Վիքիպեդիա

F-35

Lockheed Martin F-35 Lightning II («Լոքհիդ-Մարտին» F-35 «Կայծակ II»), հինգերորդ սերնդի քիչ նկատելի բազմաֆունկցիոնալ կործանիչ-ռմբակոծիչների ընտանիք, որը մշակել է ամերիկյան Լոքհիդ-Մարտին ընկերությունը երեք տարբերակներով.

  • F-35A ցամաքային կործանիչ (CTOL – conventional takeoff and landing, «սովորական» թռիչք և վայրէջք) ռազմաօդային ուժերի համար,
  • F-35B կործանիչ կարճ թռիչքի և ուղղահայաց վայրէջքի համար (STOVL – Short take-off and vertical landing)[7],
  • F-35C տախտակամածային կործանիչ (CV) ռազմածովային ուժերի համար։
F-35
Տեսակթռչող ապարատների ընտանիք
Ենթատեսակfifth-generation jet fighter?, բազմանպատակային ռազմական ինքնաթիռ, քիչ տեսանելի թռչող սարք և fighter-bomber aircraft?
ՇարժիչPratt & Whitney F135?
ԱրտադրողLockheed Martin Aeronautics? և Lockheed Martin
Առաջին թռիչքդեկտեմբերի 15, 2006
Շահագործման սկիզբհուլիսի 31, 2015[1][2][3][…]
ՇահագործողներԱՄՆ[4]
Միավոր արտադրված610[5]
Բազային մոդելLockheed Martin X-35?
ԱՄՆ ՊՆ կոդF-35[6]
 Lockheed Martin F-35 Lightning II Վիքիպահեստում

Լոքհիդ Մարտինի գլխավորած համընկերությունում ներառվել են նաև Northrop Grumman Corporation, Pratt & Whitney, Rolls-Royce plc, Allison և British Aerospace։ Առանձին հանգույցների մշակմանը մասնակցել են Skunk works և Aeronautical Systems։

JSF ծրագիր

խմբագրել

F-35 կառուցվածքն ընտրվել է 2001 թվականին՝ JSF ծրագրով (անգլ.՝ Joint Strike Fighter, միասնական հարվածող գործիք) Բոինգ (մոդել X-32) և Լոքհիդ Մարտին (մոդել X-35) անցկացված մրցույթի արդյունքում։ Ծրագիրը նախատեսում էր միասնական կործանիչ մոդելի ստեղծում ռազմաօդային ու ռազմածովային ուժերի և ծովային հետևակի համար՝ կրճատված թռիչքի, ինչպես նաև ուղղահայաց թռիչքի և վայրէջքի հնարավորությամբ՝ F-16, A-10, F/A-18, AV-8B մոդելներին փոխարինելու համար։ Նախատեսվել է նաև բրիտանական Sea Harrier-ին փոխարինելու համար։ Ընկերության երրորդ մոդելը Մաքդոննել Դուգլասը մերժել է կառուցվածքի բարդության պատճառով։

X-32-ի և Х-35-ի համատեղ փորձարկումները ցույց են տվել վերջինիս ակնհայտ առավելությունը. այն ցուցադրել է թռիչք 150 մ երկարությամբ հարթակից, զարգացրել է գերձայնային արագություն, վայրէջք է կատարել և թռել ուղղահայաց։ Հիմնական առավելություններից մեկը համարվել է ուղղահայաց քարշի ստեղծման մեթոդը. X-35-ի հատուկ ամբարձիչ հովհարիչը, այլ ոչ թե հիմնական շարժիչների արտաքին ուրվագծի օդի հոսքի ընտրությունն է, ինչպես X-32-ում, որ ստիպել է շարժիչը տեղադրել զանգվածների կենտրոնում, իսկ փքելքը մոտ է եղել օդընդունիչներին, ինչը հանգեցրել է արտանետվող գազերի՝ շարժիչի մեջ ընկնելու վտանգին և քարշուժի զգալի նվազման։

Արդյունքում որոշվել է մշակել ՆԱՏՕ-ի երկրների կործանիչ-ռմբակոծիչների միասնական նախագծեր՝ ցամաքում և ծովում տեղակայելու համար։ Ծրագիրը համատեղ ֆինանսավորել են ԱՄՆ-ը և Մեծ Բրիտանիան (2,5 մլրդ դոլար), Իտալիան (1,0 մլրդ դոլար), Նիդեռլանդները (800 մլն դոլար), Կանադան (440 մլն դոլար), Թուրքիան (175 մլն դոլար), Ավստրալիան (144 մլն դոլար), Նորվեգիան (122 մլն դոլար) և Դանիան (110 մլն դոլար)։ Ինքնաթիռների մշակման և ձեռքբերման համար նախատեսվել է ծախսել 233 մլրդ դոլար, սակայն ծրագիրը զգալիորեն ձգձգվել է և դուրս է եկել բյուջեի սահմաններից։ Ըստ կանխատեսումների՝ ԱՄՆ-ի ծախսերը հաջորդ 15 տարիների ընթացքում կկազմեն 379 մլրդ դոլար։ Բարձր գնի, ձեռք բերվող ինքնաթիռների մեծ քանակի և դրանց երկարատև շահագործման պլանների պատճառով F-35-ի սպասարկման և արդիականացման գումարային ծախսերը, ի վերջո, 50 տարի անց կարող են գերազանցել 1 տրիլիոն դոլարը[8]։

Փորձարկումներ

խմբագրել

2012 թվականիի հունվարին f16.net վեբ-ռեսուրսում բաց հասանելիությամբ հրապարակվել են ԱՄՆ ՊՆ 2011 թվականի նոյեմբեր ամսվա զեկույցի մանրամասները, ըստ որի՝ ԱՄՆ-ի ռազմածովային ավիացիայի Լեյքհյորս բազայում ավիակիրի տախտակամածի իմիտատորի վրա 2011 թվականի օգոստոսին անցկացված փորձարկումների ժամանակ F-35C երրորդ նախատիպի բոլոր ութ վայրէջքների անհաջողության (ութ փորձերից ոչ մեկում F-35C-ի կեռը չի կարողացել կառչել աերոֆինիշյորի ճոպանին) պատճառը եղել են կառուցվածքային լուրջ սխալները, մասնավորապես՝ կեռի հպման կետի ու շասիի հիմնական հենակների միջև ընկած փոքր հեռավորությունը։ Հետագա փորձարկումների ընթացքում կատարվել է նվազագույնը երեք հաջող կառչում (3-ը` 2011 թվականի նոյեմբերի սկզբին)[9], սակայն, ակնհայտ է, որ առանց կառուցվածքային լուրջ փոփոխություններ կատարելու օդանավն ի վիճակի չէ հուսալի վայրէջք կատարել ավիակիրի վրա։ Որպես առավել հավանական լուծում առաջարկվել է երկարացված շարժական կեռի օգտագործումը, բայց այդ դեպքում տեխնոլոգիական առումով դժվար կլիներ ապահովել անհրաժեշտ ամրություն[10]։

Այս հարցի վերաբերյալ Լոքհիդ Մարտին ընկերության ներկայացուցիչների մեկնաբանությունները հրապարակվել են հունվարի 17-ին Defense News տեղեկատվական ռեսուրսում։ Ծրագրի ղեկավար Թոմ Բերբեջը հաստատել է 2011 թվականի փորձարկումների ժամանակ առաջացած լուրջ դժվարությունները, սակայն կտրականապես հերքել է այն հայտարարությունները, թե «F-35C-ը երբեք չի կարողանա վայրէջք կատարել ավիակիրի վրա»՝ հայտարարելով, որ դա «ակնհայտորեն չի համապատասխանում իրականությանը»։ Ըստ նրա, խնդիրը ծագել է ռադիոտեղորոշման գոտում նկատելությունը նվազեցնելու լուրջ պահանջների պատճառով. արգելակային կեռը միտումնավոր կերպով նախագծված է եղել եղել կոմպակտ, որպեսզի այն կարողանա լիովին հետ քաշվել իր համար նախատեսված խցիկ, որը, իր հերթին, օդանավի թիկունքում չպետք է շատ աչքի ընկնի։ Բերբեջն ասել է, որ արդեն անհրաժեշտ փոփոխություններ են արվում կեռի կառուցվածքում, և նոր համակարգը 2012 թվականի երկրորդ եռամսյակում պատրաստ կլինի ինքնաթիռների վրա տեղադրելու և փորձարկման համար՝ առանձին նշելով, որ այդ փոփոխությունները ոչ միայն չեն պահանջի F-35C-ի՝ որպես ամբողջության նախագծման խոշոր փոփոխություններ (որոնց անխուսափելիության մասին նշված էր f-16.net ռեսուրսի հոդվածում), այլև չեն ազդի արգելակային համակարգի խցիկի կառուցվածքի վրա[11][12]։

Փորձարկումներ ավիակիր նավերի վրա

խմբագրել

F-35C ինքնաթիռի տախտակամածային տարբերակի առաջին անհաջող թռիչքը տեղի է ունեցել 2009 թվականին։

2011 թվականի հոկտեմբերի 3-ին F-35B (BF-2 տ/հ) ինքնաթիռը ծովային հետևակի կորպուսի փոխգնդապետ Ֆրեդ Շենկի ղեկավարությամբ առաջին անգամ վայրէջք է կատարել ծովում գտնվող «Ուոսպ» ունիվերսալ դեսանտային նավի (USS Wasp) վրա[13][14]։ Նույն օրը կատարվել են մի քանի թռիչքներ ու վայրէջքներ տախտակամածի վրա, իսկ ընդհանուր առմամբ՝ առաջին երկու օրվա ընթացքում կատարվել է 6 թռիքչ և վայրէջք՝ չհաշված ևս մեկ վայրէջքը նավի վրա իջնելու ժամանակ[15]։ Երկրորդ ինքնաթիռը՝ տ/հ BF-4, փորձարկման է ժամանել հոկտեմբերի 6-ին[16]։

2011 թվականի հոկտեմբերի 21-ին F-35B մոդիֆիկացման ծովային փորձարկումների նախատեսված երեք փուլերից առաջինը հաջողությամբ ավարտվել է։ Ընդհանուր առմամբ կատարվել է 72 թռիչք և վայրէջք նավի վրա։ Նախատեսվել է, որ հաջորդ անգամ F-35B-ը պետք է տախտակամած վերադառնա 2013 թվականին՝ DT-2 սերիայի փորձարկման ժամանակ[17]։

2014 թվականի նոյեմբերի 3-ին՝ փորձարկման ծրագրի ընթացքում, F-35C նախատիպերից մեկն առաջին անգամ վայրէջք է կատարել «Նիմից» ավիակիրի վրա։ Ավիրակիրի աերոֆինիշյորին ամբողջական կառչմամբ վայրէջք է կատարել F-35C երրորդ նախատիպը (տախտակամած CF-3), իսկ նրանից հետո տախտակամածին իջել է F-35C հինգերորդ թռիչքային նախատիպը (տախտակամած CF-5):

2015 թվականի վերջին ռազմածովային նավատորմի համար նախատեսված տարբերակում հայտնաբերվել են, ր կատարվել էին սխալներ մեքենայի նախագծման և արտադրության փուլում[18]։

Արտադրություն

խմբագրել

2011 թվականի փետրվարի 25-ին առաջին անգամ օդ է բարձրացել սերիական արտադրության առաջին F-35 – AF-6 ինքնաթիռը[19], իսկ մայիսի 6-ին առաջին սերիական արտադրության ինքնաթիռը (որը եղել է սերիական արտադրության հաջորդ ինքնաթիռը՝ AF-7, AF-6-ը փոխանցվել է մեկ շաբաթ անց) փոխանցվել է ԱՄՆ-ի օդուժին[20]։ Օդանավը հանձնվել է Կալիֆորնիայի «Էդվարդս» ռազմաօդային բազային (կործանիչը, որը գտնվում էր մշակման փուլում, առաքվել էր զորքերին, նախքան այն սպառազինության մեջ ընդունելը, իսկ Էդվարդս բազայում օդուժի փորձարկող օդաչուները անցկացրել էին կործանիչի վերջնական փորձարկումները)։

Գնումների ծրագրեր[21][22][23][24][25]։

Երկիր F-35A F-35B F-35C Ընդամենը
ԱՄՆ 1763 353 327 2443
Օդուժ 1763
Ռազմածովային ուժեր 247
ԾՀԿ 353[25] 80
Ճապոնիա 105 42 147
138[7][26] 138
Ավստրալիա 100[27] 100
Թուրքիա 100/ վետո է դրվել[28]/ 100
Իտալիա 60 30 90[29][30]
Օդուժ 60 15
Ռազմածովային ուժեր 15
Կանադա 65 / պայմանագիրը չեղյալ է հայտարարվել / 65
Հյուսիսային Կորեա 60[31] 60
Նորվեգիա 52[32][33] 52
Իսրայել 33[34]+17[35] 50
Նիդեռլանդներ 46[36] 46
Բելգիա 34[37] 34
Դանիա 27 27
Լեհաստան 32[38]
Ընդհանուր 2462 563 327 3352

2010 թվականի մարտի կեսերին հաղորդագրություն է հայտնվել, որ Դանիան հրաժարվել է F-35 ինքնաթիռների գնման պլաններից, սակայն ավելի ուշ հայտնի է դարձել, որ 2012 թվականին ծրագրված է բաց մրցույթի անցկացում, որտեղ որպես F-35-ի հիմնական մրցակիցներ հանդես կգան F/A-18E/F «Super Hornet» և Saab JAS 39 Gripen ինքնաթիռները[39]։ 2016 թվականի հունիսին Դանիայի պառլամենտը պայմանավորվել է 20 միլիարդ կրոն (3 միլիարդ դոլար) հատկացնել 27 F-35 ինքնաթիռ գնելու համար` հնացող կործանիչների փոխարինման համար[40]։

2011 թվականին Ավստրալիայում բանակցություններ են ընթացել հարյուրավոր F-35A Lightning II կործանիչների գնումից հրաժարվելու շուրջ։ Ավստրալիան երկու տարով հետաձգել է կործանիչների գնումը։ Ըստ Ավստրալիայի Ռազմավարական քաղաքականության ինստիտուտի զեկույցի՝ պլանավորված գործարքի հիմնական բացասական գործոնները F-35-ի արժեքի գերագնահատումն էր գրեթե երկու անգամ և օդանավերի մատակարարման հետաձգումը մինչև 7 տարի[41]։ Ենթադրվել է, որ այդ հետաձգված գնման արդյունքում Ավստրալիան ձեռք կբերի F/A-18F Super Hornet ինքնաթիռների լրացուցիչ խմբաքանակ՝ ևս 24 հատ, իսկ արդեն սպառազինության մեջ առկա F/A-18F ինքնաթիռների կեսը կվերափոխվի ՌԷՊ EA-18 Growler ինքնաթիռների։

2010 թվականի հոկտեմբերին Իսրայելի ռազմաօդային ուժերը պայմանավորվել են F-35 քսան կործանիչների առաջին խմբաքանակի գնման վերաբերյալ (մեկ ինքնաթիռի համար նախատեսվել է վճարել 96 միլիոն դոլար, ընդհանուր գործարքի գումարը՝ 2,75 միլիարդ դոլար)[42]։ Իսրայելը Միացյալ Նահանգներից թույլտվություն է խնդրել՝ ձեռք բերված ինքնաթիռների վրա տեղադրելու մի շարք լրացուցիչ համակարգեր սեփական ավիոնիկայից և զենքի զարգացումներից[43][44], և 2010 թվականի սեպտեմբերի վերջին ստացվել է այդպիսի մասնակի թույլտվություն։ Միևնույն ժամանակ, ԱՄՆ-ն առաջարկել է պայման, որ եթե Իսրայելի պաշտպանության նախարարությունը մեծացնի F-35-ի պատվերը, ապա նրան կթույլատրվի ավելի շատ օգտագործել իր սեփական համակարգերից ու զենքերից[45]։ 2011 թվականի հունիսի վերջին Իսրայելի ռազմաօդային ուժերն իրենց մասնագետներին ուղարկել են Միացյալ Նահանգներ, որտեղ նրանք պետք է գլխավորեին ինքնաթիռի իսրայելական տարբերակը՝ F-35I, մշակող խումբը։ Հայտնի է դարձել, որ նրանք պետք է աշխատեին Պենտագոնի և Լոքհիդ Մարտինի ներկայացուցիչների հետ՝ կործանիչում իսրայելական տեխնոլոգիաների ինտեգրմանը վերաբերող հարցերի շուրջ։ Երկրի զինված ուժերի գլխավոր շտաբում զենքի ձեռքբերման երկարաժամկետ ծրագրի վերաբերյալ համաձայնության շրջանակներում նախատեսվել է գնել առնվազն ևս 20 կործանիչ, որպեսզի մինչև 2020 թվականը նրանց թիվը հասցվի 40 միավորի[46]։ Իսրայել կործանիչների մատակարարումը նախատեսվել է սկսել 2016 թվականի երկրորդ կեսին՝ առաջին F-35 էսկադրիլիայի համար առաջին երկու ինքնաթիռներն ուղարկելով Իսրայել[47]։ Իսրայելական ռազմաօդային ուժերը հույս են ունեցել, որ Պենտագոնից թույլտվություն կստանան սկսելու մարզել իր օդուժի օդաչուներին նախքան 2016 թվականը՝ այն նույն ժամանակ, երբ ամերիկացի օդաչուները սկսելու էին մարզվել նոր կործանիչի վրա[48]։

2011 թվականի նոյեմբերի 20-ին առաջին «միջազգային» F-35 (դա եղել է F-35B տ/հ BK-1, որը նախատեսված էր Բրիտանիայի ռազմաօդային ուժերի համար) դուրս է եկել հավաքման արտադրամասից։ Նրա առաջին թռիչքը պլանավորվել էր առաջիկա ամիսներին, իսկ հաճախորդին փոխանցումը՝ 2012 թվականին[49]։ Անգլիայում նախատեսվել է, որ օդանավը պետք է օգտագործվեր ինչպես վերջնական փորձարկումների, այնպես էլ թռիչքային և տեխնիկական անձնակազմի նախապատրաստման համար։

2012 թվականի ապրիլի 13-ին առաջին թռիչքն է կատարել BK-1 սերիական համարով ինքնաթիռը՝ Մեծ Բրիտանիայի համար և առհասարակ արտասահմանյան գործընկերների համար նախատեսված առաջին ինքնաթիռը[50]։

2012 թվականի օգոստոսի 6-ին իր առաջին թռիչքն է կատարել AN—1 սերիական համարով F-35A ինքնաթիռը՝ Նիդեռլանդների համար առաջին ինքնաթիռը և այդ մոդիֆիկացիայի «արտասահմանյան» մեքենաներից առաջինը[51]։

Դեկտեմբերի սկզբին Լոքհիդ Մարտինն ավարտել է չորրորդ արտադրական շարքի վերջին մեքենայի հավաքումը, իսկ տասը ինքնաթիռներ արդեն կատարել են իրենց առաջին թռիչքները։ Զեկուցվել է, որ մինչև 2012 թվականի վերջ ԱՄՆ ռազմաօդային ուժերի Էգլին բազան պետք է ստանա 20 սերիական F-35 կործանիչ օդաչուների և ցամաքային տեխնիկական անձնակազմի նախապատրաստման համար[52][53]։

2013 թվականի հունիսի 19-ին Լոկհիդ Մարտինի փոխնախագահ Սթիվ Օ’Բրայենը Le Bourget ավիասրահում հայտարարել է. «Իսրայելը կլինի առաջին երկիրը Միացյալ Նահանգներից հետո, որը ձեռք կբերի նոր սերնդի F-35 կործանիչներ»։ Առաջին խմբաքանակը Իսրայել կհասննի 2016- թվականի վերջին[54]։ 2014 թվականի հոկտեմբերին ԱՄՆ կատարած այցի ընթացքում Իսրայելի պաշտպանության նախարար Մոշե Յաալոնը համաձայնություն է ձեռք բերել հինգերորդ սերնդի F-35 մարտական ինքնաթիռի երկրորդ խմբաքանակի վերաբերյալ։ Լոքհիդ Մարտինը պարտավորվել է ևս 25 հատ F-35 ինքնաթիռներ առաքել Իսրայել։ Այսպիսով, Իսրայելի պաշտպանության բանակի զինանոցում այդ տեսակի ինքնաթիռների ընդհանուր թիվը պետք է հասներ 44-ի[55][56]։ 2016 թվականի նոյեմբերի 28-ին Իսրայելի անվտանգության կաբինետը հավանություն է տվել 17 միավոր F-35-ի գնմանը, իսկ պատվիրված ինքնաթիռների ընդհանուր քանակը կազմել է 50 միավոր[57]։

Ընդհանուր առմամբ, Իտալիան նախատեսել է ձեռք բերել 60 F-35A կործանիչ, ծրագրվել է 8 միավորի առաքում։ Ի լրումն F-35A-ի, Իտալիան պատվիրել է 30 միավոր F-35B կործանիչ` 15-ը Իտալիայի ռազմաօդային ուժերի և 15-ը` իտալական նավատորմի համար։ 2018 թվականի դրությամբ՝ Իտալիան ստացել է մեկ F-35B կործանիչ[58]։

Արտասահմանում

խմբագրել

F-35 արտադրող իտալական գործարանը, որը տեղակայված է Նովարայում (FACO (Final Assembly and Check Out)՝ Կամերիի (Հյուսիսային Իտալիա), միակն է ԱՄՆ սահմաններից դուրս, որտեղ թողարկում են այդ կործանիչները։ 2015 թվականի մարտի սկզբին Իտալիայում հավաքման կոնվեյերից դուրս է եկել ԱՄՆ-ի սահմաններից դուրս հավաքված առաջին F-35 կործանիչը, որը կոչվում էր AL—1։ Այն դարձել է այդ գործարանում հավաքված ութ մեքենաներից առաջինը։ 2017 թվականի մայիսին Իտալիայում թողարկել է 119 կործանիչներից առաջինը, որը հետագայում ուղարկվել է Մերիլենդ (ԱՄՆ)՝ անձնակազմի սերտիֆիկացման և ուսուցման համար[59]։

Իտալիան մտադիր է եղել կատարել F-35-ի ինչպես իր (նախկինում ծրագրված 131 կործանիչի պատվերը կրճատվել էր մինչև 90 մեքենա), այնպես էլ Նիդեռլանդների ռազմաօդային ուժերի համար նախատեսված կործանիչների հավաքումը[60]։

Արժեք

խմբագրել

2011 թվականի ապրիլին ինքնաթիռի մշակման համար ծախսվել է ավելի քան 56 մլրդ դոլար։ Նորընտիր նախագահ Դոնալդ Թրամփի հայտարարության համաձայն՝ նախագծի ամբողջական արժեքը կազմել է 400 միլիարդ դոլար (2013 թվականի 380-ի փոխարեն[61]), միջին հաշվով մեկ մեքենայի արժեքը գերազանցել է 150 միլիոնը՝ առանց զենքի և պահպանման ծախսերի (24000 ժամում, ինչը մոտ է F-16 թռիչքի ժամին)[62], ամբողջ արժեքը վերաբերում է բոլոր (ավելի քան 2000) օդանավերի ձեռքբերման պլանին[62], և միայն գնումներից հրաժարվելը կարող է նվազեցնել գումարը։

Արժեքը, ինչպես փոքր խմբաքանակի (LRIP) այնպես էլ խոշոր խմբաքանակի (FRP) նմուշների համար։

Պայմանագրի ամսաթիվ Խմբաքանակ Քանակ և տարբերակ Միավորի արժեքը (միլիոն դոլար) Նշումներ
2007 թվականի ապրիլ LRIP-1 F-35A — 2 միավոր 221,2[63] (առանց շարժիչի)
2007 թվականի հուլիս LRIP-2 F-35A — 6 միավոր 161,7

(առանց շարժիչի))[64]

Խմբաքանակի արժեքը 771 միլիոնից հասել է 1,15 միլիարդի[64]։
2008 թվականի մայիս LRIP-3 F-35A — 9 միավո

F-35B — 12 միավոր

128,2

( միջին հաշվով մեկ միավորի համար) (առանց շարժիչի)[63]

Ըստ Պենտագոնի տեղեկությունների՝ շարժիչների արժեքը (LRIP-3)՝ F-35A – 16 միլիոն, F-35B – 38 միլիոն։ Խմբաքանակը ներառում է երկու F-35B բրիտանական օդուժի համար և մեկ F-35A ՝ Հոլանդական ռազմաօդային ուժերի համար։
2009 թվականի նոյեմբեր LRIP-4 F-35A — 13 միավոր

F-35B — 15 միավոր

F-35C — 4 միավոր

F-35A — 111,6

F-35B — 109,4

F-35C — 142,9 (առանց շարժիչի)[63]

Ֆիքսված գներով առաջին խմբաքանակը։ Խմբաքանակի ընդհանուր արժեքը` 3,4 միլիարդ[63]։
2011 թվականի դեկտեմբեր LRIP-5 F-35A — 22 միավոր

F-35B — 3 միավոր

F-35C — 7 միավոր

F-35A — 107

F-35B — ? F-35C — ? (առանց շարժիչի)[65]

Խմբաքանակի ընդհանուր արժեքը՝ 4 միլիարդ
2013 թվականի սեպտեմբեր LRIP-6 F-35A — 23 միավոր

F-35B — 6 միավոր

F-35C — 7 միավոր

F-35A — 103

F-35B — 109

F-35C — 120 (ներառյալ շարժիչը))[66]

Խմբաքանակի ընդհանուր արժեքը` 4,4 միլիարդ
2013 թվականի սեպտեմբեր LRIP-7 F-35A — 24 միավոր

F-35B — 7 միավոր

F-35C — 4 միավոր

F-35A — 98

F-35B — 104

F-35C — 116 (ներառյալ շարժիչը)[66]

Խմբաքանակի ընդհանուր արժեքը` 3,9 միլիարդ
2014 թվականի նոյեմբեր LRIP-8 F-35A — 19 միավոր

F-35B — 6 միավոր

F-35C — 4 միավոր

F-35A — 94,8

F-35B — 102

F-35C — 115,7 (ներառյալ շարժիչը)[67]

Խմբաքաբակի ընդհանուր արժեքը՝ 4,6 միլիարդ, ներառված է 14 միավոր Իսրայելի, Ճապոնիայի, Նորվեգիայի, Բրիտանիայի և Իտալիայի համար։
2015 թվական (պլան)[68] LRIP-9 — —
2016 թվական (պլան)[68] LRIP-10 — —
2017 թվական (պլան)[68] LRIP-11 — —
2018 թվական (պլան)[68] FRP-1 107 (պլան) — Խոշոր խմբաքանակի արտադրության առաջին խմբաքանակը։
2019 թվական (պլան) FRP — F-35A — 83,4

F-35B — 108,1

F-35C — 93,3[69](ներառյալ շարժիչը)

Սպասվող արժեքը 2012 թվականի մարտի դրությամբ։

2012 թվականի փետրվարի 15-ին հայտարարվել էր ԱՄՆ-ի պաշտպանության նախարարության որոշումը՝ հետաձգել ընդհանուր առմամբ 179 միավոր F-35 կործանիչների գնումը։ Նույն օրը Իտալիայի պաշտպանության նախարար Ջամպաոլո Դի Պաոլան հայտարարել է F-35-ի պատվերը 131-ից 90-ի կրճատելու մտադրության մասին։ Նախարարի խոսքով՝ Իտալիան F-35 ծրագրի վրա ընդհանուր առմամբ ծախսել է 2,5 մլրդ եվրո[70][71]։

2014 թվականի նոյեմբերին Լոքհիդ-Մարտինը և ԱՄՆ պաշտպանության նախարարությունը պայմանագիր են կնքել F-35 ինքնաթիռների հերթական խմբաքանակի մատակարարման վերաբերյալ։ Գործարքի գումարը կազմել է 4,7 մլրդ դոլար։ Ընդհանուր առմամբ գնվել է 43 ինքնաթիռ, որոնցից 29-ը՝ ամերիկյան ՌՕՈՒ-ի համար։ Մնացածը նախատեսվել են Իսրայելին, Ճապոնիային, Նորվեգիային, Մեծ Բրիտանիային և Իտալիային մատակարարելու համար։ Օդանավի միջին գինը 3,5 %-ով ցածր է, քան նախորդ պայմանագրինը և 57 %-ով ցածր է, քան առաջին խմբաքանակինը։ A մոդիֆիկացիայի օդանավի արժեքը գնահատվել է 94,8 միլիոն դոլար, B-ն՝ 102 միլիոն դոլար, ծովային ավիացիայի համար նախատեսված C-ն՝ 115,7 միլիոն դոլար։ Բոլոր այդ գները չեն ներառում շարժիչի գինը՝ հաշվի առնելով Pratt & Whitney ընկերության հետ 1,05 մլրդ դոլարի պայմանագիրը՝ օդանավերի այդ խմբաքանակի ավիացիոն շարժիչների մատակարարման համար, յուրաքանչյուր մոդիֆիկացիայի գինն աճում է մոտավորապես 24,4 մլն դոլարով՝ F-35A-ի համար կազմելով 119,2 մլն դոլար, F-35B-ի համար՝ 126,4 մլն դոլար և F-35C-ի համար՝ 140,1 մլն դոլար[72]։

Այն բանից հետո, երբ 2016 թվականի վերջին ընտրված նախագահ Դոնալդ Թրամփը քննադատության է ենթարկել նորագույն մարտական ինքնաթիռի ստեղծման ծրագիրն իր արժեքի պատճառով, Լոքհիդ-Մարտին կորպորացիան հայտարարել է 2019 թվականին F-35 կործանիչների արժեքը մինչև 85 մլն դոլար իջեցնելու մասին[73]։ 200 մեքենայի արտադրական գծում F-35-ի գինը կիջնի 85 միլիոն մեկ միավորի համար[74]։

2018 թվականի սեպտեմբերին ԱՄՆ պաշտպանության նախարարությունը և Լոքհիդ Մարտինը ավարտին են հասցրել 11,5 միլիարդ դոլար արժողությամբ պայմանագիրը և F-35 կործանիչների 11-րդ խմբաքանակի 141 ինքնաթիռի մատակարարումը՝ միավորի ամենացածր գներով ծրագրի պատմության մեջ։ Օդանավի արժեքը կրճատվել է արդեն 11-րդ տարին անընդմեջ։ Մեկ F-35A-ի գինը, ներառյալ պլաների և շարժիչի գինը, կազմել է 89,2 միլիոն դոլար (5,4 % ցածր է նախորդ խմբաքանակի համեմատ` 94.3 միլիոն)։ F-35B-ի գինը իջեցվել է մինչև 115,5 միլիոն (կազմել է 122,4 միլիոն), F-35C-ի գինը` 107,7 միլիոն (եղել է 121,2 միլիոն)։ Նպատակ է դրվել մինչև 2020 թվականը մեկ F-35A- ի արժեքը հասցնել 80 միլիոն դոլարի[75]։

Կառուցվածք

խմբագրել

F-35-ի վրա օգտագործվել են բազմաթիվ տեխնոլոգիական լուծումներ, որոնք մշակվել էին F-22-ի վրա։ Սերիական տարբեակների նշանակում՝ F-35A (ստանդարտ թռիքչով և վայրէջքով), F-35B (կարճ թռիչքով և ուղղահայաց վայրէջքով) և F-35C (թռիքչ ավիրակիրի տախտակամածից կատապուլտի միջոցով, իսկ տախտակամածի վրա վայրէջքը՝ աերոֆինիշյորի օգտագործմամբ)։

Ավիակիր բազավորում

խմբագրել

F-35C-ի տարբերակիչ առանձնահատկությունները, համեմատած F-35A-իի (ստանդարտ թռիչք և վայրէջք) և F-35B-ի (կարճատև թռիչք և ուղղահայաց վայրէջքի) տարբերակների հետ, այն է, որ կործանիչի թռիչքն իրականացվում է կատապուլտի օգտագործմամբ և ավիրակիրի տախտակամածի վրա վայրէջքը՝ աերոֆինիշյորի օգտագործմամբ։ Գերծանրաբեռնվածության պատճառով F-35C-ի ներքին դիզայնը պարզեցվել է։ Օդանավի պոչի հատվածը պարունակում է տիտանից պատրաստված տարրեր։ Այլ տարբերակների համեմատությամբ՝ F-35C-ն ունի թևի 30 %-ով ավելի մեծ մակերես, մեծացել է պոչի նեցուկի մակերեսը և ղեկավարման մակերևույթները, հագեցված է վերջային էլենորներով՝ ավիրակիրի տախտակամածին վայրէջքի ցածր արագության ժամանակ բարձր վերահսկելիություն ապահովելու համար։

Թև

խմբագրել

F-35 Lightning II թևերը արտադրվել են Իսրայելում՝ IAI-ի (Israel Aerospace Industry) գործարաններում։ Լոքհիդ Մարտինի հետ պայմանագիրը ստորագրվել է 10-15 տարով, պայմանագրի գումարը 2,5 միլիարդ դոլար է։ 2013 թվականին IAI-ն արդեն սկսել է F-35-ի թևերի հավաքման համար հավաքման գծի կառուցումը[76]։ Մինչև 2016 թվականը իսրայելական արտադրողները արտադրելու են աշխարհում արտադրվող թևերի մեկ երրորդը F-35-ի համար, ինչը տարեկան մոտ ութ հարյուր միավոր է[77]։

Ուժային տեղադրում

խմբագրել

F-35A-ն և F-35C-ը հագեցած են Pratt & Whitney F135 շարժիչով, որը F-22-ում տեղադրված f119 շարժիչի զարգացումն է։ F-35B շարժիչը մշակվել է Rolls-Royce Defence-ի մասնակցությամբ։ Արտադրողի հավաստմամբ՝ այս շարժիչի տեղադրման և պլարերի կառուցվածքի շնորհիվ լիովին զինված F-35A-ն, լցված վառելիքի բաքերով, կարող է կատարել մանևրներ 9 g գերբեռնվածությամբ[78]։

Տարբերակներ

խմբագրել
 
F-35 կործանիչի երեք տարբերակ

Ինքնաթիռը ստեղծվել է երեք հիմնական տարբերակներով։ Բոլոր տարբերակները միասնական են 70-90 %-ով։ Բացի այդ, F-35-ում օգտագործվել են բազմաթիվ տեխնոլոգիական լուծումներ, որոնք մշակվել են F-22-ի համար։

F-35A

խմբագրել

F-35A ինքնաթիռը նախատեսվել է ԱՄՆ-ի ռազմաօդային ուժերի համար, այն F-35-ի առավել տեխնոլոգիական և, համապատասխանաբար, թեթև և էժան տարբերակն է։ Հենց այն կազմում գործընկեր երկրների կողմից գնումների և սպասվող զանգվածային արտահանման հիմքը։ Հագեցած է ներկառուցված քառափող 25 մմ տրամաչափի GAU-22/A թնդանոթով[79][80][81]։

  • F-35I ինքնաթիռը նախատեսվել է Իսրայելի օդուժի համար։ JSF ծրագրին միանալուց հետո Իսրայելը հայտարարել է, որ նախատեսում է ստեղծել F-35A մոդիֆիկացիան՝ սեփական արտադրության զգալի թվով ավիացիոն միջոցներով, մասնավորապես՝ ռադիոէլեկտրոնային պայքարի համակարգերով և խցիկի սարքավորումներով, ինչպես նաև սեփական արտադրության զենքի ինտեգրումով կրակի վարման համակարգում[43][44]։ Իսրայելի ինժեներների կատարած փոփոխությունների խորության ստիճանը կախված է հիմնականում գնումների ծավալից։ Ձեռք բերված ինքնաթիռների վրա իսրայելցի փորձագետները պլանավորել են մի շարք լրացուցիչ համակարգեր տեղադրել ավիացիայի և զենքի ոլորտում սեփական զարգացումներից։ Իսրայելի պաշտպանության բանակ ռազմաօդային ուժերի հրամանատարությունը հաստատել է կործանիչի իսրայելական վարկածի F35I անվանումը, որն ընտրվել է առաջարկվող 1700 անուններից։ Ինքնաթիռը որոշվել է անվանել «Ադիր», որը թարգմանվում է որպես հզոր, մեծ, ուժեղ[82]։
  • CF-35 ինքնաթիռը նախատեսվել է Նորվեգիայի օդուժի համար։ CF-35-ը տարբերվում է ամերիկյան F-35A-ից արգելակային պարաշյուտի առկայությամբ, որն անհրաժեշտ է սառցեապատ թռիչքուղում շահագործման վտանգի պատճառով, և վառելիքի վերալիցքավորման համակարգ F-35B/C-ի վրա տեղադրվածի նման՝ խողովակի օգնությամբ, ոչ թե ձողի, ինչպես ընդունված ԱՄՆ-ի օդուժում[83]։ Արգելակային պարաշյուտ տեղադրվում է նաև Կանադայի օդուժի համար նախատեսված տարբերակի վրա (նախկինում նախատեսված էր առաքում)՝ նույն պատճառով։

F-35B

խմբագրել

F-35B ինքնաթիռը նախատեսվել է ԱՄՆ ծովային հետևակի կորպուսի և Մեծ Բրիտանիայի Թագավորական նավատորմի համար։ Հիմնական առանձնահատկությունը կրճատված թռիչքի և ուղղահայաց վայրէջքի հնարավորությունն է։ Հագեցած է 25 մմ Gau-22/A հրանոթով կախովի կոնտեյներով։

Նախատեսվում է նաև բազավորում Մեծ Բրիտանիայի «Քուին Էլիզաբեթ» դասի ավիակիրների և իտալական «Կավուր» ավիակրի վրա։

F-35C

խմբագրել

F-35C տախտակամածային ինքնաթիռը նախատեսվել է ԱՄՆ նավատորմի համար։ Այս տարբերակն ունի թևի և պոչային հարմարանքի ընդլայնված մակերես, որը թույլ է տալիս մանևրել ցածր արագությամբ՝ ավիրակիրից թռչելու ժամանակ։ Թևի ավելի մեծ մակերեսը նաև թույլ է տալիս մեծացնել օգտակար ծանրաբեռնվածությունը։ Ավելացվել է վայրէջքի կեռ։ F/A-18C-ի համեմատ F-35C-ը ունի գործողության երկու անգամ ավելի մեծ մարտական ռադիուս։

2010 թվականի հոկտեմբերին Մեծ Բրիտանիայի վարչապետ Դևիդ Քեմերոնը հայտարարել է որոշումը Մեծ Բրիտանիայի Թագավորական նավատորմի կառուցվող ավիակիրների սպառասզինման համար F-35B-ի փոխարեն կատապուլտային թռիչքով տարբերակի գերադասման մասին։ Որպես պատճառ նշվել են «մարտական մեծ հնարավորությունները և երկար հեռահարությունը ցածր գնի դեպքում»[84][85], սակայն 2012 թվականի մայիսի 9-ին որոշում է ընդունվել վերադառնալ F-35B-ի գնումների պլաններին։ Այս որոշման հիմնական պատճառը եղել է սեփական ինքնաթիռների արդիականացման համար մեծ ծախսեր (մոտ 3 միլիարդ դոլար) անել չցանկանալը[7]։

F-35C-ում հայտնաբերված խնդիրը գերձայնային արագությամբ երկարատև թռիչքի ունակ չլինելն է, հակառակ դեպքում ինքնաթիռը կարող է վնասվել և կորցնել թշնամու կողմից անտեսանելիությունը (այս խնդիրը կարող է անհնարին դարձնել ԱՄՆ ռազմածովային ուժերի կողմից թշնամու ինքնաթիռների գերձայնային գրավումն այս փոփոխության օգտագործմամբ). գերձայնային արագությամբ երկարատև թռիչքի դեպքում հնարավոր վնասներ կարող ստանալ ոչ միայն ինքնաթիռը, այլև պոչային հատվածում տեղակայված բազմաթիվ ալեհավաքները։ Խնդրի մասին հայտնի է դարձել դեռևս 2019 թվականին, դեկտեմբերին այդ հարցը փակվել է՝ «ուղղման պլաններ չկան» մեկնաբանությամբ[86]։

Մինչև 2023 թվականի ավարտ Raytheon ընկերությունը իրականացնելւ է F-35C պլատֆորմում JSOW-ER նորագույն ավիացիոն զինամթերքը ինտեգրումը։ F-35C զինանոցում նորագույն ռումբի ընդգրկումը ԱՄՆ ռազմածովային ուժերին միանգամայն նոր հնարավորություններ կտա։ Ռումբը Hamilton-Sundstrand TJ-150 տուրբոռեակտիվ շարժիչով վերազինելով՝ հնարավոր է ստեղծվել բարձրացնել նրա թռիչքների հեռավորությունը` մոտավորապես 100-130 կմ-ից (բազային տարբերակով) մինչև 560 կմ։ JSOW-ER-ի միջոցով հնարավոր է հարվածել լավ պաշտպանված օբյեկտներին՝ առանց հարվածող ինքնաթիռի՝ ՀՕՊ գրոհային գոտի մտնելու[87]։

Սպառազինություն

խմբագրել

Անվանացանկ՝ օդ-օդ դասի AIM-9 Sidewinder, AIM-132 ASRAAM և AIM-120 AMRAAM հրթիռներ, ինչպես նաև Storm Shadow և AGM-158 JASSM թևավոր հրթիռներ, նշանառությունն ուղղելու հնարավորությամբ և մինչև 910 կգ քաշով JDAM ռումբեր, CBU-103, CBU-104 և CBU-105 WCMD (Wind-Corrected Munitions Dispencer) կլաստերային ռումբեր, AGM-154 Joint Standoff Weapon կառավարվող ավիացիոն ռումբերը և Brimstone հակատանկային հրթիռներ[88]։

Բացի հիմնական պահանջներից, Նորվեգիան և Ավստրալիան ֆինանսավորում են F-35-ի համար Naval Strike Missile (NSM) խոստումնալից հականավային հրթիռ հարմարեցնելու աշխատանքները, որը կոչվում է Joint Strike Missile (JSM)[89]։

Ըստ արտադրողի՝ F-35-ը կկարողանա արձակել հրթիռներ և նշանառությունը կարգավորվող ռումբեր ներքին խցիկներից՝ իր գերձայնային առավելագույն արագությամբ թռչելիս[90]։

Շահագործող երկրներ

խմբագրել
 
F-35 Lightning II շահագործող երկրներ
 
F-35 Lightning II ինքնաթիռի F-35A, F-35B և F-35C տարբերակները (վերևից ներքև) Eglin ռազմական օդակայանի մոտ 2014 թվականին
  •   ԱՄՆ
    • ԱՄՆ ՌԾՈՒ – 28 F-35C, 2020 թվականի դրությամբ[91]
    • ԱՄՆ ծովային հետևակի կորպուսի ավիացիա – 80 F-35B և 3 F-35C, 2020 թվականի դրությամբ[92]
    • ԱՄՆ ռազմաօդային ուժեր – 205 F-35A, 2020 թվականի դրությամբ[93]
  •   Միացյալ Թագավորություն – 18 միավոր F-35B, 2020 թվականի դրությամբ, ընդհանուր առմամբ նախատեսվում է ունենալ 138 միավոր ինքնաթիռ
  •   Իսրայել – 16 միավոր F-35I, 2020 թվականի դրությամբ[94]
  •   Ավստրալիա – 16 միավոր F-35A, 2020 թվականի դրությամբ[95]
  •   Նիդերլանդներ – 9 միավոր F-35A, 2020 թվականի դրությամբ[96]
  •   Դանիա – պլանավորված է 27 F-35A, կործանիչի առաքում[97]
  •   Նորվեգիա – 22 F-35A, 2020 թվականի դրությամբ[98]
  •   Իտալիա – 11միավոր F-35A և 2 միավոր F-35B, 2020 թվականի դրությամբ[99]
  •   Ճապոնիա – 12 միավոր F-35A, 2020 թվականի դրությամբ[100]
  •   Թուրքիա – 4 միավոր F-35, 2020 թվականի դրությամբ[101], փոխանցվել են նախապատրաստման համար։ Ընդհանուր առմամբ պատվիրվել է 100 միավոր F-35A, 2019 թվականի ապրիլին պայմանագիրը չեղյալ է հայտարարվել Թուրքիայի կողմից ռուսական Ս-400-ի գնման վերաբերյալ ԱՄՆ-ի հետ տարաձայնությունների պատճառով[102]
  •   Հարավային Կորեա – 8 միավոր F-35A, 2020 թվականի դրությամբ[103]
  •   Բելգիա – 34 միավոր F-35A նախատեսված[104][105]։

Շահագործում

խմբագրել

2443 միավոր F-35 ինքնաթիռների շահագործման գնահատված երկարաժամկետ արժեքը, ըստ ԱՄՆ Պաշտպանության դեպարտամենտի վերլուծական խմբի տվյալների, որոնք հանձնվել են Կոնգրեսին 2011 թվականի ապրիլի 15-ին, 30 տարի ժամկետով՝ յուրաքանչյուր ինքնաթիռի համար 8000 ժամ թռիչքի ժամանակով, հաշվի առնելով գնաճը, կարող է գերազանցել 1 տրիլիոն դոլարը (նախկինում՝ 2009 թվականին այն գնահատվել է 915 միլիարդ ԱՄՆ դոլար)։ F-35 ինքնաթիռի թռիչքի մեկ ժամը կարժենա 30,7 հազար դոլար (2011)[106][107], ինչը համադրելի է չորրորդ սերնդի F-15 կործանիչի նույն ցուցանիշի հետ[108], մինչև 2017 թվականը մեքենայի մարտական օգտագործման ծախսերն աճել են ժամում մինչև 44 հազար դոլար[109]։ 2020 թվականի հունվարին հայտարարվել է, որ մեկ ինքնաթիռի պահպանման ծախսերը շարունակում են նվազել չորրորդ տարին անընդմեջ (2015 թվականից սկսած՝ 35 տոկոսով)[110]։ Օդանավը ստեղծման և մինչև օգտահանումը նրա պահպանման ընդհանուր արժեքը գնահատվել է 670 միլիոն դոլար, ինչը շատ ավելի թանկ է, քան հավասար զանգվածի ոսկին[111]։

2019 թվականի հունվարին հայտնի է դարձել մինչև 2026 թվականը կարճատև թռիքչի և ուղղահայաց վայրէջքի F-35B առաջին ինքնաթիռները դուրս գրելու պլանների մասին, երբ ինքնաթիռները կհաղթահարեն թռիչքի 2100-ժամյա շեմը։ Միևնույն ժամանակ, նախագծային փաստաթղթերում սահմանված այս կործանիչի համար նախատեսված պահանջները ենթադրում են թռիչքի հնարավոր առավելագույն ժամանակը առնվազն 8000 ժամ։ Նախատեսվում է փոփոխություններ մտցնել վաղ շրջանի կործանիժների կառւցվածքում, ինչը նրանց շահագործումը կերկարաձգի մինչև նախագծով նախատեսվածը[112][113][114][115][116]։

Մարտական կիրառություն

խմբագրել
 
ԱՄՆ ռազմաօդային ուժերի երկու F-35A պարեկություն են իրականացնւմ Իրաքի երկնքում 2019 թվականի ապրիլի 26-ին

Առաջին անգամ մարտական պայմաններում F-35 ինքնաթիռն օգտագործվել է՝ Սիրիայում թիրախների խոցման համար Իսրայելի պաշտպանության բանակի կողմից 2018 թվականի մայիսին։ 2019 թվականին Իսրայելը շարունակել է հարվածներ հասցնել F-35-ի միջոցով[117]։

2018 թվականի սեպտեմբերի 27-ին մամուլը հայտնել է, որ ԱՄՆ-ի ծովային հետևակի կորպուսն առաջին անգամ F-35В ինքնաթիռներով հարված է հասցրել Աֆղանստանում «Թալիբան» խմբավորման դիրքերին[118]։ Հաղորդվել է «ավելի քան 100 մարտական թռիչքի» մասին[119] դեպի Աֆղանստան, Իրաք և Սիրիա՝ տարածաշրջանում «Ուոսպ» LHD-2 «Essex» ունիվերսալ դեսանտային նավի տեղակայման ընթացքում։

2019 թվականի ապրիլի 15-ին ԱՄՆ պաշտպանության նախարարությունը հայտնել է[120] Մերձավոր Արևելքում ԱՄՆ ՌՕՈՒ F-35A կործանիչների առաջին տեղակայման մասին՝ 388-րդ և 419-րդ կործանիչ ավիաթևերի կազմից։ Ինքնաթիռները տեղակայվել են Էդ Դաֆրա քաղաքում գտնվող ամերիկյան ավիաբազայում (ԱՄԷ)։ Ապրիլի 26-ին նրանք սկսել են մարտական պարեկային թռիչքները[121], իսկ ապրիլի 30-ին տրանսպորտային միջոցներից մեկը JDAM ընտանիքի կարգավորվող ռումբող օդային հարված է հասցրել ԴԱԻՇ զինյալների թունելի վրա՝ Իրաքի Վադի Աշայի մոտակայքում գտնվող զինամթերքի պահեստներին մոտ[122][123]։

ԱՄՆ ՌՕՈՒ-ն առաջին անգամ F-35A-ը մարտական պայմաններում օգտագործել է 2019 թվականի ապրիլի 30-ին։ Երկու ինքնաթիռներ ավիահարված են հասցրել «Անսասան վճռականություն» գործողության շրջանակներում՝ Համրինում ԻՊ-ի կողմից զենք պահելու և տեղափոխելու համար օգտագործվող թունելների ցանցը ոչնչացնելու նպատակով[124]։

Վթարներ

խմբագրել

2014 թվականի հունիսի 23-ին F-35A-ում ( չ/հ 10-5015)[125][126][127]), որը գրանցված էր ԱՄՆ ռազմաօդային ուժեր 58-րդ կործանիչ էսկադրիլի կազմում և դուրս էր եկել Ֆլորիդայում գտնվող «Էլգին» բազայից ուսումնական առաքելությամբ, շարժիչը այրվել է։ Օդաչուն ապահով կերպով ընդհատել է թռիչքը և դուրս եկել ինքնաթիռից։ Պատճառը եղել է շարժիչի օդափոխիչի ռոտորի երրորդ աստիճանի խափանումը։ F-35A-ն խիստ վնասվել է. անսարք ռոտորի շեղբերները կտրել են շարժիչի օդափոխիչի մարմինը, շարժիչի խցիկը, վառելիքի ներքին բաքը, ինչպես նաև հիդրավլիկային և վառելիքային գծերը։ Վնասվածքն առաջացրել է վառելիքի և հիդրավլիկ հեղուկի արտահոսք, ինչը հանգեցրել է ինքնաթիռի երկու երրորդի մասի հրդեհման։ Ըստ գնահատականների՝ դժբախտ պատահարից ընդհանուր վնասը գերազանցել է 50 մլն դոլարը[128][129][130]։ Ինքնաթիռը դուրս է գրվել[131][132]։

2016 թվականի սեպտեմբերին F-35A ինքնաթիռը (չ/հ 12-5052[133]), որը գրանցված էր ԱՄՆ ռազմաօդային ուժերի՝ Արիզոնայի «Լյուկ» ավիաբազայում տեղակայված 61-րդ կործանիչ էսկադրիլիայում, բռնկվել է Այդահոյի «Մաունթին Հոմ» ավիաբազայի թռիչքուղում։ որը տեղակայված է տեղակայված «Լյուկ»[en] և Արզինա բազայում[133]։ Շարժիչի գործարկման ընթացքում հրդեհ է բռնկվել օդանավի նավախելային հատվածում։ Ենթադրյալ պատճառը եղել է F135 շարժիչի խափանումը։ Բժշկական կենտրոնում օդաչուի և ինքնաթիռի երեք մասնագետների բուժզննությունից հետո պարզվել է, որ նրանցից ոչ մեկը չի տուժել[134]։

2016 թվականի հոկտեմբերի 27-ին F-35B ինքնաթիռը (չ/հ 168057[135][136]), որը գրանցված էր ԱՄՆ ծովային հետևակի կորպուսը ծովային հարվածային կործանիչների 501-րդ ուսումնական էսկադրիլիայում, վթարային վայրէջք է կատարել Հարավային Կարոլինայում տեղակայված ավիացիայի «Բոֆորտ» բազայում։ Կործանիչն բռնկվել էր ուսումնական թռիչքի ժամանակ։ Ինքնաթիռը անվտանգ վայրէջք է կատարել, ոչ ոք չի տուժել։ Անվտանգության ռազմածովային կենտրոնի զեկույցում միջադեպը դասվել է «Ա» դասի[137], ինչը է նշանակում, որ հասցված վնասը գնահատվել է 2 մլն դոլար և ավելի։ Կենտրոնի անվտանգության զեկույցում ասվում է, որ հրդեհ բռնկվել է ինքնաթիռի զինամթերքի խցիկում[138][139]։ Պատճառը եղել է տեխնիկական առանձնահատկությունը՝ էլեկտրագծերի տեղադրումը հիդրավլիկ գծերին մոտ։ Ինքնաթիռը դուրս է գրվել[140][141][142]։

ԶԼՄ-ներից ստացված չհաստատված տվյալների համաձայն՝ իսրայելական F-35-ը 2017 թվականի վերջին Սիրիայում իսրայելական օդային հարվածի ժամանակ վնասվել է ռուսական արտադրության C-200 հրթիռով, սակայն Իսրայելը պնդում է, որ իր F-35-ից մեկը վնասվել է, բայց թռչունի հետ բախվման հետևանքով[143]։

2018 թվականի օգոստոսի 22-ին F-35А ինքնաթիռը, որը գրանցված էր ԱՄՆ-ի ռազմաօդային ուժերի 58-րդ կործանիչ էսկադրիլիայում, վթարային վայրէջք է կատարել Ֆլորիդայի Էգլին ավիաբազայում շասսի բարձրացված առջևի նեցուկով։ Դեպքի արդյունքում կարող էր տուժել EOTS օպտիկաէլեկտրոնային տեղակայման համակարգը[144][145][146][147][148][149]։

2018 թվականի սեպտեմբերի 4-ին F-35C ինքնաթիռը, որը գրանցված էր ԱՄՆ ռազմածովային ուժերի հարվածային կործանիչների 125-րդ էսկադրիլիայում, ստացել է շարժիչի վնասվածք Ատլանտյան օվկիանոսի վրայով օդում վերալիցքավորման վարժանքներ կատարելիս։ Լիցքավորման խողովկի կոնի բեկորները հայտնվել են շարժիչի մեջ։ Ինքնաթիռը հաջողությամբ վայրէջք է կատարել «Աբրահամ Լինքոլն» ավիակիրի տախտակամածին[150][151]։

2018 թվականի սեպտեմբերի 28-ին F-35B ինքնաթիռը, որը գրանցված էր ԱՄՆ-ի ծովային հարվածային կործանիչների 501-րդ ուսումնական էսկադրիլիայում, կործանվել է Հարավային Կարոլինայի «Բոֆորտ» ավիացիոն կայանից 8 կմ դեպի արևմուտք։ Օդաչուն հաջողությամբ կատապուլտվել է և տեղափոխվել հիվանդանոց։ CBS News-ի տվյալներով՝ դա եղել է կործանման առաջին դեպը F-35 կործանիչների ամբողջ ընտանիքի համար[152][153][154][155][156][157][158]։

2019 թվական ապրիլի 9-ին F-35А ինքնաթիռը (չ/հ 79-8705[159][160][161]), որը գրանված էր Ճապոնիայի ռազմաօդային ուժերի302-րդ էսկադրիլիայում, Խաղաղ օվկիանոսի վրա ուսումնական թռիչքի ժամանակ վթարի է ենթարկվել Ճապոնիայի Աոմորի պրեֆեկտուրայում գտնվող «Միսավա» բազայից 135 կմ դեպի արևելք[162][163][164]։

2020 թվականի մայիսի 19-ին F-35A ինքնաթիռը, որը գրանցված էր ԱՄՆ-ի ռազմաօդային ուժերի 58-րդ կործանիչ էսկադրիլիայում, կործանվել է Ֆլորիդայի «Էգլին» ավիաբազայում վայրէջքի ժամանակ։ Օդաչուն կատապուլտվել է[165][166][167]։

Թռիչքային-տեխնիկական բնութագրեր

խմբագրել
 
F-35B ինքնաթիռն ուղղահայաց թռիչքի ժամանակ
 
F-35B ինքնաթիռի ուղղահայաց թռիչքի շարժչային սարքավորում
 
F-35B ինքնաթիռի ուղղահայաց թռիչքի շարժչային սարքավորման սկզբունքային սխեմա
 
F-35B կառուցվածքի սխեմատիկ պատկեր

Աղբյուրներ[21][168][169][170][171][172][173][174]։

Տեխնիկական բնութագրեր

խմբագրել

Չափեր

խմբագրել
Ցուցանիշ F-35A F-35B F-35C
Երկարություն, մ 15,57 15,57 15,67
Լայնություն, մ 10,67 10,67 13,11
Բարձրություն, մ 4,38 4,36 4,48
Թևի մակերես, մ² 42,7 42,7 58,3

Քաշ

խմբագրել
Ցուցանիշ F35A F35B F35C
Դատարկի զանգված 13 171 կգ 14 588 կգ 14 548 կգ
Ընդհանուր զանգված 24 350 կգ 22 240 կգ 25 896 կգ
Առավելագույն տեղափոխում около 29 100 կգ մոտ 27,215 կգ մոտ 30 320 կգ
Վառելիքի զանգված 8383 կգ (10,3 մ³) 6352 կգ (7,8 մ³) 9111 կմ (11,25 մ³)
Պարամետր F35A F35B F35C
Շարժիչի քարշուժն առանց ֆրսաժի 13 000 կգու
Քարշուժ ֆորսաժով 19 500 կգու
Առավելագույն արագություն 1930 կմ/ժ (1,6 մ)
Կրեյսերային արագություն 850 կմ/ժ
Թռիչքի հեռավորությունը 2200 կմ 1670 կմ 2520 կմ
Գործողության մարտական ռադիուսն առանց ԱՏԿ և օդում վերալիցքավորման 1080 կմ 865 կմ 1140 կմ
Թռիչքի տևողություն 2 ժ 36 ր
Գործնական առավելագույն բարձրություն 18 200 մ
Արագ բարձրացումը ծովի մակարդակի վրա 240 մ/վ
Առավելագույն շահագործման ծանրաբեռնվածություն +9 G +7,5 G +7,5 G
Թևի ծանրաբեռնվածությունը նորմալ թռիչքային զանգվածի դեպքում 569 կգ / մ² 520 կգ / մ² 606 կգ / մ²
Թևի ծանրաբեռնվածությունը առավելագույն թռիչքային զանգվածի դեպքում 744 կգ / մ² 632 կգ / մ² 744 կգ / մ²
Քարշուժի հարաբերությունը զանգվածին մարտական քաշի դեպքում (50 % վառելիք) 1,11 1,1 0,96
նորմալ թռիչքային քաշի դեպքում 0,8 0,88 0,75
առավելագույն թռիչքային քաշի դեպքում 0,67 0,72 0,64

Սպառազինություն

խմբագրել
Զենքի տեսակ կամ պարամետր F35A F35B F35C
Թնդանոթի սպառազինություն 1 × 25 մմ ներկառուցված ավիացիոն քառափող թնդանոթ General Dynamics GAU-22/A Equalizer, 180 արկերով 1 × 25 մմ General Dynamics GAU-22/A Equalizer ավիացիոն թնդանոթ կախովի բեռնարկղով, 220 արկերով 1 × 25 մմ General Dynamics GAU-22/A Equalizer ավիացիոն թնդանոթ կախովի բեռնարկղով, 220 արկերով
Մարտական ծանրաբեռնվածություն 9100 կգ 9100 կգ 9100 կգ
Ամրացման կետեր՝ ներքին / արտաքին 4/6 4/6 4/6
Հրթիռ «օդ-օդ» AIM-120 AMRAAM, AIM-132 ASRAAM, AIM-9X Sidewinder, IRIS-T AIM-120 AMRAAM, AIM-132 ASRAAM, AIM-9X Sidewinder, IRIS-T AIM-120 AMRAAM, AIM-132 ASRAAM, AIM-9X Sidewinder, IRIS-T
Հրթիռ «օդ-մակերևույթ» AGM-154 JSW, AGM-158 JASSM AGM-154 JSW, AGM-158 JASSM AGM-154 JSW, AGM-158 JASSM

Շարժիչ

խմբագրել

F135 շարժիչը, որը պատրաստվել է F-22-ի համար F-119–ի շարժիչի հիման վրա։

Շարժիչն ունի 13 000 կգու քարշուժ առանց ֆորսաժին, ֆորսաժով՝ 19 500 կգու։ Տարբեր մասերի ռեսուրսը կազմում է 1500-ից մինչև 4000 ժամ։

Չափեր՝

  • Երկարությունը՝ 5,59 մ
  • Տրամագիծը՝ 1,29 մ
  • Քաշը՝ 2450 կգ։

Պատկերասրահ

խմբագրել
  •  
    F-35, 15 դեկտեմբերի, 2006
  •  
    F-35B ւղղահայաց վայրէջք «Ուոսպ» ունիվերսալ դեսանտային նավի վրա
  •  
    F-35C և F/A-18F Super Hornet
  •  
    F-35A (առջևից) և F-22 Raptor (հետևից)
  •  
    Նոր F-35A ժամանում է ԱՄՆ ՌՕՈՒ բազա
  •  
    ԱՄՆ ՌՕՈՒ երկու F-35A, 30 մարտի, 2017
  •  
    ԱՄՆ ՌՕՈՒ F-35A ինքնաթիռներ, 15 մայիսի, 2013
  •  
    Իսրայելի ՌՕՈՒ առաջին F-35
  •  
    Ավստրալիայի թագավորական ՌՕՈՒ ստացած առաջին F-35A ինքնաթիռը
  •  
    Մեծ Բրիտանիայի թագավորական զորքերի F-35B
  •  
    Նիդեռլանդների թագավորական ՌՕՈՒ F-35A
  •  
    Նորվեգիայի թագավորական ՌՕՈՒ F-35A

Ծրագրի քննադատություն և գնահատում

խմբագրել

2017 թվականի հունվարին, ըստ ԱՄՆ-ի պաշտպանության նախարարության Defense News հրատարակության հրապարակման, Իսրայելի օդուժի ներկայացուցիչ, Իսրայելի օդուժի հրամանատար գեներալ Ամիր Էշելը հիացմունք է հայտնել F-35 կործանիչի օպերատիվ ներուժի վերաբերյալ։ Ելույթ ունենալով Թել Ավիվում կայացած ամենամյա խորհրդաժողովում՝ Էշելը նշել է, որ տարածաշրջանում իսրայելական ՌՕՈՒ-ի ակտիվության համար ռուսական Ս-400 համակարգերի ներկայությունը կրիտիկական սպառնալիք է ներկայացնում։ Ինչ վերաբերում է նորագույն F-35-ին, որոնց առաջին զույգն իսրայելցիներին փոխանցվել է հունվարին, ապա դրանց մասին Էշելը արտահայտվել է որպես գործոն, որը կօգնի պահպանել օդային գերազանցությունը տասնամյակներ շարունակ։ Նույն խորհրդաժողովում ելույթ ունեցած ԱՄՆ ՌՕՈՒ պաշտոնաթող գեներալ Գերի Նորթը, որը զբաղեցնում էր Lockheed Martin-ի փոխնախագահի պաշտոնը, նաև նշել է F-35-ի առավելությունները բարձր սպառնալիքի պայմաններում, ինչպիսիք են ռուսական Ս-400-ները[175]։

2019 թվականի ապրիլի 1-ին National Interest-ի հոդվածում F-35 նշվել է որպես աշխարհի ամենաառաջադեմ բազմամակարդակ կործանիչ, որը մարտական ամբողջական բեռնվածության դեպքում կարող է գերազանցել աշխարհի ցանկացած այլ երկրի մարտավարական ինքնաթիռի, և ծրագիրն ինքնին սերնդի ամենամեծ տեխնոլոգիական նվաճումներից է, ծրագիր, որը կապահովի գերակայություն օդում Միացյալ Նահանգների և ամբողջ աշխարհում նրա դաշնակիցների համար մինչև դարի կեսը։ Բացի այդ, նշվում է արտադրող ընկերության դրական տնտեսական էֆեկտը[176][177]։

Business Insider F-35-ը ներառել է ՆԱՏՕ-ի երկրների ամենահզոր զենքերի շարքում[178]։

Քննադատություն

խմբագրել

Ռուսաստանյան С-400 «Триумф» հակաօդային պաշտպանության և F-35 ՀՕՊ համակարգերի մարտավարական հնարավորությունների համեմատական վերլուծության վերաբերյալ մանրամասն հոդվածում ավստրալիացի ռազմական վերլուծաբան Կ. Կոպը կործանիչի զարգացման տեխնոլոգիական ռազմավարությունը համարել է ձախողված[179]։ Նրա հոդվածում նաև նշվել է, որ 1990-ականների կեսերից տեղի են ունեցել ԱՄՆ-ի հավանական հակառակորդների (Ռուսաստանի, Չինաստանի և այլն) հակաօդային պաշտպանության համակարգերի մարտական հնարավորությունների որակական փոփոխություններ այն դեպքում, երբ F-35-ի մշակման ընթացքում նրա ցածր տեսանելիության հանգուցային կողմերն էապես վատացել են[179]։

Ավստրալիական Air Power Australia վերլուծական կենտրոնի կարծիքով՝ F-35-ը չի համապատասխանում հինգերորդ սերնդի կործանիչի պահանջներին՝ առանց ֆորսաժի օգտագործման գերձայնային արագությամբ թռիչքի անհնարինության[180][181], ցածր քաշուժի[180][181], համեմատաբար բարձր արդյունավետ ցրման տարածքի[179][180], ինչպես նաև ցածր շարժունակության[182] և մենևրայնության[181] պատճառով։ Lockheed Martin-ի ներկայացուցիչները նշել են, որ F-35-ն ի վիճակի է հաղթահարել ձայնային պատնեշը առանց գորսաժի օգտագործման և զարգացել առավելագույն արագություն մինչև M=1.2: Նաև նշվել է, որ բնական պայմաններում կատարված առաջին լիարժեք փորձարկումների արդյունքում պարզվել է, որ արդյունավետ ցրման տարածքն ավելի ցածր է, քան նշված էր տեխնիկական բնութագրերում, և դրա կրճատման ուղղությամբ աշխատանքները կշարունակվեն[183]։

Ավստրալիայի խորհրդարանի անդամ և նախկին ռազմական փորձագետ Դենիս Ջոնսոնը կարծիք է հայտնել, որ F-35-ը չի կարող արժանի մրցակցություն կազմել հակաօդային պաշտպանության ռուսական նորագույն միջոցների համար[184]։ Նա նաև հավելել է, որ Միացյալ Նահանգները F-22 Raptor-էի փոխարեն իր երկարամյա ռազմավարական գործընկերներին առաջարկելով F-35 կործանիչ, նմանվում է մոտոցիկլետ վաճառողի հետ, որը ցանկանում է սկուտեր առաջարկել գնորդին։

2015 թվականի հունվարի 14-ին՝ առաջին թռիչքից 15 տարի անց, նոր ինքնաթիռը ուսումնամարզական մարտում պարտվել է 40-ամյա «ծերունի» F-16-ին; Պատճառը, ինչպես նշվել է, եղել է նոր օդանավի վրա ստելս ծածկույթի դիտավորյալ չկիրառումը[185]։ 2017 թվականին F-35-ն առաջին անգամ մասնակցել է ԱՄՆ-ի ռազմաօդային ուժերի «Red Flag» զորավարժություններին, որոնց ընթացքում F-35-ը 15:1 հաղթել է «էսկադրիլիայի Ագրեսոր» F-16 ինքնաթիռների հետ օդային մարտերում[186]։

2015 թվականի մարտին հայտնի է դարձել, որ F-35B փորձարկումների ժամանակ ինժեներները խնդիրներ են ունեցել ցամաքային թիրախների հայտնաբերման հարցում, որոնք առաջանում են շարքով թռիչքի ժամանակ։ Երբ F-35 խումբը հայտնաբերում է թիրախը, ինքնաթիռի ծրագրային համալիրը չի կարող որոշել, թե արդյոք սպառնալիքը եզակի է, թե դրանք մի քանի օբյեկտներ են[187]։

2015 թվականին Պենտագոնը հետազոտություն է անցկացրել, որը ցույց է տվել, որ F-35C-ի կատապուլտային թռիչքը կարող է վտանգավոր լինել օդաչուների առողջության համար։ 105 օդաչուներից 74-ը, մեկնարկից հետո օգտագործելով կատապուլտ, բողոքել են «չափավոր ցավից», ևս 18-ը հաղորդել է «ուժեղ ցավի» մասին, մեկ օդաչու հայտարարել է, որ զգում է «ուժեղ շարունակական ցավ»[188][189]։ Թռիչքի ժամանակ օդաչուները գլխով հարվածում են խցիկի վերին հատվածին, ընդ որում՝ նրանցից մի քանիսի գլխից ընկնում են սաղավարտները[190]։

Տես նաև

խմբագրել

Ծանոթագրություններ

խմբագրել
  1. ↑ https://web.archive.org/web/20130103102751/http://www.lockheedmartin.com/us/aeronautics/media-center/f-35a-takes-flight-at-eglin.html
  2. ↑ https://www.f35.com/news/detail/u.s.-marine-corps-declares-the-f-35b-operational
  3. ↑ https://lenta.ru/articles/2015/08/18/f35/
  4. ↑ Air Forces Monthly (բրիտ․ անգլ.) — 1988. — ISSN 0955-7091
  5. ↑ https://f35.com/assets/uploads/downloads/F-35_Fast_Facts_-_January_2021.pdf
  6. ↑ Utilizzo della Nomenclatura "Mission Design Series" (MDS) Nelle Pubblicazioni Techniche (PPTT) di Competenza della DAA — Ministry of Defence of Italy.
  7. ↑ 7,0 7,1 7,2 «U.K. Will Revert to STOVL F-35» Արխիվացված 2013-01-21 archive.today defensenews.com May. 9, 2012
  8. ↑ «F-35 Lightning II Program Fact Sheet» Արխիվացված 2016-04-15 Wayback Machine Selected Acquisition Report Mart 24, 2016
  9. ↑ «F-35 Flight Test Progress Report» (անգլերեն). Lockheed Martin. 2011 թ․ նոյեմբերի 4. Արխիվացված է օրիգինալից 2012 թ․ հունվարի 3-ին. Վերցված է 2018 թ․ հուլիսի 22-ին.
  10. ↑ Eric L. Palmer (2012 թ․ հունվարի 8). «U.S. Navy and U.K. Royal Navy F-35 unable to get aboard ship» (անգլերեն). f-16.net. Վերցված է 2018 թ․ հուլիսի 22-ին.
  11. ↑ «F-35C Tailhook Design Blamed for Landing Issues» (անգլերեն). Defense News. 2012 թ․ հունվարի 17. Արխիվացված է օրիգինալից 2012 թ․ հուլիսի 30-ին. Վերցված է 2018 թ․ հուլիսի 22-ին.
  12. ↑ «Во втором квартале появится перепроектированный тормозной гак для F-35C». militaryparitet.com. 2012 թ․ հունվարի 19. Վերցված է 2018 թ․ հուլիսի 22-ին.
  13. ↑ «F-35 Lightning II Program Public Affairs Release — 2011 10 03» (PDF) (անգլերեն). Joint Strike Fighter program. 2011 թ․ հոկտեմբերի 3. Արխիվացված է օրիգինալից (PDF) 2016 թ․ դեկտեմբերի 25-ին. Վերցված է 2018 թ․ հուլիսի 22-ին.
  14. ↑ «F-35B Sea Trials — First Landing». LockheedMartinVideos (անգլերեն). YouTube. 2011 թ․ հոկտեմբերի 4. Վերցված է 2018 թ․ հուլիսի 22-ին.
  15. ↑ «NEW VIDEO: Seven VLs and Six STOs» (անգլերեն). aviationweek.com. 2011 թ․ հոկտեմբերի 5. Արխիվացված է օրիգինալից 2010 թ․ մարտի 21-ին. Վերցված է 2018 թ․ հուլիսի 22-ին.
  16. ↑ «2nd F-35B lands vertically on USS WASP». LockheedMartinVideos (անգլերեն). YouTube. 2011 թ․ հոկտեմբերի 6. Վերցված է 2018 թ․ հուլիսի 22-ին.
  17. ↑ «F-35B completes first sea trials on USS Wasp» (անգլերեն). Naval Air Systems Command. 2011 թ․ հոկտեմբերի 24. Արխիվացված է օրիգինալից 2014 թ․ նոյեմբերի 29-ին. Վերցված է 2018 թ․ հուլիսի 22-ին.
  18. ↑ Zachary Cohen (2015 թ․ սեպտեմբերի 19). «F-35 tests fell short, Pentagon report says» (անգլերեն). CNN.
  19. ↑ Lockheed Martin Flies First Production F-35 Stealth Fighter Արխիվացված 2011-02-27 Wayback Machine (չաշխատող հղում — պատմություն, կրկնօրինակ)
  20. ↑ «Lockheed Martin delivers first USAF production F-35» // f-16.net May 9, 2011
  21. ↑ 21,0 21,1 «F-35 Lightning II Program Status and Fast Facts»(չաշխատող հղում)// Lockheed Martin August 6, 2013 (չաշխատող հղում)
  22. ↑ Keith P. Knotts «F-35 Lightning II F-35 Business Development Australia and Canada» Արխիվացված 2013-03-08 Wayback Machine // Lockheed Martin Aeronautics Company 2011
  23. ↑ «F-35 Joint Strike Fighter (JSF) Lightning II International Partners» // globalsecurity.org
  24. ↑ «F-35 ‘Progress Going Well, Not Perfect’» Արխիվացված 2013-12-03 Wayback Machine // seapowermagazine.org
  25. ↑ 25,0 25,1 «U.S. MARINE CORPS MOVES FORWARD WITH F-35 TRANSITION» marines.mil 12 Aug 2015
  26. ↑ «Strategic Defence and Security Review 2015» gov.uk 23 November 2015
  27. ↑ The Militaty Balance 2016 p.234
  28. ↑ https://edition.cnn.com/2019/07/16/politics/trump-turkey-s400-sales/index.html
  29. ↑ «Italy’s defence cuts — Not 131, but 90 F35» ukarmedforcescommentary FEBRUARY 15, 2012
  30. ↑ «Italian AF, Navy Head for F-35B Showdown» Արխիվացված 2013-01-21 archive.today defensenews.com May. 15, 2012
  31. ↑ South Korea to buy 20 more F-35 jets // Defense News Oct. 10, 2019
  32. ↑ Norway — Luftforsvaret — F-35 Joint Strike Fighter
  33. ↑ The New Norwegian Long-term Defence Plan — (excerpt) Արխիվացված 2014-11-29 Wayback Machine // defense-aerospace.com April 17, 2012
  34. ↑ Ъ-Новости — Израиль в 2016 году получит 33 американских истребителя F-35
  35. ↑ Израиль подписал соглашение о дозакупке 17 F-35
  36. ↑ «The Netherlands Buy Additional F-35 Fighter Aircraft» Արխիվացված 2019-10-09 Wayback Machine // Defense-Aerospace.com Oct. 08, 2019
  37. ↑ F-35 officially wins Belgian fighter contest // defensenews.com
  38. ↑ «Польша подписала контракт на покупку 32 американских истребителей F-35» (ռուսերեն). www.kommersant.ru. 2020 թ․ փետրվարի 1. Վերցված է 2020 թ․ փետրվարի 1-ին.
  39. ↑ «Fighter Contests Re-Energized In Europe»(չաշխատող հղում) // aviationweek.com, Jul 12, 2011 (չաշխատող հղում)
  40. ↑ «Парламент Дании одобрил покупку 27 истребителей F-35 на $3 миллиарда» (ռուսերեն). ՌԻԱ Նովոստի. Վերցված է 2016 թ․ հունիսի 12-ին.
  41. ↑ Австралия воздержится от продтверждения закупок 100 истребителей 5-го поколения F-35 до завершения Пентагоном оценки риска программы Արխիվացված 2014-11-29 Wayback Machine // Официальный сайт Управления материальных ресурсов Вооружённых Сил республики Беларусь, 29.07.2011
  42. ↑ «Final Agreement Signed for the Purchase of F-35 Fighters Արխիվացված 2010-10-11 Wayback Machine» («Подписан окончательный договор о приобретении истребителей F-35») (8.10.10), на сайте Армии обороны Израиля.(անգլ.)
  43. ↑ 43,0 43,1 «Israel To Buy F-35s With Cockpit Mods» Արխիվացված 2023-03-27 Wayback Machine AVIATION WEEK Aug 27, 2010
  44. ↑ 44,0 44,1 «Израиль создаст собственные ракеты для истребителя F-35» // lenta.ru, 2 июля 2010
  45. ↑ «Израиль купил 20 американских истребителей F-35» // lenta.ru, 8 октября 2010
  46. ↑ «ВВС Израиля планируют дополнительно закупить 20 истребителей F-35» // Центр анализа мировой торговли оружием, 2 августа 2011 года
  47. ↑ מיר רפופורט האם מזרחי עוקף את אייזנקוט בדרך ללשכת סגן הרמטכ"ל, פרק 'וקהיד Обгонит ли Мизрахи Айзенкота по дороге на пост заместителя Начальника Генштаба Արխիվացված 2016-03-22 Wayback Machine // IsraelDefense (1.11.12).(եբրայերեն)
  48. ↑ Team goes to US to tailor F-35s for IAF
  49. ↑ «Lockheed Martin Completes Assembly Of The First International F-35 For The United Kingdom» Արխիվացված 2011-11-24 Wayback Machine (չաշխատող հղում — պատմություն, կրկնօրինակ) lockheedmartin.com November 22nd 2011.
  50. ↑ «UK’s first F-35 flies» flightglobal.com April 16, 2012
  51. ↑ «Eerste vlucht Nederlandse F-35: historisch moment» Արխիվացված 2014-11-29 Wayback Machine JSF Nieuws 14 August 2012
  52. ↑ «First F-35 arrives at Eglin Air Force Base (VIDEO, SLIDESHOW)» // nwfdailynews.com, July 14, 2011
  53. ↑ «Lockheed Martin delivers first production F-35 to Eglin AFB» Արխիվացված 2011-07-26 Wayback Machine (չաշխատող հղում — պատմություն, կրկնօրինակ) // lockheedmartin.com, July 14, 2011
  54. ↑ «F-35: Израиль будет первым». Արխիվացված է օրիգինալից 2013 թ․ հունիսի 19-ին. Վերցված է 2013 թ․ հունիսի 19-ին.
  55. ↑ «Израиль заморозил покупку конвертопланов V-22 и заказал вторую эскадрилью F-35». Վերցված է 2014 թ․ հոկտեմբերի 28-ին.
  56. ↑ «Израиль закупит ещё 25 "невидимок"». Վերցված է 2014 թ․ հոկտեմբերի 29-ին.
  57. ↑ «Израиль купит ещё 17 истребителей-бомбардировщиков F-35» // Би-Би-Си, 28.11.2016
  58. ↑ «Italian MoD takes delivery of first non-US built F-35B». Jane's 360 (անգլերեն). Արխիվացված է օրիգինալից 2018 թ․ օգոստոսի 17-ին. Վերցված է 2018 թ․ օգոստոսի 17-ին.
  59. ↑ «Только национальные интересы»: почему Италия отказалась от закупок американских истребителей F-35 — Рамблер/новости
  60. ↑ Первые F-35 Joint Strike Fighter начали собирать в Италии
  61. ↑ «Названа стоимость часа полёта истребителя F-35A». Վերցված է 2016 թ․ դեկտեմբերի 23-ին.
  62. ↑ 62,0 62,1 «Мнение: Трамп подсчитал расходы на истребитель F-35 и ужаснулся». РИА Новости. Վերցված է 2016 թ․ դեկտեմբերի 23-ին.
  63. ↑ 63,0 63,1 63,2 63,3 F-35 LRIP-4 Costs Detailed Արխիվացված 2014-11-29 Wayback Machine DoDBuzz.com 17 Декабря 2010
  64. ↑ 64,0 64,1 «F-35 LRIP overrun value raised to $1.15b» flightglobal.com 15 July 2011
  65. ↑ Pentagon cuts cost of F-35 fighters by 4 percent: sources 4-traders.com, 12 Декабрь 2012
  66. ↑ 66,0 66,1 f35.com: LRIP 6 & 7 Contract Agreements Արխիվացված 2017-06-24 Wayback Machine f35.com, 27 Сентябрь 2013
  67. ↑ Reuters [1] Արխիվացված 2015-10-17 Wayback Machine «Lockheed, Pentagon ink $4.7 billion deal for eighth batch of F-35 fighters»] reuters.com, 21 November 2014.
  68. ↑ 68,0 68,1 68,2 68,3 F-35 Program Information — Non Export Controlled Information Արխիվացված 2014-02-21 Wayback Machine Keith P. Knotts, 9 July 2013
  69. ↑ Pentagon Approves Lockheed F-35 for Continued Development Tony Capaccio for Bloomberg Mar 29, 2012
  70. ↑ Италия сократит закупки истребителей F-35
  71. ↑ Италия объявила о планах резкого сокращения расходов на Вооружённые силы
  72. ↑ «Пентагон заказал ещё 43 F-35, в том числе для Израиля». Վերցված է 2014 թ․ նոյեմբերի 23-ին.
  73. ↑ «F-35 упал в цене». Газета.Ru. «Рамблер». 2017 թ․ հունվարի 25. Վերցված է 2017 թ․ հունվարի 27-ին.
  74. ↑ [2] // Газета.Ru, 25 янв 2017
  75. ↑ http://forum.militaryparitet.com/viewtopic.php?id=22224 Արխիվացված 2018-09-29 Wayback Machine F-35 снова ставит рекорд снижения цены.
  76. ↑ «IAI to build F-35 wings for Lockheed Martin» (անգլերեն). Արխիվացված է օրիգինալից 2013 թ․ ապրիլի 28-ին. Վերցված է 2013 թ․ ապրիլի 23-ին.
  77. ↑ «Американский гигант взлетит на израильских крыльях». Վերցված է 2014 թ․ նոյեմբերի 4-ին.
  78. ↑ «Журнал Airforce-Magazine: Гонка против времени F-35» (անգլերեն). Արխիվացված է օրիգինալից 2012 թ․ նոյեմբերի 19-ին.
  79. ↑ «GAU-22/A» Արխիվացված 2014-02-23 Wayback Machine General Dynamics Armament and Technical Products
  80. ↑ «F-35 Lightning II. 25mm gun system» Արխիվացված 2013-05-13 Wayback Machine General Dynamics Armament and Technical Products
  81. ↑ «25mm Gun Systems for the F-35 Joint Strike Fighter (JSF)» Արխիվացված 2008-03-09 Wayback Machine General Dynamics Armament and Technical Products 41st Annual NDIA Gun and Missile Systems Conference Sacramento, California March 2006
  82. ↑ «Истребителю F-35 придумали израильское имя». Արխիվացված է օրիգինալից 2013 թ․ ապրիլի 20-ին. Վերցված է 2013 թ․ ապրիլի 18-ին.
  83. ↑ Contract No. 500-12 June 15, 2012 U.S. Department of Defense June 15, 2012
  84. ↑ «Cameron: UK to swap JSFs to carrier variant, axe Harrier and Nimrod» flightglobal.com October, 19 2010
  85. ↑ «Великобритания назвала три причины перехода на палубную версию F-35» // militaryparitet.com, 2 ноября 2010
  86. ↑ Назван неисправимый недостаток американского истребителя F-35 // Взгляд, 26 апреля 2020
  87. ↑ «F-35 получит стелс-бомбу, способную пролететь 500 километров». naked-science.ru. Վերցված է 2019 թ․ փետրվարի 9-ին.
  88. ↑ «F-35C Armament F-35» (անգլերեն). Արխիվացված է օրիգինալից 2013 թ․ օգոստոսի 27-ին. {{cite web}}: Invalid |url-status=circular-redirect (օգնություն)
  89. ↑ «Норвегия продолжит разработку собственной боевой ракеты для истребителя F-35». Արխիվացված է օրիգինալից 2012 թ․ հունիսի 25-ին.
  90. ↑ «Lockheed Martin — F-35B Goes Supersonic» (անգլերեն). Արխիվացված է օրիգինալից 2012 թ․ հունիսի 25-ին.
  91. ↑ The Military 2020 p.51
  92. ↑ The Military 2020 p.53
  93. ↑ The Military 2020 p.55
  94. ↑ The Military Balance 2020,p.357
  95. ↑ The Military Balance 2020,p.253
  96. ↑ The Military 2020 p.130
  97. ↑ «Agreement on Procurement for New Fighters» (PDF). fmn.dk (դանիերեն). Ministry of Defence. Արխիվացված է օրիգինալից (PDF) 2019 թ․ հոկտեմբերի 6-ին. Վերցված է 2016 թ․ հունիսի 9-ին.
  98. ↑ The Military 2020 p.133
  99. ↑ The Military 2020 p.120
  100. ↑ The Military Balance 2020,p.282
  101. ↑ The Military 2020 p.155
  102. ↑ ԱՄՆ-ն չեղարկել է F-35 կործանիչների համար սարքավորումների առաքումը Թուրքիա։ Ինքնաթիռի ժամանման համար նախապատրաստմանն անհրաժեշտ առաքումից բացի ԱՄՆ պաշտոնական անձինք իրենց թուրք գործընկերներին հայտնել են հետագա առաքումների չեղարկման մասին [3] // 1 ապրիլի, 2019
  103. ↑ The Military Balance 2020,p.289
  104. ↑ Emmott, Robin (2018 թ․ հոկտեմբերի 25). «Belgium picks Lockheed's F-35 over Eurofighter on price». Reuters. Brussels. Արխիվացված օրիգինալից 2018 թ․ հոկտեմբերի 25-ին.
  105. ↑ «Luchtmachtbasissen moeten verbouwd worden voor F-35: 275 miljoen euro». Nieuwsblad. 2019 թ․ հուլիսի 8. Արխիվացված օրիգինալից 2019 թ․ հուլիսի 8-ին.
  106. ↑ «Lockheed Martin F-35 Operating Costs May Reach $1 Trillion» Bloomberg Apr 22, 2011
  107. ↑ «Эксплуатация истребителей F-35 обойдется США в триллион долларов» // lenta.ru, 25.04.2011
  108. ↑ «USAF data shows that in 2008 the F-22 costs $44K per flying hour and the F-15 costs $30K per flying hour». Air Force Association Responds to WP F-22 Article
  109. ↑ «К бою не готов. NI назвал истребитель F-35 "национальной катастрофой"» (ռուսերեն). ՌԻԱ Նովոստի. 2017 թ․ ապրիլի 3. Վերցված է 2019 թ․ փետրվարի 1-ին.
  110. ↑ Lockheed Martin sees F-35 production rising to 180 units per year, despite high flying costs
  111. ↑ Алексей Чуриков (2014 թ․ դեկտեմբերի 11). «В США создадут самый дорогой в истории военный самолет F-35» (ռուսերեն). Российская газета. Վերցված է 2019 թ․ փետրվարի 1-ին.
  112. ↑ Tony Capaccio (2019 թ․ հունվարի 30). «Stagnant F-35 Reliability Means Fewer Available Jets: Pentagon» (անգլերեն). Bloomberg GOV. Վերցված է 2019 թ․ փետրվարի 4-ին.
  113. ↑ Jan 30, 2019 Steve Trimble | Aerospace Daily, Defense Report (2019 թ․ հունվարի 30). «Oldest F-35B Could Hit Service Life Limit In 2026» (անգլերեն). aviationweek.com. Վերցված է 2019 թ․ փետրվարի 1-ին.{{cite web}}: CS1 սպաս․ բազմաթիվ անուններ: authors list (link) CS1 սպաս․ թվային անուններ: authors list (link)
  114. ↑ Анастасия Евдокимова (2019 թ․ փետրվարի 1). «Истребители F-35B ВВС США начнут списывать» (ռուսերեն). Телеканал «Звезда». Վերցված է 2019 թ․ փետրվարի 1-ին.
  115. ↑ Антон Валагин (2019 թ․ փետրվարի 1). «Истребитель F-35 сошел с ума». Российская газета. Վերցված է 2019 թ․ փետրվարի 4-ին.
  116. ↑ Анна Куприна (2019 թ․ փետրվարի 1). «Пентагон выявил критические проблемы у истребителя F-35» (ռուսերեն). Известия. Վերցված է 2019 թ․ փետրվարի 4-ին.
  117. ↑ Сирийские С-300 пока не могут сбивать израильские самолёты // НГ, 4 апр 2019
  118. ↑ CNN: истребитель США F-35B впервые совершил боевой вылет и нанес удар по талибам
  119. ↑ On its first combat deployment, the Marine Corps’ F-35 bombed both the Taliban and ISIS Արխիվացված 2019-04-13 Wayback Machine // Task & Purpose, February 25, 2019
  120. ↑ U.S. Air Force’s F-35A Lightning II arrives for first Middle East deployment // U.S. Air Forces Central Command, April 15, 2019
  121. ↑ USAF F-35As launch first combat missions Արխիվացված 2019-11-13 Wayback Machine // Combat Aircraft, April 30, 2019
  122. ↑ U.S. Air Force F-35As conduct first combat employment // U.S. Air Forces Central Command, April 30, 2019
  123. ↑ США впервые применили F-35A в боевых условиях // ՌԻԱ Նովոստի, 1 мая 19
  124. ↑ «США впервые использовали истребители F-35A в бою» (ռուսերեն). РИА Новости. 20190501T1645+0300Z. Վերցված է 2019 թ․ մայիսի 3-ին.
  125. ↑ «Airframe Details for F-35 #AF-27». F-16.net (անգլերեն). Վերցված է 2018 թ․ հոկտեմբերի 15-ին. «Suffered an engine fire caused by excessive rubbing of the fan blades inside the engine. Determined as a cat. 5, so writen-off.»
  126. ↑ Harro Ranter. «Incident Lockheed Martin F-35A Lightning II 10-5015, 23 Jun 2014». Aviation Safety Network. Վերցված է 2018 թ․ նոյեմբերի 16-ին. «The aircraft was preparing to conduct a continuation training mission at the time of the incident, but aborted during takeoff at Eglin Air Force Base due to a fire in the back end of the aircraft.»
  127. ↑ «Lostarmour ID - 9860, F-35A Lightning II, USA». Lostarmour.info. Արխիվացված է օրիգինալից 2018 թ․ նոյեմբերի 16-ին. Վերցված է 2018 թ․ նոյեմբերի 16-ին. «Caught fire at take-off attempt on Eglin Air Force Base, Florida»
  128. ↑ W. J. Hennigan. «U.S. military grounds all F-35 jets after fire at Florida base - Los Angeles Times». latimes.com. Վերցված է 2018 թ․ հոկտեմբերի 14-ին.
  129. ↑ «Blade 'Rubbing' At Root of F-35A Engine Fire» (անգլերեն). aviationweek.com. Արխիվացված է օրիգինալից 2018 թ․ հոկտեմբերի 10-ին. Վերցված է 2018 թ․ հոկտեմբերի 14-ին.
  130. ↑ «Here are the photos of the U.S. Air Force F-35A damaged by engine fire last year». The Aviationist (անգլերեն). 2015 թ․ հունիսի 6. Վերցված է 2018 թ․ հոկտեմբերի 14-ին.
  131. ↑ «Fire Breaks Out on F-35 at Eglin Air Force Base, Pilot Safe - USNI News». USNI News (անգլերեն). 2014 թ․ հունիսի 23. Վերցված է 2018 թ․ նոյեմբերի 16-ին.
  132. ↑ «F-35 Latest: Engine Fire Cause Emerges» (անգլերեն). aviationweek.com. Արխիվացված է օրիգինալից 2017 թ․ հունիսի 21-ին. Վերցված է 2018 թ․ նոյեմբերի 16-ին.
  133. ↑ 133,0 133,1 «Airframe Details for F-35 #AF-63». F-16.net (անգլերեն). Վերցված է 2018 թ․ հոկտեմբերի 15-ին. «Suffered a fire on the flightline at Mountain Home AFB.»
  134. ↑ Valerie Insinna (2017 թ․ օգոստոսի 8). «F-35A Catches Fire at Mountain Home Air Force Base». Defense News[en] (անգլերեն). Վերցված է 2018 թ․ հոկտեմբերի 14-ին.
  135. ↑ «Airframe Details for F-35 #BF-06». F-16.net (անգլերեն). Վերցված է 2018 թ․ հոկտեմբերի 15-ին. «The F-35 suffered an in-flight fire, forcing the pilot to make an emergency landing at MCAS Beaufort. The flames were caused by a faulty bracket issue, which was known as a potential hazard by officials overseeing the F-35 programme, and grazed electrical wiring near hydraulic lines. A fire erupted when an electrical short ignited a small hydraulic leak.»
  136. ↑ «Lostarmour ID - 18336, F-35B Lightning II, USA». Lostarmour.info. Արխիվացված է օրիգինալից 2018 թ․ նոյեմբերի 16-ին. Վերցված է 2018 թ․ նոյեմբերի 16-ին. «a fire broke out mid-air on F-35B forcing the pilot to land at Marine Corps Air Station Beaufort, South Carolina. It was decidet to write the airplane off.»
  137. ↑ «Aviation Summaries by Date 10/01/2016 to 02/12/2018 Class A Mishaps» (PDF). Rpt No:AV-201. Naval Safety Center. 2018 թ․ փետրվարի 12. Արխիվացված է օրիգինալից (PDF) 2018 թ․ մարտի 29-ին. Վերցված է 2018 թ․ նոյեմբերի 16-ին.
  138. ↑ Seck, Hope Hodge. «Marine Corps F-35 Caught Fire During Training Flight». Military.com (անգլերեն). Վերցված է 2018 թ․ հոկտեմբերի 14-ին.
  139. ↑ «Another F-35 fighter caught on fire». Business Insider. Վերցված է 2018 թ․ հոկտեմբերի 14-ին.
  140. ↑ Snow, Shawn (2018 թ․ հունիսի 22). «The Marine Corps has lost its first F-35». Marine Corps Times (անգլերեն). Վերցված է 2018 թ․ նոյեմբերի 16-ին.
  141. ↑ Schogol, Jeff (2017 թ․ դեկտեմբերի 11). «Marine Corps investigation faults F-35 program after in-flight fire». Marine Corps Times (անգլերեն). Վերցված է 2018 թ․ նոյեմբերի 16-ին.
  142. ↑ Copp, Tara (2018 թ․ ապրիլի 8). «Military Times Crash Database». Military Times (անգլերեն). Վերցված է 2018 թ․ նոյեմբերի 16-ին.
  143. ↑ News Desk (2019 թ․ մարտի 27). «Did Syria really down an Israeli F-35 fighter jet?» (անգլերեն). AMN - Al-Masdar News | المصدر نيوز. Արխիվացված է օրիգինալից 2019 թ․ ապրիլի 1-ին. Վերցված է 2019 թ․ ապրիլի 6-ին.
  144. ↑ «Fighter jets World on Twitter». Twitter (ռուսերեն). Վերցված է 2018 թ․ նոյեմբերի 17-ին.
  145. ↑ Mehta, Aaron (2018 թ․ օգոստոսի 22). «F-35 landing gear collapses after in-flight emergency». Air Force Times (անգլերեն). Վերցված է 2018 թ․ նոյեմբերի 17-ին.
  146. ↑ Mehta, Aaron (2018 թ․ օգոստոսի 22). «F-35 landing gear collapses after in-flight emergency». Defense News (անգլերեն). Վերցված է 2018 թ․ նոյեմբերի 17-ին.
  147. ↑ Leone, Dario (2018 թ․ օգոստոսի 22). «F-35A spotted nose-down on runway at Eglin AFB after in-flight emergency - The Aviation Geek Club». The Aviation Geek Club (անգլերեն). Վերցված է 2018 թ․ նոյեմբերի 17-ին.
  148. ↑ «F-35A Nose Gear Collapses After Parking Following Emergency Landing At Eglin Air Force Base». The Aviationist (անգլերեն). 2018 թ․ օգոստոսի 22. Վերցված է 2018 թ․ հոկտեմբերի 14-ին.
  149. ↑ Harro Ranter. «Incident Lockheed Martin F-35A Lightning II, 22 Aug 2018». Aviation Safety Network. Վերցված է 2018 թ․ նոյեմբերի 17-ին. «The aircraft suffered an in-flight emergency and when parked immediately after a safe landing the nose gear collapsed. There were no injuries.»
  150. ↑ «U.S. Navy Reports F-35C Lightning II and F/A-18F Damaged During Inflight Refueling Accident». The Aviationist (անգլերեն). 2018 թ․ սեպտեմբերի 5. Վերցված է 2018 թ․ նոյեմբերի 27-ին.
  151. ↑ Harro Ranter. «Incident Lockheed Martin F-35C, 04 Sep 2018». Aviation Safety Network. Վերցված է 2018 թ․ նոյեմբերի 27-ին. «F35C damaged during refuelling trials with F/A 18F. Parts of refueling drogue have been ingested into F35s engine, causing serious damage. Aircraft landed safely on board USS Abraham Lincoln»
  152. ↑ «Marine pilot in stable condition after fighter jet crashes near Beaufort air station». islandpacket (անգլերեն). Վերցված է 2018 թ․ նոյեմբերի 16-ին.
  153. ↑ «F-35B military plane crashes in coastal South Carolina» (անգլերեն). Վերցված է 2018 թ․ նոյեմբերի 16-ին.
  154. ↑ «F-35B Crashes Near Marine Corps Air Station Beaufort; Local Sheriff Says Pilot Ejected Safely - USNI News». USNI News (անգլերեն). 2018 թ․ սեպտեմբերի 28. Վերցված է 2018 թ․ նոյեմբերի 16-ին.
  155. ↑ Snow, Shawn (2018 թ․ սեպտեմբերի 28). «F-35B crashes near Marine Corps Air Station Beaufort, South Carolina». Marine Corps Times (անգլերեն). Վերցված է 2018 թ․ նոյեմբերի 16-ին.
  156. ↑ «F-35 впервые разбился». Վերցված է 2018 թ․ սեպտեմբերի 28-ին.
  157. ↑ Harro Ranter. «Accident Lockheed Martin F-35B Lightning II, 28 Sep 2018». Aviation Safety Network. Վերցված է 2018 թ․ նոյեմբերի 16-ին. «The F-35 crashed during a training flight and the pilot ejected safely.»
  158. ↑ «Lostarmour ID - 19076, F-35B, USA». Lostarmour.info. Արխիվացված է օրիգինալից 2018 թ․ նոյեմբերի 16-ին. Վերցված է 2018 թ․ նոյեմբերի 16-ին. «Crashed five miles outside Marine Corps Air Station in Beaufort.»
  159. ↑ «Airframe Details for F-35 #AX-05». F-16.net (անգլերեն). Վերցված է 2019 թ․ ապրիլի 11-ին. «Crashed into the sea some 135km from the island of Honshu.»
  160. ↑ Harro Ranter. «Incident Lockheed Martin F-35A Lightning II, 09 Apr 2019». Aviation Safety Network. Վերցված է 2019 թ․ ապրիլի 11-ին. «The F-35A went missing over sea while it was engaged in anti-fighter battle training with three other F-35A jets.»
  161. ↑ «Lostarmour ID - 20447, F-35A, Japan». Lostarmour.info. Արխիվացված է օրիգինալից 2020 թ․ սեպտեմբերի 29-ին. Վերցված է 2019 թ․ ապրիլի 11-ին. «Crashed into the sea about 135 km east off Misawa Air Base performing a training flight.»
  162. ↑ Reiji Yoshida (2019 թ․ ապրիլի 9). «Air Self-Defense Force F-35A fighter jet disappears from radar over Pacific» (անգլերեն). The Japan Times. Արխիվացված է օրիգինալից 2019 թ․ ապրիլի 9-ին. Վերցված է 2019 թ․ ապրիլի 9-ին.
  163. ↑ David Cenciotti (2019 թ․ ապրիլի 9). «Japanese F-35 Lightning II Stealth Aircraft Reported Missing Over The Pacific Ocean» (անգլերեն). The Aviationist. Վերցված է 2019 թ․ ապրիլի 9-ին.
  164. ↑ «Обнаружены обломки пропавшего в Японии F-35». Lenta.Ru. 2019 թ․ ապրիլի 10.
  165. ↑ «F-35A stealth fighter crashes upon landing at Eglin Air Force Base; pilot is in stable condition». Stars and Stripes. Վերցված է 2020 թ․ մայիսի 20-ին.
  166. ↑ Harro Ranter. «Incident Lockheed Martin F-35A Lightning II, 19 May 2020». Aviation Safety Network. Վերցված է 2020 թ․ մայիսի 20-ին. «The Lockheed Martin F-35A Lightning II crashed upon landing during a night training exercise. The aircraft was assigned to the 58th Fighter Squadron of the 33rd Fighter Wing. The pilot ejected.»
  167. ↑ «Lost Armour - ID 24238 - F-35A - 2020-05-19». Lostarmour.info. Արխիվացված է օրիգինալից 2020 թ․ հունիսի 12-ին. Վերցված է 2020 թ․ մայիսի 20-ին. «Crashed upon landing at Eglin AFB.»
  168. ↑ Характеристики F-35A Արխիվացված 2009-08-05 Wayback Machine (չաշխատող հղում — պատմություն, կրկնօրինակ) на сайте Локхид-Мартин
  169. ↑ Характеристики F-35B Արխիվացված 2009-08-05 Wayback Machine (չաշխատող հղում — պատմություն, կրկնօրինակ) на сайте Локхид-Мартин
  170. ↑ Характеристики F-35C Արխիվացված 2008-04-04 Wayback Machine (չաշխատող հղում — պատմություն, կրկնօրինակ) на сайте Локхид-Мартин
  171. ↑ Davis, Brigadier General Charles R. «F-35 Program Brief.» Արխիվացված 2007-08-09 Wayback Machine (չաշխատող հղում — պատմություն, կրկնօրինակ) USAF, 26 September 2006. Retrieved: 5 June 2010.
  172. ↑ «F-35 Joint Strike Fighter Media Kit Statistics(ZIP, 98.2 KB).» Արխիվացված 2019-06-26 Wayback Machine JSF.mil, August 2004.
  173. ↑ «Pratt Raises Stakes In JSF Engine Battle | AVIATION WEEK». Արխիվացված է օրիգինալից 2010 թ․ դեկտեմբերի 26-ին. Վերցված է 2020 թ․ մայիսի 25-ին.
  174. ↑ New Lockheed Martin F-35A Will Test Weapons | Lockheed Martin Արխիվացված 2011-10-20 Wayback Machine (չաշխատող հղում)
  175. ↑ Barbara Opall-Rome (2017 թ․ հունվարի 24). «Israel Air Force Chief Sings F-35's Praises, But Warns of Growing Missile Threat». Defense News[en] (անգլերեն). Վերցված է 2017 թ․ հունվարի 27-ին.
  176. ↑ Loren B. Thompson (2019 թ․ ապրիլի 1). «5 Reasons the F-35 Keeps Getting Better (And Russia and China Should Worry)» (անգլերեն). The National Interest. Վերցված է 2019 թ․ ապրիլի 22-ին.
  177. ↑ Loren B. Thompson (2017 թ․ հունիսի 20). «Five Signs the F-35 Fighter Is a Smashing Success». RealClearDefense.com (անգլերեն). Վերցված է 2019 թ․ ապրիլի 22-ին.
  178. ↑ Ryan Pickrell (2019 թ․ ապրիլի 5). «10 of the most powerful weapons NATO has to take on Putin's Russia» (անգլերեն). Business Insider. Վերցված է 2019 թ․ ապրիլի 22-ին.
  179. ↑ 179,0 179,1 179,2 Carlo Kopp[en] (2009 թ․ հունվարի 7). «Assessing Joint Strike Fighter Defence Penetration Capabilities». Air Power Australia[en] (անգլերեն). Վերցված է 2016 թ․ հունիսի 16-ին. {{cite web}}: Check |author= value (օգնություն)CS1 սպաս․ բազմաթիվ անուններ: authors list (link)
  180. ↑ 180,0 180,1 180,2 Peter A Goon (2009 թ․ նոյեմբերի 9). «Why Does the Pentagon Say the JSF is a 5th Generation Fighter». Air Power Australia[en] (անգլերեն). Վերցված է 2016 թ․ հունիսի 16-ին.
  181. ↑ 181,0 181,1 181,2 Stephen Trimble (2010 թ․ հունիսի 11). «Eurofighter more 5th-gen than F-35». FlightGlobal[en] (անգլերեն). Արխիվացված է օրիգինալից 2010 թ․ հունիսի 15-ին. {{cite web}}: Invalid |url-status=y (օգնություն)
  182. ↑ Noah Shachtman (2010 թ․ հունիսի 11). «Gajillion-Dollar Stealth Fighter, Now Easier to Shoot Down» (անգլերեն). Wired. «to trim 11 pounds and $1.4 million from each aircraft by removing shutoff valves for engine coolant and hydraulic lines and five of six dry bay fire-suppression systems»
  183. ↑ John A. Tirpak (2012-11). «The F-35's Race Against Time». Airforce Magazine[en] (անգլերեն). Արխիվացված է օրիգինալից 2012 թ․ նոյեմբերի 8-ին. {{cite web}}: Invalid |url-status=y (օգնություն)
  184. ↑ «Австралийский эксперт сравнил F-22 и F-35 с мотоциклом и скутером». Lenta.ru. 2009 թ․ փետրվարի 19.
  185. ↑ Антон Валагин (2015 թ․ հուլիսի 1). «F-35 проиграл воздушный бой старому F-16». «Российская газета».
  186. ↑ «Истребители F-35 одержали победу на учениях Red Flag со счетом 15:1». Lenta.ru. 2017 թ․ փետրվարի 7. Վերցված է 2019 թ․ փետրվարի 1-ին.
  187. ↑ Тимур Алимов (2015 թ․ մարտի 26). «У «суперистребителя» США нашлись проблемы с электроникой». «Российская газета». Վերցված է 2019 թ․ փետրվարի 1-ին.
  188. ↑ Alex Lockie (2017 թ․ հունվարի 26). «New footage may show the problem that's delaying the Navy's F-35» (անգլերեն). Business Insider. Վերցված է 2018 թ․ հոկտեմբերի 18-ին.
  189. ↑ «Всадник без головы. В соцсетях заметили еще одну проблему F-35». «РИА Новости». 2017 թ․ հունվարի 29. Վերցված է 2018 թ․ հոկտեմբերի 18-ին.
  190. ↑ «JR Vianney». Twitter (անգլերեն). 2017 թ․ հունվարի 27. Վերցված է 2018 թ․ հոկտեմբերի 18-ին. «AC/DC in an Angus Young style, or F-35C's 'delay gear'? Notice $400k helmet jumping out.»

Գրականություն

խմբագրել

Արտաքին հղումներ

խմբագրել
 Վիքիպահեստն ունի նյութեր, որոնք վերաբերում են «F-35» հոդվածին։
Ստացված է «https://hy.wiki.x.io/w/index.php?title=F-35&oldid=9990728» էջից