվտ դրվածքային հզորությամբ 217 հիդրոէլեկտրակայան, ինչը կազմում է երկրում էներգիայի արտադրության 60,16%-ը[184]։ 2019 թվականին էլեկտրաէներգիայի արտադրության ընդհանուր ծավալում Բրազիլիան հասել է սահմանված հզորության 170 000 մեգավատի, որոնց ավելի քան 75%-ը բաժին է ընկնում վերականգնվող աղբյուրներին (մեծ մասը հիդրոէներգետիկային)[185][186]։

2013 թվականին Բրազիլիայի հարավարևելյան տարածաշրջանն սպառում էր Ազգային ինտեգրված համակարգի (SIN) ծանրաբեռնվածության շուրջ 50 տոկոսը՝ հանդիսանալով երկրի հիմնական էներգասպառող տարածաշրջանը։ Տարածաշրջանում էլեկտրաէներգիայի արտադրության տեղակայված հզորությունը կազմել է շուրջ 42 500 ՄՎտ, ինչը կազմում է Բրազիլիայի արտադրության հզորության մոտ մեկ երրորդը։ Հիդրոէլեկտրաէներգիայի արտադրությունը կազմել է տարածաշրջանի սահմանված հզորության 58%-ը, իսկ մնացած 42%-ը հիմնականում բաժին է ընկել ջերմաէլեկտրաէներգիայի արտադրությանը։ Սան Պաուլուին բաժին է հասնում այդ հզորության 40%-ը, Մինաս Ժերայսին՝ մոտ 25%-ը, Ռիո դե Ժանեյրոյին՝ 13,3%-ը, իսկ մնացած մասը՝ Էսպիրիտու Սանտուին։ Բրազիլիայի հարավարևելյան տարածաշրջանում է գտնվում Իտայպու հիդրոէլեկտրակայանը, որը որոշ ժամանակ եղել է աշխարհի խոշորագույն հիդրոէլեկտրակայանը մինչև Չինաստանում Երեք կիրճ հիդրոէլեկտրակայանի կառուցումը։ Իտայպուն շարունակում է մնալ աշխարհի երկրորդ խոշոր գործող հիդրոէլեկտրակայանը։ Հիդրոէլեկտրակայանի շահագործումն իրականացնում են և՛ Բրազիլիան, և՛ Պարագվայը։ Այն կառուցված է Պարանա գետի վրա և գտնվում է երկու երկրների սահմանագծին։ Դրա դրվածքային հզորությունը կազմում է 14 ԳՎտ՝ յուրաքանչյուրը 700 Մվտ հզորությամբ 20 էներգաբլոկների համար։ Բրազիլիայի հյուսիսային տարածաշրջանն ունի մի շարք հիդրոէլեկտրակայաններ, ինչպես օրինակ Բելու-Մոնտին և Տուկուրուին, որոնք արտադրում են երկրի էներգիայի մեծ մասը։ Բրազիլիայի հիդրոէներգետիկ ներուժը դեռ լիովին չի օգտագործվել, այդ իսկ պատճառով երկիրը դեռևս ունի իր տարածքում վերականգնվող էներգիայի արտադրության նոր ենթակառուցվածքների կառուցման կարիք[187][188]։

2022 թվականի հունվարին, ONS-ի տվյալների համաձայն, հողմային էներգիայի ընդհանուր դրվածքային հզորությունը կազմել է 21 ԳՎտ՝ միջին հզորության 58 գործակցով[189][190][191]։ Մինչ քամու արտադրական հզորությունների միջին համաշխարհային գործակիցը 24,7% է, Բրազիլիայի հյուսիսում կան տարածքներ՝ հատկապես Բահիա նահանգում, որտեղ որոշ հողմային էլեկտրակայաններ ունեն ավելի քան 60% միջին հզորության գործակից[192][193]։ Հյուսիսարևելյան տարածաշրջանում միջին թողունակության գործակիցն ափին կազմում է 45%, իսկ ներքին շրջաններում՝ 49%[194]: 2019 թվականին հողմային էներգետիկան կազմել է Բրազիլիայի էներգետիկ արտադրության 9%-ը[195]։ 2019 թվականին հաշվարկվել է, որ երկրում հողմային էներգիայի արտադրության ենթադրյալ պոտենցիալը կազմում է մոտ 522 ԳՎտ (դա միայն ցամաքում է), ինչը երեք անգամ գերազանցում է երկրի ընթացիկ պահանջարկը[196][197]։ 2020 թվականին Բրազիլիան աշխարհում 8-րդն էր հողմային էներգիայի արտադրության ցուցանիշներով (17,2 ԳՎտ)[198]։

Ատոմային էներգիան ապահովում է Բրազիլիայի էլեկտրականության մոտ 4%-ը[199]։ Ատոմային էներգիայի արտադրության մենաշնորհը պատկանում է «Eletrobrás» ընկերությանը պատկանող «Eletrobrás Eletronuclear S/A» ընկերությանը։ Ատոմային էներգիան արտադրվում է Անգրա դուս Ռեիսում գտնվող երկու ռեակտորների կողմից։ Այն բաղկացած է երկու ջրա-ջրային ռեակտորներից. Անգրա I, որն ունի 657 ՄՎտ հզորություն և էլեկտրացանցին միացվել է 1982 թվականին և Անգրա II-ը, որն ունի 1350 ՄՎտ հզորություն ու միացվել է 2000 թվականին։ Երրորդ՝ Անգրա III ռեակտորը, որն ըստ նախատեսվածի ունենալու է 1350 ՄՎտ հզորություն, դեռևս կառուցման փուլում է[200][201]։

2022 թվականի մարտին, ONS-ի տվյալներով, ֆոտոգալվանային արևային մարտկոցների ընդհանուր դրվածքային հզորությունը կազմել է 14 ԳՎտ՝ հզորության 23% միջին գործակցով[202][203]։ Առավել ճառագայթահարված բրազիլական նահանգների թվում են Մինաս Ժերայսը, Բահիան և Գոյասը, որոնք իրոք ունեն համաշխարհային ճառագայթման ռեկորդային մակարդակներ[193][204][205]։ 2019 թվականին արևային էներգիան կազմել է Բրազիլիայում էներգիայի արտադրության 1,27%-ը[195]։ 2020 թվականին Բրազիլիան աշխարհում 14-րդն էր արևային էներգիայի արտադրության ծավալներով (7,8 ԳՎտ)[198]։

2020 թվականին Բրազիլիան աշխարհում երկրորդ երկիրն էր՝ կենսազանգվածի միջոցով էներգիայի արտադրության ոլորտում (պինդ կենսավառելիքից և վերականգնվող թափոններից էներգիայի արտադրություն), որի հզորությունը կազմել է 15,2 ԳՎտ[206]։

Բրազիլիայից հետո Կոլումբիան Հարավային Ամերիկայում երկրորդն է էներգետիկ արտադրության տեսանկյունից։ 2020 թվականին այս երկիրն աշխարհում 20-րդ խոշոր նավթ արդյունահանող երկիրն էր, իսկ 2015 թվականին՝ 19-րդը։ Ինչ վերաբերում է բնական գազին, 2015 թվականին այն աշխարհում 40-րդ խոշոր արդյունահանողն էր։ Կոլումբիան առավել մասնագիտացած է ածխի արդյունահանման մեջ, որտեղ երկիրը 12-րդ խոշոր արդյունահանողն է և 5-րդ խոշոր արտահանողը։ Էներգիայի վերականգնվող աղբյուրների բնագավառում երկիրը 2020 թվականին հողմային էներգիայի արտադրությամբ աշխարհում զբաղեցրել է 45-րդ տեղը (0,5 ԳՎտ), արևային էներգիայով 76-րդը (0,1 ԳՎտ) և աշխարհում 20-րդը՝ հիդրոէներգետիկայի արտադրությամբ (12,6 ԳՎտ)։ Վենեսուելան, որն աշխարհում նավթ արդյունահանող և արտահանող խոշոր երկրներից մեկն էր (2015 թվականի դրությամբ՝ օրական 2,5 միլիոն բարել), քաղաքական խնդիրների պատճառով վերջին տարիներին էականորեն կրճատել է դրա արդյունահանումը։ 2016 թվականի դրությամբ՝ այն կրճատվել է 2,2 միլիոն բարելի, 2017 թվականին՝ 2 միլիոնի, 2018 թվականին՝ 1,4 միլիոնի և 2019 թվականին՝ 877 հազարի։ Ներկայումս այն կազմում է օրական միայն 300 000 բարել։ Երկիրը նաև առանձնանում է հիդրոէներգետիկայի ոլորտում, որտեղ 2020 թվականի դրությամբ այն աշխարհի 14-րդ խոշոր արտադրողն էր (16,5 ԳՎտ)։ 2017 թվականին Արգենտինան բնական գազի արդյունահանմամբ աշխարհում 18-րդն էր և խոշորագույնը Լատինական Ամերիկայում։ Բացի այդ, այս երկիրը 28-րդն է նավթ արդյունահանող երկրների շարքում։ Չնայած Արգենտինայում է Վակա Մուերտա երկրաբանական ձևավորումը, որը պարունակում է շուրջ 16 միլիարդ բարել տեխնիկապես արդյունահանվող թերթաքարային նավթ և աշխարհում թերթաքարային բնական գազի մեծությամբ երկրորդ հանքավայրն է, Արգենտինան հանքի շահագործման հնարավորություն գրեթե չունի։ Դա անհրաժեշտ կապիտալ, տեխնոլոգիա և գիտելիք է, որոնք կարող են ստացվել միայն էներգետիկ օֆշորային ընկերություններից, որոնք մեծ կասկածով են վերաբերվում Արգենտինային և նրա անկայուն տնտեսական քաղաքականությանը՝ չցանկանալով ներդրումներ անել այդ երկրում։ Ինչ վերաբերում է վերականգնվող էներգիային, 2020 թվականի տվյալներով Արգենտինան աշխարհում 27-րդն է հողմային էներգետիկայի արտադրությամբ (2.6 ԳՎտ), 42-րդը՝ արևային էներգիայի արտադրությամբ (0.7 ԳՎտ) և 21-րդը՝ հիդրոէներգետիկայի արտադրությամբ (11,3 ԳՎտ)։ Այս երկիրը Պատագոնիայի շրջանում մեծ ներուժ ունի հողմային էներգիայի արտադրության համար։ Չնայած Չիլին ներկայումս էներգիայի խոշոր արտադրող չէ, ունի մեծ ներուժ Ատակամա անապատի շրջանում արևային էներգիայի արտադրության համար։ Իտայպու հիդրոէլեկտրակայանի շնորհիվ Պարագվայն այսօր առաջատարներից մեկն է հիդրոէներգետիկայի արտադրության ոլորտում։ Բոլիվիան զբաղվում է բնական գազի արդյունահանմամբ։ 2015 թվականի դրությամբ այն աշխարհի 31-րդ խոշոր արդյունահանողն էր։ Էկվադորը, չնայած քիչ էներգիա է սպառում, Նավթ արտահանող երկրների կազմակերպության անդամ է։ 2020 թվականի դրությամբ նավթ արդյունահանող երկրների ցանկում Էկվադորը 27-րդն է, այն դեպքում, երբ 2014 թվականին նավթի արտահանմամբ եղել է 22-րդը[170][198][207][208][209]։

Տրանսպորտ

խմբագրել
 
Բանդեյրանտների խճուղին, Բրազիլիա։
 
9 / 14 խճուղին Արգենտինայի Սարատե քաղաքում։
 
Ռիո Նիտերոյ կամուրջը
 
Ռիո դե Ժանեյրոյի միջազգային օդանավակայանը
 
Իտաժայի նավահանգիստը, Սանտա Կատարինա, Բրազիլիա
 
Պանամերիկյան մայրուղու մի հատված Արգենտինայում։
 
Գեներալ Ռաֆայել Ուրդանետայի կամուրջը Վենեսուելայում։
 
Կալաո նավահանգիստը Լիմայում։
 
Լա Պասի ճոպանուղին Բոլիվիայում աշխարհի ամենաերկար և ամենաբարձր քաղաքային ճոպանուղին է։

Հարավային Ամերիկայում տրանսպորտային փոխադրումը հիմնականում իրականացվում է ավտոտրանսպորտի կիրառմամբ, որն ամենազարգացածն է տարածաշրջանում։ Մայրցամաքում կան նաև նավահանգստային և օդային ենթակառուցվածքներ (օդանավակայաններ)։ Երկաթուղին և գետային նավարկությունը, չնայած ունի ներուժ, երկրորդական պլան են մղվում։

Բրազիլիան ունի ավելի քան 1,7 միլիոն կիլոմետր ճանապարհ, որից 215,000 կիլոմետրը սալարկված է և մոտ 14,000 կիլոմետրը կազմում են երկկողմ մայրուղիները։ Երկրի երկու կարևորագույն մայրուղիներն են BR-101-ը և BR-116-ը[210]։ Արգենտինան ունի ավելի քան 600,000 կիլոմետր ճանապարհ, որից 70,000 կիլոմետրը սալարկված է և մոտ 2,500 կիլոմետրը կազմում են երկկողմ մայրուղիները։ Այդ երկրի երեք կարևոր մայրուղիներն են 7-րդ, 9-րդ և 14-րդ ազգային մայրուղիները[210]։ Կոլումբիան ունի մոտ 210,000 կիլոմետր ճանապարհ, որից մոտ 2,300 կիլոմետրը երկկողմ մայրուղիներն են[211]։ Չիլին ունի մոտ 82,000 կիլոմետր, որից 20,000 կիլոմետրը սալարկված է և մոտ 2,000 կիլոմետրը կազմում են երկկողմ մայրուղիները։ Այդ երկրի ամենակարևոր մայրուղին 5-րդ մայրուղին է, որը Պանամերիկյան մայրուղու հատվածներից մեկն է[212]։ Այս չորս երկրներն ունեն ավտոճանապարհային ամենալավ ենթակառուցվածքները և ամենամեծ թվով երկգիծ մայրուղիները։

Անդյան լեռների, Ամազոն գետի և Ամազոնի անտառների շնորհիվ՝ մշտապես դժվարություններ են առաջանում միջմայրցամաքային կամ միջօվկիանոսային մայրուղիներով տեղաշարժի կազմակերպման հարցում։ Գործնականում միակ ճանապարհը, որը գոյություն է ունեցել, Բրազիլիան Բուենոս Այրեսին միացնող ճանապարհն է, որն այնուհետ Արգենտինայի մայրաքաղաքը միացնում է Չիլիի մայրաքաղաք Սանտյագոյին։ Այդուհանդերձ, վերջին տարիներին, երկրների համատեղ ջանքերով, սկսել են կառուցվել նոր ճանապարհներ, ինչպես օրինակ Բրազիլիա-Պերուն (միջօվկիանոսային մայրուղի)։ Բացի այդ, նոր մայրուղին իրար կկապի Բրազիլիան, Պարագվայը, Հյուսիսային Արգենտինան և Հյուսիսային Չիլին (կենտրոնական օվկիանոսային միջանցք)։

Բրազիլիայում կա ավելի քան 2000 օդանավակայան։ Այս երկիրն աշխարհում երկրորդն է ամենաշատ օդանավակայանների թվով՝ զիջելով միայն Ամերիկայի Միացյալ Նահանգներին։ Սան Պաուլուի Գուարուլյուս օդանավակայանը երկրի ամենամեծ և ամենածանրաբեռնված օդանավակայանն է, որը Սան Պաուլուն գործնականում կապում է աշխարհի ամենախոշոր գրեթե բոլոր քաղաքների հետ։ Բրազիլիան ունի 44 միջազգային օդանավակայան, որոնց թվում են Ռիո դե Ժանեյրոյի, Բրազիլիայի, Բելու Օրիզոնտիի, Պորտո Ալեգրիի, Ֆլորիանոպոլիսի, Կույաբայի, Սալվադորի, Ռեսիֆեի, Ֆորտալեզայի, Բելեմի և Մանաուսի միջազգային օդանավակայանները։ Արգենտինայի կարևորագույն միջազգային օդանավակայանների թվում են Բուենոս Այրեսի, Կորդոբայի, Սան Կառլոս դե Բարիլոչեի, Մենդոսայի, Սալտայի, Պուերտո Իգուասուի, Նեուկենի և Ուշուայայի օդանավակայանները։ Չիլիի կարևորագույն միջազգային օդանավակայաններն են Սանտյագոյի, Անտոֆագաստայի, Պուերտո Մոնտի, Պունտա Արենասի և Իկիկեի օդանավակայանները։ Կոլումբիայի կարևորագույն միջազգային օդանավակայանների թվում են Բոգոտայի, Մեդելյինի, Կարտախենայի, Կալիի և Բառանկիլյայի օդանավակայանները։ Մայրցամաքի մյուս կարևորագույն միջազգային օդանավակայաններն են Ուրուգվայի մայրաքաղաք Մոնտեվիդեոյի, Պարագվայի մայրաքաղաք Ասունսյոնի, Պերուի մայրաքաղաք Լիմայի, Բոլիվիայի մայրաքաղաք Լա Պասի և Էկվադորի մայրաքաղաք Կիտոյի օդանավակայանները։ 2017 թվականի դրությամբ Հարավային Ամերիկայի ամենածանրաբեռնված օդանավակայաններն են Սան Պաուլու-Գուարուլյոս (Բրազիլիա), Բոգոտայի (Կոլումբիա), Սան Պաուլու-Կոնգոնաս (Բրազիլիա), Սանտյագոյի (Չիլի), Լիմայի (Պերու), Բրազիլիայի (Բրազիլիա), Ռիո դե Ժանեյրոյի (Բրազիլիա), Բուենոս Այրես-Աէրոպարկ (Արգենտինա), Բուենոս Այրես-Էզեյզա (Արգենտինա) և Մինաս Ժերայսի (Բրազիլիա) օդանավակայանները[213]։

Ինչ վերաբերում է նավահանգիստներին, Բրազիլիայում են գտնվում Հարավային Ամերիկայի ամենածանրաբեռնված նավահանգիստները, ինչպես օրինակ Սանտուսի, Ռիո դե Ժանեյրոյի, Պարանագուայի, Իտաժայիի, Ռիո Գրանդեի, Սան Ֆրանսիսկու դու Սուլի և Սուապեի նավահանգիստները։ Արգենտինայի նավահանգիստների թվում են Բուենոս Այրեսի և Ռոսարիոյի նավահանգիստները։ Չիլիի խոշորագույն նավահանգիստներն են Վալպարաիսոն, Կալդերան, Մեխիլոնեսը, Անտոֆագաստան, Իկիկեն, Արիկան և Պուերտո Մոնտը։ Կոլումբիայի խոշոր նավահանգիստների թվում են Բուենավենտուրան, Կարտախենան և Պուերտո Բոլիվարը։ Պերուի կարևորագույն նավահանգիստների թվում էլ ներառված են Կալյաոն, Իլոն և Մատարանին։ Հարավային Ամերիկայի 15 ամենածանրաբեռնված նավահանգիստներն են Սանտոսի (Բրազիլիա), Կարտախենայի (Կոլումբիա), Կալյաոյի (Պերու), Գվայակիլի (Էկվադոր), Բուենոս Այրեսի (Արգենտինա), Սան Անտոնիոյի (Չիլի), Բուենավենտուրայի (Կոլումբիա), Իտաժայիի (Բրազիլիա), Վալպարաիսոյի (Չիլի), Մոնտեվիդեոյի (Ուրուգվայ), Պարանագուայի (Բրազիլիա), Ռիո Գրանդեի (Բրազիլիա), Սան Ֆրանսիսկու դու Սուլի (Բրազիլիա), Մանաուսի (Բրազիլիա) և Կորոնելի (Չիլի) նավահանգիստները[214]։

Բրազիլիայի երկաթուղային ցանցն ունի մոտ 30 000 կմ երկարություն։ Այն հիմնականում օգտագործվում է հանքաքարի տեղափոխման նպատակներով[215]։ Արգենտինայի երկաթուղային ցանցը, որն ունի 47,000 կմ երկարություն, եղել է աշխարհի խոշորագույն երկաթուղային ցանցերից մեկը և շարունակում է մնալ ամենամեծը Լատինական Ամերիկայում։ Այն ուներ շուրջ 100,000 կմ երկաթուղի, սակայն դրանց բարձրացումն ու ավտոտրանսպորտի վրա շեշտադրումը, աստիճանաբար կրճատեցին դրանք։ Այն չորս տարբեր երթուղիներ և միջազգային կապեր ունի Պարագվայի, Բոլիվիայի, Չիլիի, Բրազիլիայի և Ուրուգվայի հետ։ Չիլիի երկաթուղին ունի շուրջ 7,000 կմ երկարություն և կապված է Արգենտինայի, Բոլիվիայի և Պերուի երկաթուղային ցանցի հետ։ Կոլումբիական երկաթուղին ունի միայն մոտ 3,500 կմ երկարություն[216]։

Բրազիլական հիմնական ջրային ուղիների թվում առանձնացվում են երկուսը. Հիդրովիա Տիետե-Պարանա և Հիդրովիա դու Սոլիմոյես-Ամազոնաս, որը բաղկացած է երկու հատվածներից. Սոլիմոյնս, որը ձգվում է Տաբատինգայից մինչև Մանաուս և ունի մոտ 1600 կիլոմետր երկարություն և Ամազոնաս, որը ձգվում է Մանաուսից մինչև Բելեմ և ունի 1650 կմ երկարություն։ Ամազոնի հարթավայրից գրեթե ողջ ուղևորափոխադրումն իրականացվում է այս ջրային ուղիով, բացի գրեթե բոլոր բեռնափոխադրումներից, որոնք ուղևորվում են Բելեն եւ Մանաուս խոշոր տարածաշրջանային կենտրոններ։ Բրազիլիայում տրանսպորտային այս տեսակը դեռևս քիչ է կիրառվում։ Տնտեսական տեսանկյունից ամենակարևոր ջրային ուղին ձգվում է Բրազիլիայի հյուսիս-արևելքից դեպի հարավ։ Դրա ամբողջական կիրառումը դեռևս կախված է նավակայանների շինարարությունից, խոշոր փորման աշխատանքներից և գլխավորապես ինտերմոդալ ինտեգրման հնարավորությամբ նավահանգիստների առկայությունից։ Արգենտինայում ջրային ուղիների ցանցը հիմնականում տարածվում է Լա Պլատա, Պարանա, Պարագվայ և Ուրուգվայ գետերի վրա։ Գետային հիմնական նավահանգիստներն են Զարատեն և Կամպանան։ Բուենոս Այրեսի նավահանգիստը պատմականորեն առաջինն է անհատական կարևորությամբ, բայց Ափ Ռիվեր անունը կրող տարածքը, որը Սանտա Ֆեից ձգվում է մինչև Պարանա գետ՝ ընդհանուր 67 կմ, ունի ընդհանուր 17 նավահանգիստ, որտեղ կենտրոնացված է այս երկրի արտահանման ընդհանուր ծավալների 50 %-ը։

Հարավային Ամերիկայում միայն երկու երկաթգիծ է մայրցամաքային։ Առաջինը Տրանսանդյան երկաթգիծն է, որն իրար է կապում Արգենտինայի մայրաքաղաք Բուենոս Այրեսն ու Չիլիի Վալպարաիսո քաղաքը։ Իսկ երկրորդը Բրազիլիա-Բոլիվիա երկաթգիծն է, որն իրար է կապում բրազիլական Սանտուս նավահանգիստն ու Բոլիվիայի Սանտա Կրուս դե լա Սիերրա քաղաքը։ Ի հավելումն սրա, կա նաև Պանամերիկյան մայրուղին, որը հյուսիսից հարավ անցնում է Անդյան երկրներով և Արգենտինայով, չնայած որոշ հատվածների կառուցումը դեռևս չի ավարտվել[217]։

Երկաթուղային հատվածն առավել լավ զարգացած է բնակչության խտությամբ ամենախոշոր երկու շրջաններում։ Լա Պլատայի ցանցը, որը ստեղծվել է Լա Պլատայում և մեծապես պատկանում է Արգենտինային, ունի ավելի քան 45,000 կմ երկարություն։ Իսկ երկրորդը Հարավարևելյան Բրազիլիայի ցանցն է, որը հիմնականում սպասարկում է Սան Պաուլու, Ռիո դե Ժանեյրո և Մինաս Ժերայս նահանգները։ Բրազիլիան և Արգենտինան առաջատար են նաև ավտոճանապարհների թվով։ Ի հավելումն ժամանակակից ճանապարհների, որոնք ձգվում են Արգենտինայի հյուսիսում և Բրազիլիայի հարավ-արևելքում ու հարավում, ընդարձակ ճանապարհային համալիրը նպատակ ունի դաշնային մայրաքաղաքը՝ Բրազիլիան, կապել երկրի հարավային, հարավարևելյան, հյուսիսարևելյան և հյուսիսային նահանգների հետ։

Հարավային Ամերիկան ունի ներքին ջրային ճանապարհներով նավագնացության աշխարհի ամենամեծ համակարգերից մեկը, որը հիմնականում տարածվում է Ամազոնի դաշտավայրով, Լա Պլատայի ավազանով, Սան Ֆրանսիսկու դու Սուլի և Օրինոկոյի ավազաններով։ Բրազիլիան ունի մոտ 54,000 կմ նավագնացության ուղի, այն դեպքում, երբ Արգենտինայում այն կազմում է 6,500 կմ, իսկ Վենեսուելայում՝ 1,200 կմ։

Երկու հիմնական առևտրային նավատորմերը ևս պատկանում են Բրազիլիային և Արգենտինային։ Նրանց հաջորդում են Չիլին, Վենեսուելան, Պերուն և Կոլումբիան։ Ամենախոշոր առևտրային նավահանգիստներն են Բուենոս Այրեսը, Սանտուսը, Ռիո դե Ժանեյրոն, Բաիա Բլանկան, Ռոսարիոն, Վալպարաիսոն, Ռեսիֆին, Սալվադորը, Մոնտեվիդեոն, Պարանայգուարան, Ռիու Գրանդին, Ֆորտալեզան, Բելեմը և Մարակայբոն։

Հարավային Ամերիկայում կոմերցիոն ավիացիայի ընդլայնման համար լայն դաշտ կա, որն ունի երթևեկության ամենախիտ գծերից մեկն աշխարհում՝ Ռիո դե Ժանեյրո-Սան Պաուլուն և խոշոր օդանավակայաններ, ինչպես օրինակ Սան Պաուլուի Կոնգոնյաս, Սան Պաուլուի Ժուարուլյոս և Վիրակոպոս միջազգային օդանավակայանները, Ռիո դե Ժանեյրոյի Ժալեաո միջազգային օդանավակայանն ու Սանտուս Դումոնտ օդանավակայանը, Բոգոտայի Էլ Դորադո միջազգային օդանավակայանը, Բուենոս Այրեսի Էզեիզա միջազգային օդանավակայանը, Բելու Օրիզոնտիի Տանկրեդո Նևես միջազգային օդանավակայանը, Կուրիտիբայի Աֆոնսո Պենա միջազգային օդանավակայանը, Բրազիլիայի, Կարակասի, Մոնտեվիդեոյի, Լիմայի, Վիրու-Վիրու միջազգային օդանավակայանը (Սանտա Կրուս դե լա Սիեռա), Ռեսիֆիի, Սալվադորի, Սալգադու Ֆիլյո միջազգային օդանավակայանը (Պորտու Ալեգրե), Ֆորտալեզայի, Մանաուսի և Բելեմի օդանավակայանները։

Խոշոր քաղաքներում հանրային տրանսպորտի հիմնական տեսակն ավտոբուսն է։ Բազմաթիվ քաղաքներ ունեն նաև մետրոյի և վերգետնյա գնացքների տարբեր համակարգեր, որոնցից առաջինը եղել է Բուենոս Այրեսի մետրոպոլիտենը։ Այն բացվել է 1913 թվականին[218]։ Սանտյագոյի մետրոպոլիտենը[219] Հարավային Ամերիկայում մետրոյի ամենամեծ ցանցն է, որն ունի 103 կմ երկարություն, մինչդեռ Սան Պաուլոյի մետրոպոլիտենը ամենամեծն է ուղևորափոխադրումների թվով։ Օրական Բրազիլիայի խոշորագույն քաղաքի մետրոյից օգտվում է 4,6 միլիոն ուղևոր[220]։ Այն նաև համարվում է Ամերիկա աշխարհամասի լավագույն մետրոպոլիտենը։ 1854 թվականին Ռիո դե Ժանեյրոյում է կառուցվել Հարավային Ամերիկայի առաջին երկաթգիծը։ Այսօր քաղաքն ունի տրանսպորտային լայն և բազմազան համակարգ, որին ինտեգրված են ավտոբուսներն ու մետրոն։ Վերջերս քաղաքում բացվել է նաև VLT անունը կրող թեթև երկաթուղային տրանսպորտային համակարգը։ Վերջինս ցածր արագությամբ փոքր էլեկտրական տրամվայ է, իսկ Սան Պաուլոյում բացվել է Հարավային Ամերիկայի առաջին մոնոռելսային երկաթուղին։ Բրազիլիայում արագընթաց ավտոբուսային համակարգը կոչվում է BRT (Ավտոբուսային արագ տեղափոխում), որը գործում է մի շարք խոշոր քաղաքներում։ Տելեֆերիկո անունը կրող ճոպանուղին էլ իրար է կապում Լա Պասը և Էլ Ալտոն։

Տես նաև

խմբագրել

Ծանոթագրություններ

խմբագրել
  1. ↑ «Population of South America (2022) - Worldometer». www.worldometers.info (անգլերեն). Վերցված է 2022 թ․ ապրիլի 8-ին.
  2. ↑ Schenoni, Luis L. (1970 թ․ հունվարի 1). «Unveiling the South American Balance». Estudos Internacionais 2(2): 215–232. Վերցված է 2016 թ․ դեկտեմբերի 8-ին.
  3. ↑ Holsti 1996, p. 155
  4. ↑ Cohen, Saul Bernard. 2003. "North and Middle America" (Ch. 5). Geopolitics of the World System, 0847699072
  5. ↑ "Americas" Standard Country and Area Codes Classifications (M49), United Nations Statistics Division
  6. ↑ «North America». Atlas of Canada. 2003 թ․ նոյեմբերի 14. Արխիվացված է օրիգինալից 2008 թ․ մարտի 3-ին. Վերցված է 2012 թ․ մայիսի 21-ին.
  7. ↑ 7,0 7,1 North America Atlas National Geographic
  8. ↑ «Panama». Britannica.com. 1999 թ․ դեկտեմբերի 31. Վերցված է 2012 թ․ մայիսի 21-ին.
  9. ↑ «Panama». The World Factbook. Cia.gov. Վերցված է 2012 թ․ մայիսի 21-ին.
  10. ↑ «Parts of Chile's Atacama Desert haven't seen a drop of rain since recordkeeping began. Somehow, more than a million people squeeze life from this parched land». National Geographic Magazine. Արխիվացված է օրիգինալից 2007 թ․ դեկտեմբերի 18-ին. Վերցված է 2009 թ․ ապրիլի 18-ին.
  11. ↑ «Driest Place | Driest Desert Atacama Desert». Extremescience.com. 2007 թ․ հունվարի 25. Արխիվացված է օրիգինալից 2009 թ․ ապրիլի 8-ին. Վերցված է 2009 թ․ ապրիլի 18-ին.
  12. ↑ McKay, C.P. (May–June 2002). «Two dry for life: The Atacama Desert and Mars» (PDF). Ad Astra. 14 (3): 30. Արխիվացված է օրիգինալից (PDF) 2009 թ․ օգոստոսի 26-ին.
  13. ↑ «Bacc Travel brazilian Vacation Experts». www.bacctravel.com.
  14. ↑ Society, National Geographic (2012 թ․ հունվարի 4). «South America: Physical Geography». National Geographic Society (անգլերեն). Վերցված է 2021 թ․ փետրվարի 19-ին.
  15. ↑ South America Atlas National Geographic
  16. ↑ «United Nations Statistics Division – Standard Country and Area Codes Classifications (M49)». Unstats.un.org. 2011 թ․ սեպտեմբերի 20. Վերցված է 2012 թ․ մայիսի 21-ին.
  17. ↑ 17,0 17,1 Review of the Protected Areas System in Oceania (PDF). International Union for Conservation of Nature and Natural Resources. 1986. Վերցված է 2022 թ․ հունվարի 17-ին. «Easter Island on the east has been included on the basis of its Polynesian and biogeographic affinities even though it is politically apart. The other islands of the eastern Pacific (Galapagos, Juan Fernandez, etc.) have sometimes been included in Oceania.»
  18. ↑ Hull, Frank M. (1937). A Check List of the Syrphidae of Oceania (PDF). Department of Biology, University of Missouri. Վերցված է 2022 թ․ հունվարի 17-ին. «Oceania is primarily considered as the restricted region treated in this paper, but for comparative purposes, in the table only, it is also considered in a broad sense as including New Guinea, Australia, New Caledonia, New Zealand, the Antipodes, and Galapagos.»
  19. ↑ «Oceania Bibliography» (PDF). Helictite: Journal of Australasian cave research. 25 (1). 1987. Վերցված է 2022 թ․ մարտի 16-ին. «This paper covers the region from Irian Jaya (Western New Guinea, a province of New Guinea) in the west to Galapagos Islands (Equador) and Easter Island (Chile) in the east.»
  20. ↑ Lever, Christopher (2003). Naturalized Reptiles and Amphibians of the World. Oxford University Press. էջ 183. ISBN 978-0-19-850771-0. Վերցված է 2022 թ․ հունվարի 18-ին.
  21. ↑ South Georgia and the South Sandwich Islands. էջ 2017.
  22. ↑ «Ascension Island Geology». mcee.ou.edu.
  23. ↑ Beck, Hylke E.; Zimmermann, Niklaus E.; McVicar, Tim R.; Vergopolan, Noemi; Berg, Alexis; Wood, Eric F. (2018 թ․ հոկտեմբերի 30). «Present and future Köppen-Geiger climate classification maps at 1-km resolution». Scientific Data. 5: 180214. Bibcode:2018NatSD...580214B. doi:10.1038/sdata.2018.214. ISSN 2052-4463. PMC 6207062. PMID 30375988.
  24. ↑ 24,0 24,1 24,2 24,3 24,4 24,5 O CLIMA. In: Atlas Mundial. São Paulo: Cia. Melhoramentos de São Paulo, 1999, pp. 20–21 85-06-02889-2
  25. ↑ Landsea, Chris (2005 թ․ հուլիսի 13). «Why doesn't the South Atlantic Ocean experience tropical cyclones?». Atlantic Oceanographic and Meteorological Laboratory. National Oceanographic and Atmospheric Administration. Վերցված է 2018 թ․ հունիսի 9-ին.
  26. ↑ «Wettest Places On Earth By Annual Rainfall». World Atlas. 2019 թ․ մարտի 27. Վերցված է 2019 թ․ մայիսի 12-ին.
  27. ↑ «Apresentação da Corrente do Golfo» [Presentation of the Gulf Stream]. knoow.net (պորտուգալերեն). Արխիվացված է օրիգինալից 2015 թ․ ապրիլի 11-ին. Վերցված է 2017 թ․ հունվարի 26-ին.
  28. ↑ 28,0 28,1 28,2 O'Brien, Patrick. (General Editor). Oxford Atlas of World History. New York: Oxford University Press, 2005. p. 25
  29. ↑ Horst Pietschmann, Atlantic history : history of the Atlantic System 1580-1830, Göttingen : Vandenhoeck & Ruprecht, 2002, p. 239
  30. ↑ C.R. Boxer (1990). The Dutch Seaborne Empire. Penguin. էջեր 271–272. ISBN 9780140136180.
  31. ↑ Anstey, Roger: The Atlantic Slave Trade and British abolition, 1760–1810. London: Macmillan, 1975, p. 5.
  32. ↑ «Vergonha Ainda Maior: Novas informações disponíveis em um enorme banco de dados mostram que a escravidão no Brasil foi muito pior do que se sabia antes (». Veja (պորտուգալերեն). Արխիվացված է օրիգինալից 2015 թ․ մարտի 13-ին. Վերցված է 2015 թ․ մարտի 16-ին.
  33. ↑ Stephen D. Behrendt, David Richardson, and David Eltis, W.E.B. Du Bois Institute for African and African-American Research, Harvard University. Based on "records for 27,233 voyages that set out to obtain slaves for the Americas". Stephen Behrendt (1999). «Transatlantic Slave Trade». Africana: The Encyclopedia of the African and African American Experience. New York: Basic Civitas Books. ISBN 978-0-465-00071-5.
  34. ↑ Yeager, Timothy J. (1995 թ․ դեկտեմբեր). «Encomienda or Slavery? The Spanish Crown's Choice of Labor Organization in Sixteenth-Century Spanish America». The Journal of Economic History. 55 (4): 842–859. doi:10.1017/S0022050700042182.
  35. ↑ «The "Golden Law" Abolishing Slavery in Brazil». Encyclopedia of emancipation and abolition in the Transatlantic world. London, United Kingdom: Routledge. 2007.
  36. ↑ «Caudilhismo». Brasil Escola.
  37. ↑ Day, Peter (1997 թ․ դեկտեմբերի 17). «Ragamuffin War». Brasil Escola. Արխիվացված է օրիգինալից 2007 թ․ մարտի 3-ին. Վերցված է 2007 թ․ մարտի 27-ին.
  38. ↑ Souza, Rainer (2002 թ․ հունվարի 20). «Ragamuffin Revolution». RioGrande. Վերցված է 2007 թ․ մարտի 27-ին.
  39. ↑ Holsti 1996, p. 153
  40. ↑ Scheina, Robert L. (2003 թ․ հունվարի 31). Latin America's Wars. Potomac Books, Inc. ISBN 978-1597974776 – via Google Books.
  41. ↑ Borges, Fernando Tadeu de Miranda. «A Guerra do Paraguai – História – Resumo». Historiadobrasil.net (պորտուգալերեն).
  42. ↑ Rossi, Carlos (2007 թ․ հուլիսի 9). «América Latina – Guerra do Pacífico» (պորտուգալերեն). Արխիվացված է օրիգինալից 2009 թ․ մարտի 4-ին.
  43. ↑ Woodard, James P. "A Place in Politics: São Paulo, Brazil; From Seigneurial Republicanism to Regionalist Revolt" Duke University Press 2009 Chapter 3 "War and the Health of the State" especially pp. 77–81 visualization on Google Books
  44. ↑ Conniff, Michael L. and McCann, Frank D. "Modern Brazil, Elites and Masses in Historical Perspective" University of Nebraska Press 1991 0803263481 p. 168 visualization on Google Books
  45. ↑ «Peru». Uppsala Conflict Data Program. Uppsala Universitet.
  46. ↑ Smyers, Richard P. (1990). «Review: PANZERSCHIFF "ADMIRAL GRAF SPEE" by Siegfried Breyer». Warship International. 27 (1): 44. JSTOR 44891302.; Landsborough, Gordon (2016). The Battle of the River Plate: the First Naval Battle of the Second World War. Frontline Books. ISBN 978-1473878952.
  47. ↑ Maximiano, Cesar. with Bonalume, Ricardo N. & Bujeiro, Ramiro. Brazilian Expeditionary Force in World War II. Osprey Publishing Ltd., 2011. 9781849084833 (Print version).
  48. ↑ Frank D. MacCann – 'Estudios Interdisciplinarios de America Latina y el Caribe', vol. 6, No. 2, 1995.
  49. ↑ Richard Hough, The Big Battleship (London: Michael Joseph, 1966), 19. Կաղապար:Oclc.
  50. ↑ Robert Scheina, Latin America: A Naval History, 1810–1987 (Annapolis, MD: Naval Institute Press, 1987), 86. 0-87021-295-8.
  51. ↑ «June 14, 1982: Falklands War comes to an end as Britain accepts Argentina's surrender». BT Group. Արխիվացված է օրիգինալից 2020 թ․ օգոստոսի 6-ին. Վերցված է 2020 թ․ դեկտեմբերի 6-ին.
  52. ↑ "The Cambridge History of Latin America", edited by Leslie Bethell, Cambridge University Press (1995) 0-521-39525-9
  53. ↑ 53,0 53,1 53,2 53,3 Society, National Geographic (2012 թ․ հունվարի 4). «South America: Human Geography». National Geographic Society (անգլերեն). National Geographic. Վերցված է 2021 թ․ նոյեմբերի 7-ին.
  54. ↑ Land areas and population estimates are taken from The 2008 World Factbook which currently uses July 2007 data, unless otherwise noted.
  55. ↑ «World Population Prospects: The 2017 Revision». ESA.UN.org (custom data acquired via website). United Nations Department of Economic and Social Affairs, Population Division. Վերցված է 10 September 2017-ին.
  56. ↑ Lira, Heitor (1977). História de Dom Pedro II (1825–1891): Fastígio (1870–1880) (պորտուգալերեն). Vol. 2. Belo Horizonte: Itatiaia.
  57. ↑ Tungodden, Bertil; Stern, Nicholas Herbert; Stern, Nicholas; Kolstad, Ivar (2004). Toward Pro-poor Policies: Aid, Institutions, and Globalization (անգլերեն). World Bank Publications. էջ 219. ISBN 978-0821353882.
  58. ↑ «Globalpolicy.org». Globalpolicy.org. 2008 թ․ հոկտեմբերի 29. Վերցված է 2010 թ․ հոկտեմբերի 24-ին.
  59. ↑ Division, United Nations Population. «By Location | Pivot Table | Data Portal». Population Division Data Portal (անգլերեն). Վերցված է 2022 թ․ հոկտեմբերի 24-ին.
  60. ↑ «The Languages spoken in Guyana». Studylands (ամերիկյան անգլերեն). Վերցված է 2016 թ․ ապրիլի 12-ին.
  61. ↑ Karam, John Tofik (2013). «On the Trail and Trial of a Palestinian Diaspora: Mapping South America in the Arab–Israeli Conflict, 1967–1972». Journal of Latin American Studies. 45 (4): 751–777. doi:10.1017/S0022216X13001156. S2CID 145423526.
  62. ↑ «Christians». Pewforum.org. 2012 թ․ դեկտեմբերի 18. Արխիվացված է օրիգինալից 2013 թ․ հուլիսի 5-ին. Վերցված է 2017 թ․ նոյեմբերի 11-ին.
  63. ↑ 63,0 63,1 «Guyana - The World Factbook». www.cia.gov. Վերցված է 2021 թ․ հունվարի 4-ին.
  64. ↑ 64,0 64,1 «Suriname - The World Factbook». www.cia.gov. Վերցված է 2021 թ․ հունվարի 4-ին.
  65. ↑ «Las religiones en tiempos del Papa Francisco» (իսպաներեն). Latinobarómetro. 2014 թ․ ապրիլ. էջ 7. Արխիվացված է օրիգինալից (PDF) 2015 թ․ մայիսի 10-ին. Վերցված է 2015 թ․ ապրիլի 4-ին.
  66. ↑ Salzano, FM; Sans, M (2014). «Interethnic admixture and the evolution of Latin American populations». Genet. Mol. Biol. 37 (1 Suppl): 151–170. doi:10.1590/s1415-47572014000200003. PMC 3983580. PMID 24764751.
  67. ↑ «Your Regional Ancestry: Reference Populations». Genographic.nationalgeographic.com. Վերցված է 2016 թ․ դեկտեմբերի 31-ին.
  68. ↑ Dean, Bartholomew 2009 Urarina Society, Cosmology, and History in Peruvian Amazonia, Gainesville: University Press of Florida 978-0-8130-3378-5 [1]
  69. ↑ «Peru». World Factbook. CIA. Վերցված է 2009 թ․ ապրիլի 18-ին.
  70. ↑ «Bolivia». World Factbook. CIA. Վերցված է 2009 թ․ ապրիլի 18-ին.
  71. ↑ «Argentina». World Factbook. CIA. Վերցված է 2009 թ․ ապրիլի 18-ին.
  72. ↑ «Argentina y Uruguay, su población está formada casi exclusivamente por una población blanca e blanca mestiza procedente del sur de Europa, más del 90% E. García Zarza, 1992, 19». Geografia.fflch.usp.br. Արխիվացված է օրիգինալից 2009 թ․ հունիսի 4-ին. Վերցված է 2009 թ․ ապրիլի 18-ին.
  73. ↑ Cruz-Coke, R; Moreno, RS (1994). «Genetic epidemiology of single gene defects in Chile». Journal of Medical Genetics. 31 (9): 702–706. doi:10.1136/jmg.31.9.702. PMC 1050080. PMID 7815439.
  74. ↑ «População residente por situação, sexo e grupos de idade». Sidra.ibge.gov.br. Վերցված է 2012 թ․ մայիսի 21-ին.
  75. ↑ «Latinoamerica» (PDF). Revistas.ucm.es. Արխիվացված է օրիգինալից (PDF) 2009 թ․ մարտի 18-ին. Վերցված է 2010 թ․ հոկտեմբերի 24-ին.
  76. ↑ «The Chilean population is rather homogeneous with 95.4% of its population having native European ancestors». Studentsgoabroad.com. 1973 թ․ սեպտեմբերի 11. Արխիվացված է օրիգինալից 2011 թ․ հունվարի 7-ին. Վերցված է 2010 թ․ հոկտեմբերի 24-ին.
  77. ↑ «Calendario de Publicaciones del Censo 2011» (PDF). Ine.gov.ve. Արխիվացված է օրիգինալից (PDF) 2018 թ․ նոյեմբերի 15-ին. Վերցված է 2017 թ․ նոյեմբերի 11-ին.
  78. ↑ 78,0 78,1 Bushnell, David & Rex A. Hudson (2010) "The Society and Its Environment"; Colombia: a country study: 87. Washington, DC: Federal Research Division, Library of Congress.
  79. ↑ Schwartzman, Simon (2008 թ․ հունվարի 27). «Étnia, condiciones de vida y discriminación» (PDF) (իսպաներեն).
  80. ↑ «Peru - An Overview of the Market». Fppmedia.com. Արխիվացված է օրիգինալից 2011 թ․ հուլիսի 11-ին.
  81. ↑ Nakamura, Akemi (2008 թ․ հունվարի 15). «Japan, Brazil mark a century of settlement, family ties». Japan Times. Արխիվացված է օրիգինալից 2008 թ․ դեկտեմբերի 4-ին.
  82. ↑ «The World Factbook». Cia.gov. Արխիվացված է օրիգինալից 2019 թ․ հունվարի 6-ին. Վերցված է 2017 թ․ նոյեմբերի 11-ին.
  83. ↑ Lizcano Fernández, Francisco (May–August 2005). «Composición Étnica de las Tres Áreas Culturales del Continente Americano al Comienzo del Siglo XXI» (PDF). Convergencia (իսպաներեն). 38: 185–232, table on p. 218. ISSN 1405-1435. Արխիվացված է օրիգինալից (PDF) 2008 թ․ սեպտեմբերի 20-ին.
  84. ↑ «Compendium 2: Population Composition» (PDF). Bureau of Statistics, Guyana. 2016 թ․ հուլիս. Արխիվացված է օրիգինալից (PDF) 2021 թ․ հունվարի 5-ին. Վերցված է 2021 թ․ սեպտեմբերի 28-ին.
  85. ↑ Indigenous peoples of Արխիվացված 23 Հուլիս 2015 Wayback Machine South America. Astromonos.org. Retrieved on 20 October 2015.
  86. ↑ 86,0 86,1 86,2 «Country Comparison:Exports». The World Factbook. CIA. 2011. Արխիվացված է օրիգինալից 2019 թ․ ապրիլի 27-ին. Վերցված է 2008 թ․ հուլիսի 22-ին.
  87. ↑ 87,0 87,1 87,2 87,3 87,4 87,5 O Sistema Econômico / América do Sul. In: Atlas Mundial. São Paulo: Cia. Melhoramentos de São Paulo, 1999, pp. 26–27, 88–107 85-06-02889-2
  88. ↑ «Chapter 43. Tropical South America». www.fao.org. Վերցված է 2021 թ․ մարտի 1-ին.
  89. ↑ «Income share held by highest 10%». The World Bank. 2011.
  90. ↑ «Income share held by lowest 20%». The World Bank. 2017. Վերցված է 2019 թ․ մայիսի 29-ին.
  91. ↑ «Poverty headcount ratio at $2 a day (PPP) (% of population)». The World Bank. 2011.
  92. ↑ 92,0 92,1 92,2 «World Economic Outlook Database». IMF. 2017 թ․ ապրիլ. Վերցված է 2016 թ․ ապրիլի 18-ին.
  93. ↑ «Human Development Report 2014. Human development indices» (PDF). The United Nations. էջ 23. Վերցված է 2011 թ․ մայիսի 24-ին.
  94. ↑ Falkland Islands (Islas Malvinas). The World Factbook. Central Intelligence Agency.
  95. ↑ «Guyane» (PDF) (ֆրանսերեն). IEDOM. 2009.
  96. ↑ 96,0 96,1 «Global Metro Monitor». Brookings Institution. 2015 թ․ հունվարի 22. Վերցված է 2019 թ․ մայիսի 29-ին.
  97. ↑ «FAOSTAT». www.fao.org.
  98. ↑ «Conheça os 3 países que desafiam o Brasil nas exportações de frango». Avicultura Industrial.
  99. ↑ Formigoni, Ivan (2019 թ․ մայիսի 30). «Maiores exportadores de carne de frango entre 2015 e 2019».
  100. ↑ «IBGE: rebanho de bovinos tinha 218,23 milhões de cabeças em 2016 | BeefPoint». www.beefpoint.com.br.
  101. ↑ «Brasil é o 3º maior produtor de leite do mundo, superando o padrão Europeu em alguns municípios». Արխիվացված է օրիգինալից 2020 թ․ սեպտեմբերի 17-ին. Վերցված է 2020 թ․ դեկտեմբերի 4-ին.
  102. ↑ Formigoni, Ivan (2019 թ․ հուլիսի 23). «Principais países produtores de carne suína entre 2017 e 2019».
  103. ↑ «FAOSTAT». www.fao.org.
  104. ↑ «FAOSTAT». www.fao.org.
  105. ↑ «Manufacturing, value added (current US$) | Data». data.worldbank.org.
  106. ↑ «Alimentos Processados | A indústria de alimentos e bebidas na sociedade brasileira atual». alimentosprocessados.com.br.
  107. ↑ «Faturamento da indústria de alimentos cresceu 6,7% em 2019». G1.
  108. ↑ «Indústria de alimentos e bebidas faturou R$ 699,9 bi em 2019». Agência Brasil. 2020 թ․ փետրվարի 18.
  109. ↑ «Produção nacional de celulose cai 6,6% em 2019, aponta Ibá». Valor Econômico.
  110. ↑ «Sabe qual é o estado brasileiro que mais produz Madeira?». 2017 թ․ հոկտեմբերի 9. Արխիվացված է օրիգինալից 2017 թ․ հոկտեմբերի 12-ին. Վերցված է 2022 թ․ ապրիլի 30-ին.
  111. ↑ «São Mateus é o 6º maior produtor de madeira em tora para papel e celulose no país, diz IBGE». G1.
  112. ↑ «Indústrias calçadistas em Franca, SP registram queda de 40% nas vagas de trabalho em 6 anos». G1.
  113. ↑ Digital, Agência Maya: Criação de Sites e Marketing. «Fenac - Centro de Eventos e Negócios | Produção de calçados deve crescer 3% em 2019». fenac.com.br.
  114. ↑ «Abicalçados apresenta Relatório Setorial 2019». abicalcados.com.br. Արխիվացված է օրիգինալից 2020 թ․ ապրիլի 22-ին. Վերցված է 2022 թ․ ապրիլի 30-ին.
  115. ↑ «Exportação de Calçados: Saiba mais». 2020 թ․ փետրվարի 27. Արխիվացված է օրիգինալից 2020 թ․ հունիսի 17-ին. Վերցված է 2022 թ․ ապրիլի 30-ին.
  116. ↑ Comércio, Diário do (2020 թ․ հունվարի 24). «Minas Gerais produz 32,3% do aço nacional em 2019».
  117. ↑ «O novo mapa das montadoras, que agora rumam para o interior do País». 2019 թ․ մարտի 8.
  118. ↑ «Indústria automobilística do Sul do Rio impulsiona superavit na economia». G1.
  119. ↑ «Indústria Química no Brasil» (PDF). Արխիվացված է օրիգինալից (PDF) 2021 թ․ հուլիսի 2-ին. Վերցված է 2022 թ․ ապրիլի 30-ին.
  120. ↑ «Estudo de 2018» (PDF).
  121. ↑ «Produção nacional da indústria de químicos cai 5,7% em 2019, diz Abiquim». economia.uol.com.br.
  122. ↑ «Industria Textil no Brasil». Արխիվացված է օրիգինալից 2020 թ․ հունիսի 19-ին. Վերցված է 2022 թ․ ապրիլի 30-ին.
  123. ↑ «USGS Online Publications Directory». pubs.usgs.gov.
  124. ↑ «Production statistics of USGS Silver» (PDF).
  125. ↑ «Copper production statistics for the USGS» (PDF).
  126. ↑ «Production statistics of USGS iron ore» (PDF).
  127. ↑ «Zinc production statistics from USGS» (PDF).
  128. ↑ 128,0 128,1 128,2 «USGS Molybdenum Production Statistics» (PDF).
  129. ↑ «USGS lithium production statistics» (PDF).
  130. ↑ 130,0 130,1 130,2 «USGS Lead Production Statistics» (PDF).
  131. ↑ «USGS Bauxite Production Statistics» (PDF).
  132. ↑ «USGS tin production statistics» (PDF).
  133. ↑ «Manganese production statistics from the USGS» (PDF).
  134. ↑ «USGS antimony production statistics» (PDF).
  135. ↑ «USGS Nickel Production Statistics» (PDF).
  136. ↑ «USGS Niobium Production Statistics» (PDF).
  137. ↑ «USGS rhenium production statistics» (PDF).
  138. ↑ «USGS iodine production statistics» (PDF).
  139. ↑ «ANM». gov.br Agência Nacional de Mineração.
  140. ↑ «Brasil extrai cerca de 2 gramas de ouro por habitante em 5 anos». R7.com. 2019 թ․ հունիսի 29.
  141. ↑ «G1 > Economia e Negócios – NOTÍCIAS – Votorantim Metais adquire reservas de zinco da Masa». g1.globo.com.
  142. ↑ «Nióbio: G1 visita em MG complexo industrial do maior produtor do mundo». G1.
  143. ↑ «Serviço Geológico do Brasil». cprm.gov.br. Արխիվացված է օրիգինալից 2019-09-06-ին. Վերցված է 2022-05-01-ին.
  144. ↑ «Rio Grande do Sul: o maior exportador de pedras preciosas do Brasil». Band.com.br.
  145. ↑ «Copper production in 2019 by USGS» (PDF).
  146. ↑ «USGS Iodine Production Statistics» (PDF).
  147. ↑ «USGS Rhenium Production Statistics» (PDF).
  148. ↑ 148,0 148,1 «USGS Lithium Production Statistics» (PDF).
  149. ↑ 149,0 149,1 149,2 149,3 «USGS Silver Production Statistics» (PDF).
  150. ↑ «USGS Salt Production Statistics» (PDF).
  151. ↑ «USGS Potash Product ion Statistics» (PDF).
  152. ↑ «USGS Sulfur Production Statistics» (PDF).
  153. ↑ «USGS Iron Ore Production Statistics» (PDF).
  154. ↑ «USGS Copper Production Statistics» (PDF).
  155. ↑ 155,0 155,1 «USGS Gold Production Statistics» (PDF).
  156. ↑ «USGS Zinc Production Statistics» (PDF).
  157. ↑ 157,0 157,1 «USGS Tin Production Statistics» (PDF).
  158. ↑ 158,0 158,1 158,2 «USGS Boron Production Statistics» (PDF).
  159. ↑ «USGS Antimony Production Statistics» (PDF).
  160. ↑ «USGS Tungsten Production Statistics» (PDF).
  161. ↑ «USGS ZincProduction Statistics» (PDF).
  162. ↑ 162,0 162,1 Campbell, Keith. «The state of mining in South America – an overview». Mining Weekly (անգլերեն). Վերցված է 2021 թ․ մարտի 1-ին.
  163. ↑ 163,0 163,1 «ANM». Agência Nacional de Mineração.
  164. ↑ «BBC Brasil - Notícias - Região colombiana vive 'febre das esmeraldas'». www.bbc.com.
  165. ↑ «Colombia Gold Production, 1990 – 2021 | CEIC Data». www.ceicdata.com.
  166. ↑ «Colombia Silver Production, 1990 – 2021 | CEIC Data». www.ceicdata.com.
  167. ↑ 167,0 167,1 «International - U.S. Energy Information Administration (EIA)». www.eia.gov.
  168. ↑ «International - U.S. Energy Information Administration (EIA)». www.eia.gov.
  169. ↑ 169,0 169,1 «Produção de petróleo e gás no Brasil ultrapassa 4 milhões de boe/d pela primeira vez». anp.gov.br. Արխիվացված է օրիգինալից 2020 թ․ փետրվարի 20-ին. Վերցված է 2020 թ․ դեկտեմբերի 4-ին.
  170. ↑ 170,0 170,1 «Statistical Review of World Energy | Energy economics | Home». bp global.
  171. ↑ «Latin & South America Tourism Statistics & Visitor Numbers». Bigtravelweb.com. 2008 թ․ հոկտեմբերի 13. Վերցված է 2012 թ․ մայիսի 21-ին.
  172. ↑ Juan Luis Eugenio-Martín, Noelia Martín Morales, Riccardo Scarpa (February 2004) Tourism and Economic Growth in Latin American Countries: A Panel Data Approach. FEEM Working Paper No. 26.2004
  173. ↑ «Top attractions». Gosouthamerica.about.com. 2007 թ․ դեկտեմբերի 4. Արխիվացված է օրիգինալից 2012 թ․ փետրվարի 2-ին. Վերցված է 2009 թ․ ապրիլի 18-ին.
  174. ↑ «South America - Destination South America». vipbackpackers.com. 2005. Արխիվացված է օրիգինալից 2008 թ․ օգոստոսի 4-ին.
  175. ↑ «Guayasamín, el pintor ecuatoriano que retrató los sufrimientos latinoamericanos». Andes, Agencia de Noticias.
  176. ↑ «Fenando Botero, Sala de Exposciones, Bilbao». Museo de Bellas Artes de Bilbao. Արխիվացված է օրիգինալից 2017 թ․ փետրվարի 28-ին. Վերցված է 2022 թ․ մայիսի 12-ին.
  177. ↑ «Carlos Cruz-Díez redefines colour with new work». Wallpaper*. 2015 թ․ դեկտեմբերի 29.
  178. ↑ «Museo de Bellas Artes de Chile» (PDF). Museo de Bellas Artes. Արխիվացված է օրիգինալից (PDF) 2016 թ․ հոկտեմբերի 20-ին. Վերցված է 2017 թ․ ապրիլի 14-ին.
  179. ↑ Oda Marín, Loreto (2014 թ․ հունիսի 11). «Pintor Guillermo Lorca: "para un artista el miedo a que ignoren tu obra es terrible"». Life style (իսպաներեն). America Economia. Արխիվացված է օրիգինալից 2017 թ․ փետրվարի 28-ին. Վերցված է 2022 թ․ մայիսի 12-ին.
  180. ↑ «Las esculturas de Teddy Cobeña las favoritas del público». Europa Press. 2016 թ․ դեկտեմբերի 19. Վերցված է 2017 թ․ ապրիլի 22-ին.
  181. ↑ «Teddy Cobeña lleva sus esculturas a Paris». El Universo. Վերցված է 2017 թ․ ապրիլի 22-ին.
  182. ↑ «Las esculturas de Teddy Cobeña las favoritas en Francia». EFE. 2016 թ․ դեկտեմբերի 19. Արխիվացված է օրիգինալից 2017 թ․ օգոստոսի 5-ին. Վերցված է 2022 թ․ մայիսի 12-ին.
  183. ↑ «Soccer World Cup titles by country 1930-2018». Statista (անգլերեն). Վերցված է 2021 թ․ մարտի 3-ին.
  184. ↑ «How many power plants do we have in Brazil?». 2019 թ․ ապրիլի 5.
  185. ↑ «Brasil alcança 170 mil megawatts de capacidade instalada em 2019 - Sala de Imprensa - ANEEL». www.aneel.gov.br. Արխիվացված է օրիգինալից 2021 թ․ ապրիլի 13-ին. Վերցված է 2022 թ․ մայիսի 11-ին.
  186. ↑ «Uso de água em termoelétricas» (PDF) (պորտուգալերեն). 2018 թ․ ապրիլի 1. Արխիվացված է օրիգինալից (PDF) 2018 թ․ ապրիլի 1-ին.
  187. ↑ «O BNDES e a questão energética e logística da Região Sudeste» (PDF).
  188. ↑ «Power: World's biggest hydroelectric facility». 2006 թ․ մայիսի 19. Արխիվացված է օրիգինալից 2006 թ․ մայիսի 19-ին.
  189. ↑ «ONS - Operador Nacional do Sistema Elétrico». ONS - Operador Nacional do Sistema Elétrico (բրազիլական պորտուգալերեն). Արխիվացված է օրիգինալից 2022 թ․ մայիսի 26-ին. Վերցված է 2022 թ․ մայիսի 11-ին.
  190. ↑ «Boletim Mensal de Geração Eólica Fevereiro/2021» (PDF) (պորտուգալերեն). Operador Nacional do Sistema Elétrico – ONS. 2021 թ․ փետրվարի 20. էջեր 6, 14. Վերցված է 2021 թ․ ապրիլի 7-ին.
  191. ↑ «Brasil atinge 21 GW de capacidade instalada de energia eólica» (բրազիլական պորտուգալերեն). Valor. 2022 թ․ հունվարի 21. Վերցված է 2022 թ․ մարտի 5-ին.
  192. ↑ «Brasil é o país com melhor fator de aproveitamento da energia eólica». Governo do Brasil (բրազիլական պորտուգալերեն). Արխիվացված է օրիգինալից 2018 թ․ հոկտեմբերի 7-ին. Վերցված է 2018 թ․ հոկտեմբերի 7-ին.
  193. ↑ 193,0 193,1 «Invest in Brazil». CAPITAL INVEST: Top M&A Financial Advisors in Brazil (Sao Paulo) (ամերիկյան անգլերեն). 2018 թ․ օգոստոսի 23. Վերցված է 2018 թ․ հոկտեմբերի 7-ին.
  194. ↑ «Boletim Trimestral de Energia Eólica – Junho de 2020» (PDF) (բրազիլական պորտուգալերեն). Empresa de Pesquisa Energética. 2020 թ․ հունիսի 23. էջ 4. Վերցված է 2020 թ․ հոկտեմբերի 24-ին.
  195. ↑ 195,0 195,1 «Quantas usinas geradoras de energia temos no Brasil?».
  196. ↑ «Ventos promissores a caminho». revistapesquisa.fapesp.br.
  197. ↑ «Brazilian onshore wind potential could be 880 GW, study indicates». Արխիվացված է օրիգինալից 2020 թ․ օգոստոսի 14-ին. Վերցված է 2022 թ․ մայիսի 11-ին.
  198. ↑ 198,0 198,1 198,2 «RENEWABLE CAPACITY STATISTICS 2021» (PDF).
  199. ↑ «Nuclear Power in Brazil. Briefing Paper # 95». Uranium Information Centre. 2007 թ․ մայիս. Արխիվացված է օրիգինալից 2007 թ․ փետրվարի 8-ին. Վերցված է 2007 թ․ մայիսի 19-ին.
  200. ↑ «Contract signed allowing resumption of Angra 3 works : New Nuclear - World Nuclear News». www.world-nuclear-news.org. Վերցված է 2022 թ․ մայիսի 11-ին.
  201. ↑ «Brazil plans to build seven nuclear reactors». Mecropress. 2006 թ․ հոկտեմբերի 23. Արխիվացված է օրիգինալից 2007 թ․ փետրվարի 19-ին. Վերցված է 2007 թ․ մայիսի 19-ին.
  202. ↑ «Boletim Mensal de Geração Solar Fotovoltaica Julho 2021» (PDF).
  203. ↑ «Geração solar no Brasil atinge 14 GW, potência equivalente à usina de Itaipu» (բրազիլական պորտուգալերեն). Terra. 2022 թ․ մարտի 2. Վերցված է 2022 թ․ մարտի 5-ին.
  204. ↑ «Quais as melhores regiões do Brasil para geração de energia fotovoltaica? – Sharenergy». Sharenergy (բրազիլական պորտուգալերեն). 2017 թ․ փետրվարի 3. Արխիվացված է օրիգինալից 2018 թ․ հոկտեմբերի 7-ին. Վերցված է 2018 թ․ հոկտեմբերի 7-ին.
  205. ↑ «Boletim Mensal de Geração Solar Fotovoltaica Setembro/2020» (PDF) (պորտուգալերեն). Operador Nacional do Sistema Elétrico – ONS. 2020 թ․ հոկտեմբերի 13. էջեր 6, 13. Վերցված է 2020 թ․ հոկտեմբերի 21-ին.
  206. ↑ «RENEWABLE CAPACITY STATISTICS 2021 page 41» (PDF). Վերցված է 2021 թ․ մայիսի 24-ին.
  207. ↑ «International - U.S. Energy Information Administration (EIA)». www.eia.gov.
  208. ↑ IEA. Key World Energy Statistics 2014. Natural Gas. Արխիվացված 21 Հոկտեմբեր 2014 Wayback Machine Access date - 01/17/2021
  209. ↑ «html CIA. The World Factbook. Natural gas - production».(չաշխատող հղում)
  210. ↑ 210,0 210,1 «Anuário CNT do Transporte». anuariodotransporte.cnt.org.br.
  211. ↑ «Transporte en Cifras Estadísticas 2015».
  212. ↑ «Carta Caminera 2017» (PDF).
  213. ↑ Andrade, Artur Luiz (2018 թ․ հոկտեմբերի 29). «Brasil tem 9 dos maiores aeroportos da América Latina». Portal PANROTAS.
  214. ↑ «Port Activity of Latin America and the Caribbean 2018» (PDF).
  215. ↑ «Brazil - The World Factbook». www.cia.gov. 2021 թ․ նոյեմբերի 8.
  216. ↑ «Ministerio de transporte». continuidad-mintrans.nexura.com. Արխիվացված է օրիգինալից 2021 թ․ հունիսի 14-ին. Վերցված է 2022 թ․ մայիսի 11-ին.
  217. ↑ «A Gap in the Andes : Image of the Day». Earthobservatory.nasa.gov (անգլերեն). 2015 թ․ ապրիլի 2. Վերցված է 2017 թ․ հունվարի 22-ին.
  218. ↑ Lin, Luna (2014 թ․ սեպտեմբերի 10). «A short history of world metro systems – in pictures». The Guardian. London. Վերցված է 2018 թ․ սեպտեմբերի 18-ին.
  219. ↑ «Guía del Viajero» (իսպաներեն). Metro de Santiago. Արխիվացված է օրիգինալից 2016 թ․ մարտի 28-ին. Վերցված է 2015 թ․ հուլիսի 3-ին.
  220. ↑ «Metro – Passengers» (պորտուգալերեն). Companhia Do Metropolitano De São Paulo. 2014. Արխիվացված է օրիգինալից 2017 թ․ փետրվարի 15-ին. Վերցված է 2014 թ․ հունիսի 14-ին.

Գրականություն

խմբագրել
 Վիքիպահեստն ունի նյութեր, որոնք վերաբերում են «Հարավային Ամերիկա» հոդվածին։
Այս հոդվածի կամ նրա բաժնի որոշակի հատվածի սկզբնական կամ ներկայիս տարբերակը վերցված է Քրիեյթիվ Քոմմոնս Նշում–Համանման տարածում 3.0 (Creative Commons BY-SA 3.0) ազատ թույլատրագրով թողարկված Հայկական սովետական հանրագիտարանից  (հ․ 6, էջ 278)։  
Ստացված է «https://hy.wiki.x.io/w/index.php?title=Հարավային_Ամերիկա&oldid=10061032» էջից