Սակեր

Սակեր, շակեր, իրանական լեզվախմբին պատկանող սկյութական ցեղեր։ Ըստ անտիկ հեղինակների, վաչկատուն և ռազմասեր սակերները բնակվել են հյուսիսային Մերձսևծովյան շրջաններում՝ ցեղակից կիմերների հարևանությամբ։

Մ․թ․ա․ VIII դարի վերջին քառորդին կիմերներին մղելով դեպի Անդրկովկաս և Փոքր Ասիա, մ․թ․ա․ VII դարի սկզբին սակերը ևս հոծ զանգվածներով անցել են Կովկասյան մեծ լեռնաշղթան (գլխավորապես Կասպից ծովի արևմտյան ափերով) և աստիճանաբար սփռվել Հայկական լեռնաշխարհի հյուսիսարևելյան և արևելյան, ինչպես նաև Միջին Ասիայի ու Իրանի որոշ շրջաններում։ Ըստ Ստրաբոնի, սակերը, նախ հաստատվել են Բակտրիայում (Միջին Ասիա) ու Հայաստանի այն «լավագույն հողում», որն այնուհետև նրանց անունով կոչվել է Սակասենե (հայկական աղբյուրներում՝ Շակաշեն)։ Հայկական լեռնաշխարհում հաստատված սակերը մ․թ․ա․ VII դարի առաջին քառորդին իրենց տիրապետությունը տարածելով Կուր գետի արևելյան ավազանից մինչև Կապուտան (Ուրմիա) լճի ավազանը, Ուրարատու և Մանա թագավորությունների անմիջական հարևանությամբ մ․թ․ա․ 673-ին հիմնել են հզոր թագավորություն, որն ասորեստանյան սեպագիր աղբյուրներում հիշատակվում է Աշգուզա կամ Իշկուզա, հին եբրայերեն՝ Աշկենազ, հին հայկական Ասքանազ անվանումներով։ Սակերի հզորացումը պայմանավորվել է Հայկական լեռնաշխարհի արմատական բնակչության հետ քաղաքական, տնտեսական և մշակութային սերտ փոխհարաբերությամբ, ինչպես նաև Ուրարտուի ու Մանայի հետ հաստատած ռազմաքաղաքական դաշնակցությամբ։ մ․թ․ա․ 673-ին նրանց հետ Ասորեսաանը ևս կնքել է դաշնագիր, որն ամրապնդվել է Ասարխադդոն թագավորի դստեր և Ասքանազյան թագավորության հիմնադիր Պարտատուայի (հունարեն, աղբյուրներում՝ Պրոտոթիես, հայկական աղբյուրներում՝ Պարույր Սկայորդի) ամուսնությամբ։ մ․թ․ա․ մոտ 630-ին Պարտատուայի Պարույրի գահը ժառանգել է որդին, որին հին հունական, հեղինակներն անվանում են Մադիես, հայ պատմիչները՝ Հրչե կամ Հրաչյա։ Ըստ Հերոդոտոսի, Մադիեսը, մ․թ․ա․ 625 կամ 624-ին պարտության մատնելով Ասորեստանի մայրաքաղաք Նինվեն պաշարած Մարաստանի զորքերին, այնուհետև 28 տարի գերիշխել է Մերձավոր Արևելքում։ Դաշնակիցների զինակցությամբ նա արշավել է Պաղեստինյան Ասորիք, հարկեր ստացել Եգիպտոսի Պսամմետիքոս թագավորից, ապա Փոքր Ասիայում ջախջախել է կիմերական տրերների ցեղերին։ Հայկական լեռնաշխարհում հաստատված սակեր համեմատաբար կարճ ժամանակամիջոցում դարձել են նստակյաց և աստիճանաբար ձուլվել հասարակական զարգացման ավելի բարձր մակարդակում գտնվող տեղաբնիկների մեծամասնությանը՝ ընդունելով նրանց բարքերը, սովորույթները և լեզուն։ մ․թ․ա․ VI-V դարերի պարսկական արձանագրությունները տարբերակում են սակերի երեք խումբ՝ խաումավարգա սակեր (անտիկ աղբյուրներում՝ ամյուրգներ), տիգրախաուդա սակեր («սրածայր գդակավորներ») և «ծովամերձ» (այսինքն՝ Մերձսևծովյան) սակեր։ Հին Իրանի տարածքում բնակվող սակեր մ․թ․ա․ VI դարի վերջից հպատակվել են Աքեմենյաններին, նրանց վճարել հարկեր, կատարել զինված ծառայություններ, առանձին զորախմբերով մասնակցել մ․թ․ա․ 500—449 թվականներին հույն-պարսկական պատերազմներին, իսկ մ․թ․ա․ 330-ական թվականներին՝ հունա-մակեդոնական նվաճողների դեմ Դարեհ III Կոդոմանոսի մղած ճակատամարտերին։ Սակերի որոշ ցեղախմբեր (ապարհներ, դահեր) մ․թ․ա․ III դարի կեսին զգալի դեր են խաղացել Պարթևաց թագավորության կազմավորման գործում։ մ․թ․ա․ II դարի վերջին սակերը հաստատվել են Պարթևաստանի Դրանգիանե նահանգում, որն այնուհետև կոչվել է Մակաստան (այժմ՝ Սիստան կամ Սեյստան), իսկ մ․թ․ա․ II դարի վերջից՝ Հյուսիսային Հնդկաստանում։ I-II դարերում սակերը ձուլվել են Իրանի, Միջին Ասիայի, Աֆղանստանի և Հյուսիսային Հնդստանի հին ժողովուրդների հետ։

Արևելյան Թուրքմենստանում սակերիի լեզուն պահպանվել է մինչև X դար։ Սովետական հնագետները սակերիի մշակութային հուշարձաններ են հայտնաբերել Միջինասիական հանրապետությունների տարբեր շրջաններում։ Սակերի արվեստին բնորոշ է, այսպես կոչված, սկյութական «գազանային ոճով» կերտած գեղարվեստական արտադրանքը։ Նրանց կրոնում գերապատիվ դեր է հատկացվել արևի պաշտամունքին կապված գլխավոր աստվածությանը։

Վիքիպահեստն ունի նյութեր, որոնք վերաբերում են «Սակեր» հոդվածին։

Այս հոդվածի կամ նրա բաժնի որոշակի հատվածի սկզբնական կամ ներկայիս տարբերակը վերցված է Քրիեյթիվ Քոմմոնս Նշում–Համանման տարածում 3.0 (Creative Commons BY-SA 3.0) ազատ թույլատրագրով թողարկված Հայկական սովետական հանրագիտարանից  (հ․ 10, էջ 132)։