Վիքիպեդիա

Իսրայել

Անվան այլ կիրառումների համար տե՛ս՝ Իսրայել (այլ կիրառումներ)

Իսրայել (եբրայերեն՝ יִשְׂרָאֵל‎; արաբ․՝ إِسْرَائِيل‎‎), պաշտոնապես՝ Իսրայելի Պետություն (եբրայերեն՝ מְדִינַת יִשְׂרָאֵל‎; արաբ․՝ دَوْلَة إِسْرَائِيل‎‎), պետություն Հարավարևմտյան Ասիայում։ Տեղակայված է Միջերկրական ծովի հարավարևելյան և Կարմիր ծովի հյուսիսային ափերին։ Իսրայելը հյուսիսում սահմանակից է Լիբանանին, հյուսիս-արևելքից՝ Սիրիային, արևելքից՝ Հորդանանին և հարավ-արևմուտքից՝ Եգիպտոսին։ Բացի այդ, Իսրայելն արևելքից և արևմուտքից, համապատասխանաբար, սահմանակից է պաղեստինյան տարածքներ հանդիսացող Արևմտյան ափին և Գազայի հատվածին։ Թել Ավիվը երկրի տնտեսական և տեխնոլոգիական կենտրոնն է, մինչդեռ կառավարության նստավայրը գտնվում է Իսրայելի ինքնահռչակ մայրաքաղաքում՝ Երուսաղեմում, չնայած Արևելյան Երուսաղեմի նկատմամբ Իսրայելի ինքնիշխանությունն աշխարհի երկրների մեծամասնության կողմից միջազգայնորեն ճանաչված չէ[1]։

מְדִינַת יִשְׂרָאֵל (Եբրայերեն)دَوْلَة إِسْرَائِيل (Արաբերեն)
Մեդինաթ ՅիսրայելԴաուլաթ Իսրաիլ
Իսրայելի դրոշ
Դրոշ		 Իսրայելի Զինանշան
Զինանշան
Օրհներգ՝ Հաթիքվա
Հույսը
Իսրայելի դիրքը
Իսրայելի դիրքը
Իսրայելի դիրքը
Իսրայելի դիրքը
Մայրաքաղաք
և ամենամեծ քաղաք 		Երուսաղեմ
31°47′N, 35°13′E
Պետական լեզուներ եբրայերեն, արաբերեն
Էթնիկ խմբեր (2011) 75.3% Հրեաներ
20.5% արաբներ
4.2% այլ
Կառավարում Խորհրդարանական Հանրապետություն
 -  Նախագահ Իսահակ Հերցոգ
 -  Վարչապետ Յաիր Լապիդ
Անկախություն Սկսած Մեծ Բրիտանիայի կողմից կառավարված
Ազգերի Լիգա 
 -  Հայտարարում մայիսի 14 1948 
 -  Ջրային (%) 2%
Բնակչություն
 -  2012 նախահաշիվը 8,051,200  (97-րդ)
 -  2008 մարդահամարը 7,412,200 
ՀՆԱ (ԳՀ) 2011 գնահատում
 -  Ընդհանուր $235.222 միլիարդ (50-րդ)
 -  Մեկ շնչի հաշվով $30,975 (26-րդ)
ՀՆԱ (անվանական) 2011 գնահատում
 -  Ընդհանուր $242.897 միլիարդ (40-րդ)
 -  Մեկ շնչի հաշվով $31,985 (27-րդ)
Ջինի (2008) 39.2 (69-րդ)
ՄՆԶԻ (2011) ▲0.888 (շատ բարձր) (17-րդ)
Արժույթ Շեկել (₪‎) (ILS)
Ժամային գոտի ԻՍԺ (ՀԿԺ+2)
 -  Ամռանը (DST) ԻԱԺ (ՀԿԺ+3)
Ազգային դոմեն .il
Հեռախոսային կոդ +972

Բնակեցված լինելով դեռևս միջին բրոնզի դարից Քանանի ցեղերով[2][3]՝ ներկայիս Իսրայելի տարածքում է տեղի ունեցել աստվածաշնչյան գործողությունների մեծ մասը, որն սկսվել է մ.թ.ա. 9-րդ դարի Իսրայելի և Հուդայի թագավորություններից[4][5], որոնք ավելի ուշ անկում ապրեցին և, համապատասխանաբար, փոխարինվեցին Նոր ասորական (մ.թ.ա. 720 թվական) և Նոր բաբելոնյան կայսրություններով (մ.թ.ա. 586 թվական)[6][7]։ Ավելի ուշ, ներկայիս Իսրայելի տարածքն անցավ Աքեմենյան կայսրության, Ալեքսանդր Մակեդոնացու, Սելևկյան տերության, Հասմոնյան դինաստիայի և մ.թ.ա. 63 թվականից Հռոմեական հանրապետության և ավելի ուշ Հռոմեական կայսրության կազմ[8][9]։ Մեր թվարկության 5-րդ դարից սկսած այն եղել է Բյուզանդական կայսրության կազմում, ընդհուպ մինչև 7-րդ դար, երբ Ուղղադավանների խալիֆայությունը գրավեց Միջագետքը։ 1096-1099 թվականներին Խաչակրաց առաջին արշավանքից հետո, Իսրայելի տարածքում ձևավորվեցին Խաչակրաց պետություններ։ 1291 թվականին Մամլուքների սուլթանության կողմից վերականգնվեց մուսուլմանական իշխանությունը, որն ավելի ուշ այս տարածքներն զիջեց Օսմանյան կայսրությանը։

19-րդ դարի ընթացքում սիոնիստական շարժումն սկսեց քարոզել Օսմանյան Սիրիայում հրեա ժողովրդի հայրենիքի ստեղծման գաղափարը։ Առաջին համաշխարհային պատերազմից հետո Մեծ Բրիտանիան Ազգերի լիգայի մանդատի ներքո վերահսկողություն ունեցավ այս տարածքների նկատմամբ, որն առավել հայտնի է Մանդատային Պաղեստին անվամբ։ Երկրորդ համաշխարհային պատերազմից հետո նոր կազմավորված Միավորված ազգերի կազմակերպությունը 1947 թվականին ընդունեց ՄԱԿ-ի Պաղեստինյան նախագիծը, որով ենթադրվում էր Արաբական և Հրեական անկախ պետությունների ստեղծում և Երուսաղեմի միջազգայնացում, ինչը ենթադրում էր, որ այս քաղաքի ղեկավարումը, ստանալով հատուկ կարգավիճակ, կանցնի միջազգային կառավարման տակ, քանի որ հատուկ նշանակություն ուներ Աբրահամյան կրոնների համար[10]։ Մանդատային Պաղեստինի համար 1947-1948 թվականներին տեղի ունեցած պատերազմի հետևանքով, որն ընթանում էր Պաղեստինի արաբական ուժերի և Յիշուվի միջև, բրիտանական մանդատի ավարտից հետո Իսրայելը հռչակեց իր անկախությունը։ Իսրայելի Պետության ստեղծումը 1948 թվականին հանգեցրեց պատերազմի մի կողմից Իսրայելի, իսկ մյուս կողմից արաբական մի քանի պետությունների միջև։ Այդ պատերազմն ավարտվեց 1949 թվականին կնքված Հռոդոսի համաձայնագրերով, որի արդյունքում նախկին մանդատային տարածքի մեծ մասի վերահսկողությունը մնաց Իսրայելի ձեռքում, իսկ Արևմտյան ափն ու Գազայի հատվածը, համապատասխանաբար, Հորդանանի և Եգիպտոսի։

Անկախացումից ի վեր Իսրայելը պատերազմներ է ունեցել արաբական մի քանի երկրների հետ[11], իսկ 1967 թվականի Վեցօրյա պատերազմի հետևանքով բռնազավթել Գոլանի բարձունքները, Արևմտյան ափը, ներառյալ Արևելյան Երուսաղեմը և Գազայի հատվածը, չնայած վերջինիս բռնազավթումը վիճելի հարց է, քանի որ Իսրայելը 2005 թվականին ամբողջությամբ դուրս է եկել այդ տարածքից։ Իսրայելը, ըստ էության, բռնակցել է Արևելյան Երուսաղեմը և Գոլանի բարձունքները, թեև այդ գործողությունները միջազգային հանրության կողմից մերժվել են՝ բնորոշվելով որպես անօրինական։ Բացի այդ, այդ տարածքներում Իսրայելն ստեղծել է բնակավայրեր, որոնք միջազգային իրավունքի տեսանկյունից ևս համարվում են անօրինական։ Չնայած Իսրայելը խաղաղության պայմանագրեր ունի կնքած Եգիպտոսի և Հորդանանի հետ և կարգավորել է հարաբերությունները արաբական մի շարք երկրների հետ, շարունակում են լարված մնալ հարաբերությունները հարևան Սիրիայի ու Լիբանանի հետ, իսկ իսրայելա-պաղեստինյան հակամարտության կարգավորմանն ուղղված ջանքերը մինչ օրս փակուղի են մտած։

Իր հիմնական օրենքներում Իսրայելը սահմանվում է որպես հրեական և ժողովրդավարական պետություն, ինչպես նաև որպես հրեա ժողովրդի ազգային պետություն[12]։ Իսրայելը խորհրդարանական հանրապետություն է։ Խորհրդարանական ընտրություններն անց են կացվում համամասնական ընտրական կարգով։ Չափահաս բոլոր քաղաքացիներն ունեն համընդհանուր ընտրական իրավունք։ Գործադիր մարմնի՝ կառավարության ղեկավարը վարչապետն է, իսկ օրենսդիր մարմինը՝ Քնեսեթը միապալատ է[13]։ Իսրայելը զարգացած երկիր և անդամակցում է Տնտեսական համագործակցության և զարգացման կազմակերպությանը (ՏՀԶԿ)[14]։ 2021 թվականի տվյալներով՝ բնակչությունը գերազանցում է 9 միլիոնը[15]։ Անվանական ՀՆԱ-ի ցուցանիշներով Իսրայելն աշխարհում 29-րդ խոշոր տնտեսությունն է[16] և 19-րդը՝ Մարդկային ներուժի զարգացման ինդեքսում[17]։

Անվան ծագումնաբանություն

խմբագրել
 
Մեռնեպտահի քարակոթողը (մ.թ.ա. 13-րդ դար)։ Բիբլիական հնագետների մեծ մասը հիերոգլիֆների մի խումբ թարգմանում է որպես «Իսրայել», որը արձանագրություններում հիշատակվող անվան առաջին դեպքն է։

Բրիտանական մանդատի տակ գտնվելու տարիներին (1920–1948 թվականներ) ամբողջ տարածաշրջանը հայտնի էր «Պաղեստին» անվամբ (եբրայերեն՝ פלשתינה [א״י]‎)[18]։ 1948 թվականին անկախություն ձեռք բերելուց հետո երկիրը սկսեց պաշտոնապես կոչվել «Իսրայելի Պետություն» (եբրայերեն՝ מְדִינַת יִשְׂרָאֵל‎)՝ այն բանից հետո, երբ մերժվեցին առաջարկված պատմական և կրոնական այլ անվանումները՝ ներառյալ Իսրայելական հողը (Eretz Israel), Եբերը, Սիոնը և Հուդան[19], իսկ «Իսրայել» անվանումն առաջարկեց բեն Գուրիոնը, որը հաստատվեց 6:3 ձայնով[20]։ Անկախության առաջին շաբաթների ընթացքում իշխանություններն Իսրայելի քաղաքացիներին բնորոշելու համար սկսեցին օգտագործել «իսրայելցի» անվանումը. սրա մասին պաշտոնապես հայտարարեց արտաքին գործերի նախարար Մոշե Շարեթը[21]։

«Իսրայելի երկիր» և «Իսրայելի երեխաներ» անվանումները պատմականորեն կիրառվել են համապատասխանաբար բիբլիական Իսրայելի թագավորությանը և ամբողջ հրեա ժողովրդին բնորոշելու համար[22]։ Այդ անվանումներում «Իսրայել»-ը (եբր.՝ Yisraʾel, Isrāʾīl; հուն․՝ Ἰσραήλ)[23][24][25][26] վերաբերվում է Հակոբ նախահորը, որը, ըստ հրեական Աստվածաշնչի, իր անունն ստացել է այն բանից հետո, երբ հաջողությամբ պայքարել է Տիրոջ հրեշտակի հետ[27]։ Հակոբի տասներկու որդիները, որոնք հայտնի են նաև որպես «Իսրայելի տասներկու սերունդներ» կամ «Իսրայելի երեխաներ», դարձել են իսրայելցիների նախահայրերը։ Հակոբը որդիների հետ բնակվել է Քանանում, սակայն սովի պատճառով ստիպված է եղել ընտանիքով տեղափոխվել Եգիպտոս և չորս սերունդ այնտեղ բնակություն հաստատել՝ 430 տարի[28], մինչև Մովսեսը՝ Հակոբի ծոռան ծոռը[29], իսրայելցիներին կրկին վերադարձրեց Քանան։ Ամենահին հնագիտական գտածոն, որտեղ «Իսրայել» բառը նշվում է հավաքական իմաստով, Հին Եգիպտոսի Մեռնեպտահի քարակոթողն է (թվագրվում է մ.թ.ա. 13-րդ դարի վերջով)[30]։

Պատմություն

խմբագրել
Հիմնական հոդված՝ Իսրայելի պատմություն

Նախապատմություն

խմբագրել

Ներկայիս Իսրայելի տարածքում մարդու գոյության ամենահին վկայությունը թվագրվում է 1,5 մլն տարի առաջով՝ Գալիլեայի ծովի մոտ գտնվող Ուբայդիա հնավայրում[31]։ Հին քարի դարի մյուս նշանակալի վայրերից են Տաբունը, Քեսեմը և Մանոթը։ Անատոմիական առումով ժամանակակից մարդկանց ամենահին մնացորդները, որ հայտնաբերվել են Աֆրիկայից դուրս, Սխուլ-Քաֆզեխ հոմինիններն են, որոնք բնակվել են ներկայիս Իսրայելի տարածքում 120 000 տարի առաջ[32]։ Մ.թ.ա. մոտ 10-րդ հազարամյակում տվյալ տարածքում գոյություն է ունեցել Նատուֆիական մշակույթը[33]։

Անտիկ ժամանակաշրջան

խմբագրել
Տե՛ս նաև՝ Իսրայելցիներ, Հյուսիսիսրայելական թագավորություն, և Հուդայի թագավորություն
 
Մեծ քարե կառույց, հնագիտական վայր Երուսաղեմում:

Տարածքի պատմությունը պարզ չէ[4]։ Ժամանակակից հնագիտությունը մեծապես հրաժարվել է Թորայում ներկայացված նախապապերի, Ելքի և Հեսու գրքերում նկարագրված Քանանի նվաճման մասին պատմականությունից և փոխարենը դրանց վերաբերվում է որպես իսրայելցիների ազգային առասպելի մաս[34]։ Ուշ բրոնզի դարաշրջանում (մ.թ.ա. 1550–1200) Քանանի մեծ մասի վրա վասալ պետություններ էին ձևավորվել, որոնք տուրք էին վճարում Եգիպտոսի նոր թագավորությանը, որի վարչական կենտրոնը գտնվում էր Ղազայում[35]։ Համարվում է, որ իսրայելցիների նախնիների մեջ են եղել նաև տվյալ տարածքում բնակվող հին սեմական լեզուներով խոսող ժողովուրդները[36]։ Ըստ հնագիտական արդի տվյալների՝ իսրայելցիներն ուժով չէին գրավել տվյալ շրջանը և տարածել իրենց մշակույթը, այլ քանանցիներից և նրանց մշակույթից առանձնացել էին բազմաստված, իսկ ավելի ուշ՝ միաստված ունեցող կրոնների միջոցով[37][38][39][40][41]։ Հնագիտական տվյալները վկայում են գյուղական կենտրոնների նման համայնքների մասին, բայց ավելի սահմանափակ ռեսուրսներով և քիչ բնակչությամբ[42]։ Գյուղերում բնակվել է մինչև 300-400 բնակիչ[43][44], որոնք զբաղվել են գյուղատնտեսությամբ, անասնապահությամբ և հիմնականում ինքնաբավ են եղել[45], գերակշռել է տնտեսական փոխանակումը[46]։ Բնակիչներն ունեցել են իրենց գիրը՝ նույնիսկ փոքր բնակավայրերում[47]։

Թեև պարզ չէ, թե արդյոք Միացյալ միապետություն գոյություն է ունեցել[48][49], «Իսրայելի» վերաբերյալ ընդունված հնագիտական վկայություն կա Մեռնեպտահի քարակոթողի վրա, որը թվագրվում է մոտ մ.թ.ա. 12-րդ դարով[50][51], իսկ քանանցիների գոյության մասին վկայություն կա միջին բրոնզի դարից (մ.թ.ա. 2100–1550)[3][52]։ Տարաձայնություն կա Իսրայելի և Հուդայի թագավորությունների ձևավորման տարեթվի, չափի և հզորության վերաբերյալ, սակայն պատմաբանները և հնագետները միակարծիք են այն հարցում, որ Իսրայելի թագավորությունն արդեն գոյություն ուներ մոտ մ.թ.ա. 900 թվականին[4]:169–195[53], իսկ Հուդայի թագավորությունը՝ մոտ մ.թ.ա. 700 թվականին[5]։

 
Մ.թ.ա. 9-րդ դարում Իսրայելի և Հուդայի թագավորության քարտեզը:

Իսրայելի թագավորությունը երկու թագավորություններից ամենածաղկողն էր և շուտով դարձավ տարածաշրջանային գերտերություն[54]. Օմրիների դինաստիայի տարիներին նրա ղեկավարության տակ էին գտնվում Սամարիան, Գալիլեան, վերին Հորդանանյան հովիտը, Շարոնը և Անդրհորդանանի մեծ մասը[55]։ Գերտերությունը փլուզվեց մ.թ.ա. 720 թվականին, երբ Նոր սիրիական կայսրությունը գրավեց այն[6]։ Ավելի ուշ Հուդայի թագավորությունը դարձավ նախ Նոր սիրիական կայսրության, այնուհետև Նոր բաբելոնական կայսրության հաճախորդ պետությունը։

Մ.թ.ա. 586 թվականին բաբելոնցիները նվաճեցին Հուդայի թագավորությունը։ Ըստ հրեական սուրբ գրքի՝ Սողոմոնի տաճարը և Երուսաղեմը ոչնչացրել է Նաբուգոդոնոսոր II արքան, որն այնուհետև հրեաներին արտաքսել է Բաբելոն։ Հուդայի թագավորության պարտությունն արձանագրվել է նաև Բաբելոնյան քրոնիկոններում[56][57]։ Բաբելոնյան արտաքսումն ավարտվեց մոտավորապես մ.թ.ա. 538 թվականին պարսից արքա Կյուրոս Բ Մեծի իշխանության ժամանակ, երբ նա գրավեց Բաբելոնը[58][59]։ Մ.թ.ա. 520 թվականին կառուցվեց Երկրորդ տաճարը[58]։ Պարսկական կայսրության մաս կազմող նախկին Հուդայի թագավորությունը դարձավ Հուդայի նահանգ՝ այլ սահմաններով, որն ավելի փոքր տարածք էր[60]։ Նահանգի բնակչությունը զգալիորեն կրճատվեց թագավորության բնակչության թվաքանակի համեմատ. հնագիտական ուսումնասիրությունները վկայում են, որ մ.թ.ա. 5-4-րդ դարերում նահանգի բնակչությունը կազմել է մոտ 30000[4]։

Դասական ժամանակաշրջան

խմբագրել
 
Մեռյալ ծովի ձեռագրերից մեկի՝ Տաճարային ձեռագրի մի կտոր, որը գրվել է Երկրորդ տաճարի ժամանակաշրջանում:

Հաջորդ՝ Պարսկական իշխանության ժամանակ, ինքնավար Եհուդ Մեդինատա նահանգն աստիճանաբար կրկին դարձավ քաղաքային համայնք, որտեղ հիմնականում գերիշխում էին հուդացիները։ Հույներն իրենց արշավանքների ժամանակ հիմնականում շրջանցում էին այդ տարածքը՝ առանց որևէ դիմադրության և հետաքրքրություն ցուցաբերելու։ Լինելով Պտղոմեոսյան Եգիպտոսի, այնուհետև Սելևկյան տերության կազմի մեջ՝ հարավային Լևանտը հիմնականում հելենացվեց, ինչը լարվածություն առաջացրեց հույների և հուդացիների միջև։ Հակամարտությունն առաջացավ մ.թ.ա. 167 թվականին Մակաբինների ապստամբությամբ, որի արդյունքում Հուդայում ձևավորվեց անկախ Հասմոնյան թագավորությունը, որն ավելի ուշ ընդլայնվեց դեպի ժամանակակից Իսրայելի տարածքի մեծ մասի և Հորդանանի ու Լիբանանի որոշ մասերի վրա, քանի որ Սելևկյաններն աստիճանաբար կորցրին իրենց իշխանությունը տարածաշրջանում[61][62][63]։

Հռոմեական հանրապետությունը տարածաշրջան ներխուժեց մ.թ.ա. 63 թվականին. սկզբում իր տիրապետության տակ առավ Սիրիան, այնուհետև ներգրավվեց Հասմոնյան քաղաքացիական պատերազմում։ Հռոմեամետ և պարթևամետ ուժերի միջև պայքարը Հուդայում հանգեցրեց Հերովդես I Մեծի իշխանության գալուն և Հուդայի հերովդեսյան թագավորության կոնսոլիդացմանը որպես Հռոմի վասալ պետություն։ Հերովդեսը մի շարք հսկայական շինարարական նախագծեր նախաձեռնեց՝ ներառյալ Երկրորդ տաճարի ամբողջովին վերակառուցումն ու ընդարձակումը։ Հերովդեսյանների դինաստիայի անկմամբ Հուդան դարձավ հռոմեական նահանգ։

Մ.թ. 1-ին և 2-րդ դարերում Հռոմի դեմ մի շարք մեծածավալ անհաջող խռովություններ եղան։ Այդ ապստամբությունների ճնշումը Հռոմի կողմից ավերիչ հետևանքներ ունեցավ, հանգեցրեց զոհերի և գերեվարման։ Առաջին Հրեահռոմեական պատերազմի (մ.թ. 66-73) հետևանքով ավերվեցին Երուսաղեմը և Երկրորդ տաճարը. անհրաժեշտություն առաջացավ հուդայականության մեջ փոփոխություններ անել, որպեսզի այն գոյատևեր առանց տաճարի։ Այս բոլոր իրադարձություններն ի վերջո հանգեցրին ռաբբինների հուդայականության ձևավորմանը[64][65][66]։ Երկու սերունդ հետո սկիզբ առավ Բար Կոխբայի ապստամբությունը (մ.թ. 132-136)։ Հուդան դատարկվեց, շատերը սպանվեցին, տեղահանվեցին կամ վաճառվեցին ստրկության[67][68][69][70]։ Երուսաղեմը վերակառուցվեց որպես հռոմեական գաղութ և ստացավ Էլիա Կապիտոլինա անվանումը, իսկ Հուդայի մարզը վերանվանվեց Պաղեստինյան Սիրիայի[71][72]։

Բար Կոխբայի ապստամբության ձախողումից հետո տարածաշրջանում հրեական ներկայությունը զգալիորեն կրճատվեց[73]։ Այդուհանդերձ, շարունակաբար փոքր հրեական ներկայացվածություն կար, իսկ Գալիլեան դարձավ նրանց հոգևոր կենտրոնը[74][75]։ Հրեական համայնքները շարունակում էին պահպանել իրենց գոյությունը Հեբրոն լեռան հարավային հատվածում և մերձափնյա հարթավայրում[70]։ Մ.թ. 2-րդ և 4-րդ դարերում Տիբերիայում և Երուսաղեմում ստեղծվեցին Միշնա ժողովածուն, Երուսաղեմյան թալմուդի մի մասը և հրեական այլ կրոնական տեքստեր[76]։ Երբ տարածքում իշխում էր Բյուզանդիան, քրիստոնեությունն աստիճանաբար գերազանցեց Հռոմեական հեթանոսությանը[77]։ Արդեն 4-րդ դարում հրեաները դարձան փոքրամասնություն[78]։ Քրիստոնյաների գաղթը, ինչպես նաև տեղաբնակների կրոնափոխությունը հանգեցրին քրիստոնյա մեծամասնության ձևավորմանը[79][80]։ 5-6-րդ դարերում կրկնվող Սամարական ապստամբությունները փոփոխության ենթարկեցին երկրի տարածքը, Բյուզանդիայի քրիստոնյա և սամարական համայնքները զգալի վնաս կրեցին, ինչը հանգեցրեց բնակչության թվաքանակի կրճատման[81]։ Մ.թ. 614 թվականին պարսկական նվաճումից և կարճ կյանք ունեցած Հրեական համագործակցությունից հետո Բյուզանդական կայսրությունը կրկին նվաճեց երկիրը 628 թվականին[82]։

Միջնադար և նոր դարաշրջան

խմբագրել
Տե՛ս նաև՝ Խաչակրաց արշավանքներ
 
Հին հրեական գյուղ Կաֆր Բիրիմը, որը լքվել է մ.թ. 7-13-րդ դարերի միջակայքում[83]։

Մ.թ. 634–641 թվականներին արաբները գրավեցին տարածաշրջանը՝ ներառյալ Երուսաղեմը, որը վերջերս էր ընդունել իսլամ։ Հաջորդ երեք դարերում տարածաշրջանի ղեկավարումը փոխանցվեց բարեպաշտ խալիֆների, Օմայյան, Աբբասյան, Ֆաթիմյան խալիֆայությունների, Սելջուկների դինաստիայի, խաչակիրների և Այուբիդների դինաստիայի միջև[84]։

1099 թվականին Խաչակրաց առաջին արշավանքի ընթացքում Երուսաղեմի պաշարման ժամանակ քաղաքի հրեա բնակիչները կողք կողքի կռվում էին ֆաթիմյան կայազորի և մուսուլման բնակչության հետ, որոնք ապարդյուն փորձում էին քաղաքը պաշտպանել խաչակիրներից։ Երբ քաղաքն ընկավ, մոտ 60 000 մարդ սպանվեց, իսկ 6000 հրեա ապաստան գտավ սինագոգում[85]։ Այդ ժամանակ Հրեական պետության անկումից հետո հազար տարի անց հրեական համայնքներն արդեն սփռված էին ամբողջ երկրով մեկ։ Դրանցից հայտնի են հիսունը՝ Երուսաղեմը, Տիբերիան, Ռամլան, Աշկելոնը, Կեսարիան և Ղազան[86]։ Ըստ Ալբերտ Ախենացու՝ Հայֆայի հրեա բնակչությունը քաղաքի հիմնական ռազմական ուժն էր և «ֆաթիմյան զորքերի հետ միասին» գրեթե մեկ ամիս խիզախաբար կռվեց մինչև խաչակիրների նավատորմն ու ցամաքային զորքը նրանց ստիպեց նահանջել[87][88]։

1165 թվականին Մայմոնիդն այցելեց Երուսաղեմ և աղոթեց Տաճարի լեռան վրա գտնվող «մեծ, սուրբ տանը»[89]։ 1141 թվականին հրեական ծագմամբ իսպանացի պոետ Եհուդա Հալևին հրեաներին կոչ արեց գաղթել Իսրայելի երկիր[90]. ինքը ևս բռնեց գաղթի ճամփան։ 1187 թվականին Այուբիդների դինաստիայի հիմնադիր սուլթան Սալահ ադ-Դինը Հաթթինի ճակատամարտում պարտության մատնեց խաչակիրներին, այնուհետև գրավեց Երուսաղեմը և գրեթե ողջ Պաղեստինը։ Ժամանակի հետ Սալահ ադ-Դինը հրովարտակ հրապարակեց՝ հրեաներին հրավիրելով ետ վերադառնալ և բնակություն հաստատել Երուսաղեմում։ Ըստ Եհուդա ալ-Հարիզիի՝ հրեաներն այդպես էլ արեցին. «Այն օրվանից, երբ արաբները գրավեցին Երուսաղեմը, իսրայելցիները բնակություն հաստատեցին այնտեղ»[91]։ Ալ-Հարիզին Սալադինի՝ հրեաների՝ Երուսաղեմում վերաբնակվելու մասին հրովարտակը համեմատել է դրանից 1600 տարի առաջ պարսից արքա Կյուրոս Բ Մեծի նմանատիպ հրովարտակի հետ[92]։

 
13-րդ դարի Ռամբանի սինագոգը Երուսաղեմում:

1211 թվականին երկրի հրեական համայնքն ուժեղացավ Ֆրանսիայից և Անգլիայից ժամանած գրեթե 300 ռաբբիների խմբի շնորհիվ[93], որոնց թվում էր Սամսոն բեն-Աբրահամ Սանսացի ռաբբին[94]։ 13-րդ դարի իսպանացի ռաբբի և հրեաների ճանաչված առաջնորդ Մոշե բեն Նախմանը բարձր էր գնահատում Իսրայելի երկիրը և դրա բնակեցումը տեսնում որպես դրական պատվիրան, որը բոլոր հրեաներին էր վերաբերվում։ Նա գրել է. «Եթե կռապաշտները խաղաղություն են ցանկանում, մենք պետք է հաշտություն կնքենք և պարզ պայմաններ առաջարկենք նրանց, բայց ինչ վերաբերվում է երկրին, մենք չպետք է դա թողնենք նրանց ձեռքում, ոչ էլ մեկ այլ ազգի կամ սերնդի ձեռքում»[95]։

1260 թվականին իշխանությունն անցավ Եգիպտոսի Մամլուքների սուլթանությանը[96]։ Երկիրը գտնվում էր Մամլուքների տերության երկու կենտրոնների՝ Կահիրեի և Դամասկոսի միջև և որոշ չափով զարգացում նկատվում էր միայն այս երկու քաղաքներն իրար կապող փոստային ճանապարհների միջոցով։ Թեև 1219 թվականից Երուսաղեմի պատերը մնացել էին առանց պաշտպանության, այնտեղ ևս նոր շինարարական նախագծեր իրականացվեցին՝ հիմնականում Տաճարի լեռան վրա գտնվող Ալ-Ակսա մզկիթի շրջակայքում։ 1266 թվականին մամլուք սուլթան Բեյբարս I-ը Հեբրոնի Պատրիարքների քարանձավը վերածեց բացառիկ իսլամական սրբավայրի և արգելեց քրիստոնյաների ու հրեաների մուտքը, որոնք նախկինում կարող էին վճարի դիմաց մուտք գործել քարանձավ։ Արգելքը պահպանվեց մինչև Իսրայելը կրկին իր տիրապետության տակ վերցրեց շինությունը 1967 թվականին[97][98]։

 
Հրեաներն Արևմտյան պատի մոտ, 1870-ականներ:

1470 թվականին Իտալիայից ժամանած Իսահակ բեն-Մեիր Լատիֆը 150 հրեա ընտանիք է հաշվել Երուսաղեմում[99]։ 15-րդ դարի վերջում ժամանած Յոսսի Սարագոսիի շնորհիվ Ցֆատ քաղաքը և դրա շրջակայքը դարձել էր Պաղեստինում հրեաների ամենամեծ կենտրոնացման վայրը։ 16-րդ դարի սկզբում Իսպանիայից սեֆարդի ներգաղթյալների շնորհիվ հրեա բնակչության թիվը դարձավ 10 000[100]։

1516 թվականին Օսմանյան կայսրությունը գրավեց տարածաշրջանը և մնաց թուրքական իշխանության տակ մինչև Առաջին համաշխարհային պատերազմի ավարտը, երբ Բրիտանիան պարտության մատնեց Օսմանյան ուժերին և նախկին Օսմանյան Սիրիայի տարածքում ռազմական վարչակարգ հաստատեց։ 1660 թվականին դրուզների ապստամբության հետևանքով ավերվեցին Ցֆատ և Տիբերիաս քաղաքները[101]։ 18-րդ դարի վերջին տեղի Զահիր ալ-Ումար արաբ շեյխը Գալիլեայում ստեղծեց դե ֆակտո անկախ էմիրություն։ Շեյխին հնազանդեցնելու օսմանցիների փորձերը ձախողվեցին, սակայն Զահիրի մահվանից հետո օսմանցիները կրկին իրենց ձեռքը վերցրին տարածաշրջանի իշխանությունը։ 1799 թվականին Ահմեդ ալ-Ջազար փաշան հաջողությամբ հետ մղեց Աքքայի վրա Նապոլեոնի զորքերի հարձակումը, ինչը ֆրանսիացիներին դրդեց հրաժարվել սիրիական արշավանքից[102]։ 1834 թվականին պաղեստինցի արաբ գյուղացիները խռովություն բարձրացրին Եգիպտոսում Մուհամմադ Ալի փաշայի իշխանության ժամանակ զորակոչվելու և հարկման քաղաքականությունների դեմ։ Թեև խռովությունը ճնշվեց, Մուհամմադ Ալիի բանակը նահանջեց, և 1840 թվականին Բրիտանիայի աջակցությամբ վերականգնվեց օսմանյան իշխանությունը[103]։ Կարճ ժամանակ անց ամբողջ Օսմանյան կայսրության տարածքում իրականացվեցին Թանզիմաթի բարեփոխումները։ 1920 թվականին, երբ դաշնակիցներն Առաջին համաշխարհային պատերազմի ժամանակ գրավեցին Լևանտը, տարածքը մանդատային համակարգի համաձայն բաժանվեց Բրիտանիայի և Ֆրանսիայի միջև, և բրիտանացիների իշխանության տակ գտնվող տարածքը, որի մեջ էր մտնում նաև ներկայիս Իսրայելի տարածքը, անվանվեց Ենթամանդատային Պաղեստին[96][104][105]։

Սիոնիզմ և բրիտանական մանդատ

խմբագրել
Հիմնական հոդվածներ՝ Սիոնիզմ և Իշուվ
Տե՛ս նաև՝ Բալֆուրի հռչակագիր (1917)
 
Առաջին սիոնիստական կոնգրեսը Շվեյցարիայի Բազել քաղաքում (1897)։

Հրեական սփյուռքի գոյության ամենավաղ ժամանակաշրջանից ի վեր բազում հրեաներ ձգտել են վերադառնալ «Սիոն» և «Իսրայելի երկիր»[106], թեև ջանքերի այն ծավալը, որն անհրաժեշտ էր այդ նպատակի իրագործման համար, վիճարկման թեմա էր[107]։ Աքսորված հրեաների հույսերը և ձգտումները կարևոր թեմա են հրեական հավատքի մեջ[108]։ Այն բանից հետո, երբ 1492 թվականին հրեաներն արտաքսվեցին Իսպանիայից, որոշ համայնքեր ստեղծվեցին Պաղեստինում[109]։ 16-րդ դարում հրեական համայնքներ հաստատվեցին չորս սուրբ քաղաքներում՝ Երուսաղեմում, Տիբերիայում, Հեբրոնում և Ցֆատում, իսկ 1697 թվականին ռաբբի Եհուդա Հաքազիդը Երուսաղեմ առաջնորդեց 1500 հոգանոց հրեական խմբի[110]։ 18-րդ դարի երկրորդ կեսին հասիդական հուդայականության արևելաեվրոպական հակառակորդները, որոնք հայտնի էին «պերուշիմ» անվամբ, բնակություն հաստատեցին Պաղեստինում[111][112]։

«Այդ իսկ պատճառով ես հավատում եմ, որ հրեաների հրաշալի սերունդ կլինի։ Մակաբինները կրկին ոտքի կկանգնեն։ Թույլ տվեք ևս մեկ անգամ կրկնեմ իմ բացման խոսքերը. հրեաները ցանկանում են պետություն ունենալ և նրանք կունենան դա։ Մենք պետք է վերջապես որպես ազատ մարդ ապրենք մեր սեփական հողի վրա ու խաղաղ կնքենք մեր մահկանացուն մեր սեփական տան մեջ։ Աշխարհը կազատագրվի մեր ազատությամբ, կհարստանա մեր բարեկեցությամբ, կմեծարվի մեր մեծությամբ։ Եվ ինչ էլ որ փորձենք անել սեփական բարօրության համար, բարերար կերպով կանրադառնա մարդկությանը»։

Հրեաների գաղթի առաջին ալիքը Օսմանյան կայսրության տիրապետության տակ գտնվող Պաղեստին, որը հայտնի է «Առաջին ալիա» անվամբ, սկսվել է 1881 թվականին, երբ հրեաները փախան Արևելյան Եվրոպայում տեղի ունեցող կոտորածներից[113]։ Թեև գործնականում սիոնական շարժումը գոյություն ուներ, ավստրո-հունգարացի լրագրող Թեոդոր Հերցլին է վերագրվում քաղաքական սիոնիզմի ստեղծումը[114]՝ շարժում, որը նպատակ ուներ Իսրայելի երկրում ստեղծել հրեական պետություն՝ այդպիսով լուծում առաջարկելով այսպես կոչված եվրոպական պետություններում «հրեական հարցին»՝ համաձայն տվյալ ժամանակաշրջանի այլ ազգային հարցերի նպատակներին ու ձեռքբերումներին[115]։ 1896 թվականին Հերցլը հրապարակեց «Հրեական պետություն» (գերմ.՝ Der Judenstaat) աշխատությունը, որտեղ առաջարկում էր հրեական պետության ապագայի իր տեսլականը։ Հաջորդ տարի նա նախագահեց Շվեյցարիայի Բազել քաղաքում տեղի ունեցող Առաջին սիոնիստական կոնգրեսը[116]։ Երկրորդ ալիան (1904–1914) սկսվեց Քիշնևի կոտորածից հետո. մոտ 40 000 հրեա բնակություն հաստատեց Պաղեստինում, թեև նրանց գրեթե կեսը վերջում հեռացավ[113]։ Գաղթյալների թե՛ առաջին, թե՛ երկրորդ ալիքները հիմնականում ուղղափառ հրեաներ էին[117], թեև Երկրորդ ալիայում սոցիալիստական խմբեր էլ կային, որոնք ստեղծեցին կիբուցի շարժումը[118]։ Թեև Երկրորդ ալիայի գաղթյալները հիմնականում ձգտում էին ստեղծել գյուղատնտեսական համայնքներ, տվյալ ժամանակաշրջանում՝ 1909 թվականին, ստեղծվեց Թել Ավիվը՝ որպես «առաջին եբրայական քաղաք»։ Այդ ժամանակ ի հայտ եկան նաև հրեական զինված ինքնապաշտպանական կազմակերպություններ՝ որպես հրեական բնակավայրերի պաշտպանության միջոց։ Նման առաջին կազմակերպությունը Բար Գիորան էր՝ 1907 թվականին հիմնադրված ոչ մեծ գաղտնի պահակախումբ։ Երկու տարի անց վերջինիս փոխարինեց նոր ստեղծված ավելի մեծ՝ «Հաշոմեր» կազմակերպությունը։ Առաջին համաշխարհային պատերազմի ժամանակ Բրիտանիայի արտաքին քարտուղար Արթուր Բալֆուրը Բրիտանիայի հրեական համայնքի առաջնորդ լորդ Ռոթշիլդին ուղարկեց Բալֆուրի հռչակագիրը, որտեղ ասվում էր, որ Բրիտանիան մտադիր է հրեաների համար Պաղեստինում «ազգային տուն» ստեղծել[119][120]։

1918 թվականին Հրեական լեգեոնը, որը գլխավորապես կազմված էր սիոնիստ կամավորներից, աջակցում էր բրիտանացիների կողմից Պաղեստինի գրավմանը[121]։ Բրիտանական իշխանությանն ընդդիմադիր արաբները, ինչպես նաև հրեաների գաղթը, 1920 թվականին հանգեցրին պաղեստինյան ապստամբություններին և Հագանա (եբրայերենից թարգամանաբար՝ «Պաշտպանություն») կոչվող հրեական ընդհատակյա կազմակերպության ստեղծմանը՝ որպես Հաշոմերի ճյուղ, որից ավելի ուշ առանձնացան Իրգուն և Լեհի կազմակերպությունները[122]։ 1922 թվականին Ազգերի լիգան Բրիտանիային մանդատ շնորհեց Պաղեստինի վրա այնպիսի պայմաններով, որոնց մեջ մտնում էր նաև Բալֆուրի հռչակագիրը՝ հրեաներին տրված խոստումով և արաբ պաղեստինցիների համար նմանատիպ պայմաններով[123]։ Տվյալ ժամանակաշրջանում տարածքի բնակչությունը հիմնականում արաբներ և մուսուլմաններ էին, հրեաները կազմում էին ընդհանուր բնակչության մոտ 11%-ը[124], իսկ արաբ քրիստոնյաները՝ մոտ 9,5%-ը[125]։

Երրորդ (1919–1923) և Չորրորդ (1924–1929) ալիաները Պաղեստին բերեցին ևս 100000 հրեայի[113]։ Նացիզմի ծնունդը և 1930-ականներին Եվրոպայում հրեաների նկատմամբ աճող հետապնդումները հանգեցրին Հինգերորդ ալիային՝ 250 000 հրեաների հոսքի։ Դա 1936–1939 թվականներին տեղի ունեցած արաբական ապստամբության ամենամեծ պատճառն էր, որը պատասխան էր շարունակական բնույթ կրող հրեական ներգաղթին և նրանց կողմից հողեր ձեռքբերելուն։ Մի քանի հարյուր հրեաներ և բրիտանական անվտանգության աշխատակիցներ սպանվեցին, մինչդեռ Բրիտանական մանդատ ունեցող իշխանությունները Հագանայի և Իրգունի հետ միասին սպանեցին 5032 և վիրավորեցին 14 760 արաբի[126][127], ինչի հետևանքով Պաղեստինի արաբ տղամարդ բնակչության գրեթե 10%-ը սպանվեց, վիրավորվեց, բանտարկվեց կամ աքսորվեց[128]։ Բրիտանացիները 1939 թվականի Սպիտակ գրքով սահմանափակումներ դրեցին Պաղեստին հրեական ներգաղթի վրա։ Երբ աշխարհի մի շարք երկրներ չընդունեցին Հոլոքոստից փախչող հրեա փախստականներին, նրանց Պաղեստին բերելու նպատակով ընդհատակյա շարժում ձևավորվեց, որը հայտնի է «Ալիա Բետ» անվամբ[113]։ Երկրորդ համաշխարհային պատերազմի վերջում Պաղեստինի հրեա բնակչությունը կազմում էր ընդհանուր բնակչության 31%-ը[129]։

Երկրորդ համաշխարհային պատերազմից հետո

խմբագրել
Տե՛ս նաև՝ ՄԱԿ-ի Պաղեստինյան նախագիծ, Արաբա-իսրայելական պատերազմ (1948-1949), և Իսրայելի անկախության հռչակագիր
 
ՄԱԿ-ի քարտեզ, «Տնտեսական միության հետ Պաղեստինի բաժանման նախագիծը»:

Երկրորդ համաշխարհային պատերազմից հետո Միացյալ Թագավորությունը բախվեց հրեական պարտիզանական շարժման հետ՝ հրեաների ներգաղթի վրա սահմանափակումներ դնելու համար, ինչպես նաև բախվեց արաբական համայնքի հետ՝ շարունակվող հակամարտության պատճառով։ Բրիտանական իշխանության դեմ պայքարում Հագանան միացավ Իրգունին և Լեհիին[130]։ Միևնույն ժամանակ Հոլոքոստից փրկված հարյուր հազարավոր հրեաներ և փախստականներ նոր կյանք էին փնտրում Եվրոպայում ոչնչացված իրենց համայնքներից հեռու։ Հագանան փորձեց այդ փախստականներին Պաղեստին բերել «Ալիա Բետ» ծրագրով, որի շրջանակներում տասնյակ հազարավոր հրեա փախստականներ փորձեցին Պաղեստին մտնել նավով։ Թագավորական նավատորմը ճանապարհին կանգնեցրեց նավերի մեծ մասին, իսկ փախստականները ձերբակալվեցին ու տեղափոխվեցին բանտարկյալների համար նախատեսված ճամբարներ Ատլիտում և Կիպրոսում[131][132]։

1946 թվականի հուլիսի 22-ին Իրգունը պայթեցրեց Պաղեստինում բրիտանական վարչական իշխանության գլխամասը, որը տեղակայված էր Երուսաղեմի Դավիթ արքա հյուրանոցի հարավային թևում[133][134][135][136]։ Ընդհանուր առմամբ տարբեր ազգության 91 անձ սպանվեց, իսկ 46-ը՝ վիրավորվեց[137]։ Հյուրանոցը Պաղեստինի կառավարության քարտուղարության և Ենթամանդատային Պաղեստինում ու Անդրհորդանանի էմիրությունում Բրիտանական զինված ուժերի նստավայրն էր[137][138]։ Հարձակումն ի սկզբանե ստացել էր Հագանայի հաստատումը։ Դա պատասխան էր «Ագաթա» գործողությանը (լայնածավալ հարձակումների շարք՝ ներառյալ Հրեական գործակալության վրա, որը կազմակերպել էին բրիտանական իշխանությունները) և մանդատի ժամանակաշրջանում բրիտանացիների դեմ ուղղված ամենաշատ մահ պատճառած հարձակումը[137][138]։ Հրեաների ապստամբությունը շարունակվեց 1946 և 1947 թվականներին՝ չանայած Միացյալ Թագավորության ռազմական և Պաղեստինի ոստիկանական ուժերի՝ ապստամբությունը ճնշելու համաձայնեցված ջանքերին։ Հրեա և արաբ ներկայացուցիչների հետ համաձայնության հասնելու բրիտանական փորձերը ևս ձախողվեցին, քանի որ հրեաները չէին ցանկանում ընդունել որևէ լուծում, որը չէր ներառում Հրեական պետության գաղափարը և առաջարկում էր Պաղեստինը բաժանել հրեական և արաբական պետությունների, մինչդեռ արաբներն անդրդվելի էին այն հարցում, որ Պաղեստինի որևէ հատվածում Հրեական պետություն ստեղծվի և միակ լուծումը համարում էին միացյալ Պաղեստինը՝ արաբական իշխանության ներքո։ 1947 թվականի փետրվարին բրիտանացիները Պաղեստինի հարցը ներկայացրին նոր ձևավորված Միացյալ ազգերի կազմակերպությանը։ 1947 թվականի մայիսի 15-ին ՄԱԿ-ի գլխավոր ասամբլեան որոշում կայացրեց Պաղեստինի հարցի համար հատուկ կոմիտե ստեղծել «Ասամբլեայի հաջորդ հերթական նիստին Պաղեստինի հարցի վերաբերյալ զեկույց պատրաստելու նպատակով»[139]։ Գլխավոր ասամբլեայի համար պատրաստված 1947 թվականի սեպտեմբերի 3-ի զեկույցի Գլուխ 6-ում[140] կոմիտեի մեծ մասն առաջարկում էր՝ բրիտանական մանդատը «փոխարինել անկախ արաբական պետությամբ, անկախ հրեական պետությամբ և Երուսաղեմ քաղաքով [...] վերջինս պետք է լիներ Միջազգային խնամակալական համակարգի ներքո»[141]։ Այդ ընթացքում հրեաների ապստամբությունը շարունակվեց և գագաթնակետին հասավ 1947 թվականի հուլիսին մի շարք լայնածավալ պարտիզանական հարձակումներով, որի գագաթնակետը Սերժանտների գործն էր։ Այն բանից հետո, երբ Իրգունի երեք անդամ մահվան դատապարտվեց Աքքայի բանտում, 1947 թվականի մայիսին Իրգունը հարձակվեց բանտի վրա և ազատեց Իրգունի և Լեհիի 27 ակտիվիստի։ Իրգունը գերի վերցրեց երկու բրիտանացի սերժանտի՝ ահաբեկելով սպանել նրանց, եթե երեք տղամարդիկ մահապատժի ենթարկվեն։ Երբ բրիտանացիներն իրականացրին մահապատիժները, Իրգունն ի պատասխան սպանեց երկու գերիներին և նրանց մարմինները կախեց էվկալիպտի ծառերից՝ ականապատելով մարմիններից մեկը, որի պատճառով վիրավորվեց բրիտանացի սպաներից մեկը, երբ վերջինս մահացածի մարմինն էր իջեցնում ծառից։ Մահապատիժները մեծ զայրույթ առաջացրին Բրիտանիայում և մեծ դեր խաղացին, որպեսզի Բրիտանիայում որոշեն, որ ժամանակն է տարհանել Պաղեստինը։

1947 թվականի սեպտեմբերին Բրիտանական կառավարությունը որոշեց, որ մանդատն այսուհետ անվավեր է և պետք է տարհանել Պաղեստինը։ Ըստ Գաղութների հարցով քարտուղար Արթուր Քրիչ Ջոնսի՝ Պաղեստինը տարհանելու որոշմանը չորս մեծ գործոն են հանգեցրել. հրեա և արաբ բանակցողների ոչ ճկունությունը, որոնք չէին ցանկանում փոխզիջման գնալ Պաղեստինում Հրեական պետություն ունենալու հարցի շուրջ իրենց դիրքորոշման մեջ, տնտեսական ճնշումը, որն առաջացավ Պաղեստինում հրեական խռովությունները ճնշելու և ավելի մեծ ապստամբությունը կանխելու համար մեծ կայազոր տեղակայելու հետևանքով, հնարավոր արաբական ապստամբությունը, որը Երկրորդ համաշխարհային պատերազմի հետևանքով թուլացած բրիտանական տնտեսության վրա հարված կլիներ, սերժանտների մահապատիժները, որոնք «մահացու հարված էին բրիտանական համբերությանն ու հպարտությանը», ինչպես նաև աճող քննադատությունը կառավարության նկատմամբ, որ չէր կարողանում Պաղեստինի հարցում 1939 թվականի Սպիտակ գրքի փոխարեն նոր քաղաքականություն գտներ[142]։

1947 թվականի նոյեմբերի 29-ին Գլխավոր ասամբլեան ընդունեց 181 (II) բանաձևը, որը խորհուրդ էր տալիս Տնտեսական միության հետ մշակել և կատարել Բաժանման նախագիծ[10]։ Բանաձևին կցված նախագիծը հիմնականում նույնն էր, ինչ առաջարկել էր Կոմիտեի մեծամասնությունը սեպտեմբերի 3-ի զեկույցում։ Հրեական գործակալությունը, որը հրեական համայնքի պաշտոնական ներկայացուցիչն էր, ընդունեց նախագիծը, որով հրեաներին՝ բնակչության 1/3-ին, որոնց պատկանում էր հողի 7%-ը, տրվեց Ենթամանդատային Պաղեստինի 55-56%-ը[143][144][145]։ Արաբական պետությունների լիգան և Պաղեստինի Արաբական գերագույն կոմիտեն չընդունեցին նախագիծը և նշեցին, որ նրանք կմերժեն բաժանում ենթադրող ցանկացած այլ նախագիծ ևս[146][147]։ Հաջորդ օրը՝ 1947 թվականի դեկտեմբերի 1-ին, Արաբական գերագույն կոմիտեն եռօրյա գործադուլ հայտարարեց, և Երուսաղեմում խռովություններ սկսվեցին[148]։ Ստեղծված իրավիճակը վերածվեց քաղաքացիական պատերազմի. ՄԱԿ-ի քվերակությունից երկու շաբաթ անց Գաղութների հարցով քարտուղար Արթուր Քրիչը հայտարարեց, որ Բրիտանական մանդատը կավարտվի 1948 թվականի մայիսի 15-ին, որից հետո բրիտանացիները կտարհանվեն։ Երբ արաբ աշխարհազորականները և հրոսակախմբերը հարձակվեցին հրեական տարածքների վրա, նրանց հիմնականում դիմադրում էր Հագանան, ինչպես նաև ավելի փոքր Իրգունը և Լեհին։ 1948 թվականի ապրիլին Հագանան անցավ հարձակման[149][150]։ Այդ ժամանակաշրջանում մի շարք գործոններով պայմանավորված 250 000 պաղեստինյան արաբ երկրից փախավ կամ արտաքսվեց[151]։

 
Դավիդ բեն Գուրիոնը հայտարարում է Իսրայելի անկախության հռչակագրի մասին, մայիսի 14, 1948։
 
1949 թվականի մարտի 10-ին թանաքի դրոշի բարձրացումը, որը նախանշեց 1948 թվականի պատերազմի ավարտը։

1948 թվականի մայիսի 14-ին՝ նախքան բրիտանական մանդատի գործելու ժամկետի սպառումը, Հրեական գործակալության ղեկավար Դավիդ բեն Գուրիոնը հայտարարեց «Էրեց-Իսրայելում Հրեական պետության ստեղծման մասին»[152][153]։ Հռչակագրի տեքստի մեջ նոր պետության սահմանների վերաբերյալ միակ բանը «Էրեց-Իսրայել» (Իսրայելի երկիր) եզրն էր[154]։ Հաջորդ օրը չորս արաբական երկրների՝ Եգիպտոսի, Սիրիայի, Անդրհորդանանի և Իրաքի զորքերը մտան բրիտանական մանդատի տակ գտնվող Պաղեստին՝ սկիզբ դնելով արաբա-իսրայելական պատերազմին (1948)[155][156]։ Պատերազմին միացան նաև Եմենը, Մարոկկոն, Սաուդյան Արաբիան և Սուդանը[157][158]։ Ներխուժման ակնհայտ նպատակը Հրեական պետություն ստեղծելուն հենց սկզբից խոչընդոտելն էր, իսկ որոշ արաբ ղեկավարներ խոսում էին «հրեաներին ծով քշելու մասին»[159][145][160]։ Ըստ Բեննի Մորիսի՝ հրեաներն անհանգստացած էին, որ ներխուժող արաբ զորքերն իրենց կոտորելու մտադրություն ունեին։ Արաբական լիգան հայտարարեց, որ ներխուժումը հետագա արյունահեղությունը կանխելու և կարգ ու կանոն հաստատելու նպատակ ուներ[161]։

Մեկ տարի տևած մարտերից հետո հրադադար հայտարարվեց և սահմանվեցին ժամանակավոր սահմաններ, որոնք կոչվեցին Կանաչ գիծ[162]։ Հորդանանն իրեն կցեց այն հատվածը, որը հետո ստացավ Արևմտյան ափ անվանումը՝ ներառյալ Արևելյան Երուսաղեմը, իսկ Եգիպտոսը նվաճեց Գազայի հատվածը։ ՄԱԿ-ի գնահատմամբ՝ 700 000 պաղեստինցիներ են արտաքսվել կամ փախել հակամարտության ժամանակ Իսրայելի զինված ուժերի առաջխաղացման հետևանքով. սա արաբերենում հայտնի է «Նաբկա» (աղետ) անվամբ[163]։ 156 000 արաբ էլ մնաց և դարձավ Իսրայելի քաղաքացի[164]։

Իսրայել պետության առաջին տարիներ

խմբագրել

1949 թվականի մայիսի 11-ին ձայների մեծամասնությամբ Իսրայելը դարձավ ՄԱԿ-ի անդամ[165]։ Խաղաղության պայմանագիր կնքելու իսրայելա-հորդանանյան փորձն անհաջողության մատնվեց այն բանից հետո, երբ բրիտանական կառավարությունը, վախենալով այդ պայմանագրի վերաբերյալ Եգիպտոսի արձագանքից, իր անհամաձայնությունը հայտնեց Հորդանանի կառավարությանը[166]։ Պետության գոյության առաջին տարիներին Իսրայելի քաղաքական դաշտում գերակշռում էր վարչապետ Դավիդ բեն Գուրիոնի ղեկավարած սոցիալիստական սիոնիզմի շարժումը[167][168]։

1940-ական և 1950-ական թվականներին դեպի Իսրայել ներգաղթին նպաստում էին Իսրայելի միգրացիոն վարչությունը և հասարակական կազմակերպության կողմից ֆինանսավորվող «Մոսսադ ԼեԱլիա Բետ»-ը (բառացիորեն՝ «B ներգաղթի ինստիտուտ»), որը կազմակերպում էր ոչ օրինական և ընդհատակյա ներգաղթ։ Երկու հաստատություններն էլ կազմակերպում էին կանոնավոր միգրացիոն գործընթացներ, օրինակ՝ տրանսպորտի կազմակերպում, սակայն վերջինս տարբեր երկրներում մասնակցում էր նաև գաղտնի գործողությունների՝ մասնավորապես Միջին Արևելքում և Արևելյան Եվրոպայում, որտեղ համարվում էր, որ հրեաների կյանքը վտանգի մեջ է, իսկ այդ վայրերից դուրս գալը՝ դժվար։ «Մոսսադ ԼեԱլիա Բետ»-ը կազմալուծվեց 1953 թվականին[169]։ Ներգաղթը կազմակերպվում էր «Մեկ միլիոն» պլանի համաձայն։ Ներգաղթյալները տեղափոխվելու տարբեր պատճառներ ունեին. որոշները սիոնիստական հայացքներ ունեին կամ գալիս էին Իսրայելում ավելի լավ կյանք ունենալու խոստման հետևից, մինչդեռ մյուսները տեղափոխվում էին հետապնդումներից խուսափելու համար կամ արտաքսվելու պատճառով[170][171]։

Առաջին երեք տարիներին Հոլոքոստը վերապրածների և արաբական ու մուսուլմական երկրներից հրեաների հոսքի շնորհիվ Իսրայելի բնակչությունը 700 000-ից դարձավ 1 400 000։ 1958 թվականին Իսրայելի բնակչությունը դարձավ արդեն երկու միլիոն[172]։ 1948-1970 թվականներին մոտավորապես 1 150 000 հրեա փախստական տեղակայվեց Իսրայելում[173]։ Որոշ ներգաղթյալներ ժամանեցին որպես գույք չունեցող փախստականներ և տեղակայվեցին մաաբարա կոչվող ժամանակավոր ճամբարներում. 1952 թվականին մոտ 200 000 մարդ էր ապրում այդ վրանային քաղաքներում[174]։ Եվրոպայից ժամանած հրեաներին հաճախ ավելի լավ էին վերաբերվում, քան Միջին Արևելքից կամ Հյուսիսային Աֆրիկայի երկրներից ժամանածներին. վերջիններիս համար նախատեսված կացարանները հաճախ տրամադրվում էին առաջիններին, ինչի հետևանքով արաբական երկրներից ժամանած հրեաները ստիպված ավելի երկար էին մնում ճամբարներում[175][176]։ Այս ժամանակաշրջանում, որը հայտնի է որպես խիստ խնայողության ժամանակաշրջան, ստիպված էին նորմավորել սնունդը, հագուստը և կահույքը։ Ճգնաժամը լուծելու համար բեն Գուրիոնը փոխհատուցման պայմանագիր կնքեց Արևմտյան Գերմանիայի հետ, որը զանգվածային բողոքների առիթ հանդիսացավ. հրեաները բարկացել էին այն գաղափարի վրա, որ Իսրայելը կարող էր նյութական փոխհատուցում ընդունել Հոլոքոստի համար[177]։

Ադոլֆ Այքմանի դատավարության վերաբերյալ ԱՄՆ կինոխրոնիկան։

1950-ական թվականներին Իսրայելը հաճախ էր ենթարկվում պաղեստինյան ֆիդայիների հարձակումներին, որոնք գրեթե միշտ ուղղված էին քաղաքացիական բնակչության[178]՝ հիմնականում Եգիպտոսի կողմից զավթված Գազայի հատվածի բնակչության դեմ[179]։ Այս ամենը ճնշելու համար Իսրայելը մի քանի ճնշամիջոց ձեռնարկեց։ 1956 թվականին Միացյալ Թագավորությունը և Ֆրանսիան ձգտում էին նորից վերականգնել Սուեզի ջրանցքի նկատմամբ իրենց վերահսկողությունը, որը եգիպտացիներն ազգայնացրել էին։ Սուեզի ջրանցքի և Տիրանի նեղուցի շարունակական փակ լինելն իսրայելական նավերի համար, ինչպես նաև Իսրայելի հյուսիսային շրջանների բնակչության վրա ֆիդայիների հարձակումները, վերջին շրջանում արաբների լուրջ սպառնալիքները հրահրեցին Իսրայելին հարձակվել Եգիպտոսի վրա[180][181][182]։ Իսրայելը գաղտնի դաշինք կնքեց Միացյալ Թագավորության և Ֆրանսիայի հետ ու գրավեց Սինայի թերակղզին, բայց ՄԱԿ-ը ստիպեց դուրս գալ տարածքից՝ Տիրանի նեղուցով և Սուեզի ջրանցքով Կարմիր ծովում իսրայելական նավերի նավարկման իրավունքը երաշխավորելու փոխարեն[183][184][185]։ Սուեզի ճգնաժամ անվամբ հայտնի պատերազմի հետևանքով կրճատվեցին սահմանային ներթափանցումներն Իսրայել[186]։ 1960-ականների սկզբին Իսրայելն Արգենտինայում գերեվարեց նացիստ ռազմական հանցագործ Ադոլֆ Այքմանին և տեղափոխեց Իսրայել՝ դատավարության համար[187]։ Դատը մեծ ազդեցություն ունեցավ Հոլոքոստի վերաբերյալ հանրային իրազեկումը բարձրացնելու գործում[188]։ Այքմանը միակ մարդն է, որը մահապատժի է ենթարկվել Իսրայելի քաղաքացիական դատարանի դատավճռով[189]։ 1963 թվականի գարնանը և ամռանը Իսրայելն իր միջուկային ծրագրի պատճառով դիվանագիտական փակուղու մեջ էր Միացյալ Նահանգների հետ հարաբերություններում[190][191]։

 
Իսրայելին պատկանող տարածքը՝      նախքան Վեցօրյա պատերազմը      պատերազմից հետո Սինայի թերակղզին 1982 թվականին վերադարձվեց Եգիպտոսին

1964 թվականից արաբական երկրները, մտահոգված լինելով Իսրայելի՝ Հորդանան գետի հունը դեպի առափնյա հարթավայրեր փոխելու պլանով[192], փորձում էին փոխել գետի ակունքը՝ Իսրայելին ջրային ռեսուրսներից զրկելու նպատակով, ինչը լարվածություն առաջացրեց Իսրայելի, Սիրիայի և Լիբանանի միջև։ Արաբ ազգայնականները, որոնց առաջնորդում էր Եգիպտոսի նախագահ Գամալ Աբդել Նասերը, հրաժարվեցին ճանաչել Իսրայել պետությունը և կոչ արեցին ոչնչացնել այն[11][193][194]։ 1966 թվականին իսրայելա-արաբական հարաբերություններն այն աստիճան վատթարացան, որ իսրայելական և արաբական ռազմական ուժերի միջև իսկական մարտեր ծավալվեցին[195]։ 1967 թվականի մայիսին Եգիպտոսը զորք կենտրոնացրեց Իսրայելի հետ սահմանին, հեռացրեց Սինայի թերակղզում տեղակայված ՄԱԿ-ի խաղաղապահներին և արգելափակեց Իսրայելի մուտքը Կարմիր ծով[196][197][198]։ Մյուս արաբական պետությունները մոբիլիզացրին իրենց ուժերը[199]։ Իսրայելը կրկին հայտարարեց, որ այդ գործողությունները պատերազմի առիթ են և հունիսի 5-ին նախազգուշական հարված հասցրեց Եգիպտոսին։ Ի պատասխան Հորդանանը, Սիրիան և Իրաքը հարձակվեցին Իսրայելի վրա։ Վեցօրյա պատերազմում Իսրայելը Եգիպտոսից գրավեց Հորդանան գետի արևմտյան ափը, Գազայի հատվածը և Սինայի թերակղզին, իսկ Սիրիայից՝ Գոլանի բարձունքները[200]։ Երուսաղեմի սահմաններն ընդլայնվեցին և ներառեցին Արևելյան Երուսաղեմը, իսկ 1949 թվականի Կանաչ գիծը դարձավ Իսրայելի և գրավված տարածքների վարչական սահմանը։

1967 թվականի պատերազմից և Արաբական լիգայի ընդունած «Երեք ոչ» բանաձևից հետո եգիպտացիները Սինայի թերակղզում 1967–1970 թվականների հյուծիչ պատերազմում հարձակվեցին Իսրայելի վրա, նույնն արեցին նաև պաղեստինյան խմբերը, որոնք թիրախավորել էին գրավված տարածքների, ընդհանրապես Իսրայելի և ամբողջ աշխարհի իսրայելցի բնակչությանը։ Տարբեր պաղեստինյան և արաբական խմբերի մեջ ամենակարևոր կազմակերպությունը Պաղեստինի ազատագրական կազմակերպությունն էր, որը հիմնադրվել էր 1964 թվականին և ի սկզբանե միտված էր «զինված պայքարի, որը համարում էր հայրենիքն ազատագրելու միակ ուղին»[201][202]։ 1960-ական թվականների վերջին և 1970-ական թվականների սկզբին պաղեստինյան խմբերը մի շարք հարձակումներ ձեռնարկեցին[203][204] աշխարհում իսրայելցի և հրեա ժողովրդի դեմ[205], որոնցից մեկը 1972 թվականի Ամառային օլիմպիական խաղերի ժամանակ իսրայելցի մարզիկների սպանդն էր Մյունխենում։ Իսրայելի կառավարությունն ի պատասխան սպանեց սպանդի կազմակերպիչներին, պայթեցրեց և հարձակում կազմակերպեց Լիբանանում Պաղեստինի ազատագրական կազմակերպության գլխամասի վրա։

1973 թվականի հոկտեմբերի 6-ին, երբ հրեաները տոնում էին Յոմ Կիպուրը, եգիպտական և սիրիական զորքերն անակնկալ հարձակվեցին Սինայի թերակղզում և Գոլանի բարձունքներում գտնվող իսրայելական ուժերի վրա՝ սկսելով Յոմ Կիպուրի պատերազմը։ Պատերազմն ավարտվեց հոկտեմբերի 25-ին, երբ Իսրայելը հաջողությամբ հետ մղեց եգիպտական և սիրիական ուժերին, բայց կորցրեց գրեթե 2500 զինվորի, իսկ 20 օրերի ընթացքում ունեցավ ընդհանուր առմամբ 10 000–35 000 կորուստ[206]։ Ներքին հետաքննությունը կառավարության վրայից հանեց պատերազմի ժամանակ և դրանից առաջ ունեցած ձախողումների պատասխանատվությունը, սակայն հանրային զայրույթը ստիպեց վարչապետ Գոլդա Մեիրին հրաժարական տալ[207]։ 1976 թվականի հուլիսին պաղեստինցի պարտիզանները զավթեցին Իսրայելից Ֆրանսիա թռչող ինքնաթիռը և ստիպեցին վայրէջք կատարել Ուգանդայի Էնտեբե միջազգային օդանավակայանում։ Իսրայելցի կոմանդոսները գործողություն իրականացրին, որի արդյունքում հաջողվեց փրկել 106 պատանդից 102-ին։

Հետագա հակամարտությունը և խաղաղության գործընթաց

խմբագրել

1977 թվականի Քնեսեթի ընտրությունները կարևոր բեկումնային կետ էին Իսրայելի քաղաքական պատմության մեջ, քանի որ Մենախեմ Բեգինի Լիկուդ կուսակցությունն իշխանությունը վերցրեց Աշխատավորական կուսակցությունից[208]։ Ավելի ուշ նույն թվականին Եգիպտոսի նախագահ Անվար Սադաթն այցելեց Իսրայել և ելույթ ունեցավ Քնեսեթի առջև, որն արաբական պետության ղեկավարի կողմից Իսրայել պետության ճանաչման առաջին նշանն էր[209]։ Հաջորդ երկու տարիներին Սադաթը և Բեգինը ստորագրեցին Քեմփ Դեյվիդի համաձայնագրերը (1978) և եգիպտա-իսրայելական խաղաղության պայմանագիրը (1979)[210]։ Ի պատասխան, Իսրայելը հեռացավ Սինայի թերակղզուց և համաձայնվեց բանակցություններ սկսել Արևմտյան ափին և Գազայի հատվածում պաղեստինցիների ինքնավարության շուրջ[211]։

1978 թվականի մարտի 11-ին Պաղեստինի ազատագրական կազմակերպության պարտիզանական հարձակումը Լիբանանից հանգեցրեց Առափնյա խճուղու ահաբեկչությանը։ Ի պատասխան, Իսրայելը ներխուժեց Լիբանանի հարավային հատված՝ Էլ Լիտանի գետի հարավում գտնվող Պաղեստինի ազատագրական կազմակերպության բազաները ոչնչացնելու համար։ Կազմակերպության մարտիկների մեծ մասը հետ նահանջեց, բայց Իսրայելը կարողացավ ապահովել Լիբանանի հարավային հատվածի անվտանգությունը մինչև ՄԱԿ-ի ուժերը և Լիբանանի բանակը վերցրին վերահսկողությունը։ Շուտով Պաղեստինի ազատագրական կազմակերպությունը վերսկսեց Իսրայելի վրա հարձակումները։ Հաջորդ մի քանի տարիների ընթացքում Կազմակերպությունը ներթափանցեց հարավ և շարունակեց երբեմն ռմբակոծել սահմանից։ Իսրայելը մի շարք պատասխան հարվածներ հասցրեց՝ օդով և ցամաքով։

 
1980 թվականի Իսրայելի օրենքը հռչակում էր, որ «Երուսաղեմը՝ ամբողջական և միացյալ, Իսրայելի մայրաքաղաքն է»[212]։

Միևնույն ժամանակ Բեգինի կառավարությունը խթանում էր իսրայելցիներին բնակություն հաստատել գրավված Արևմտյան ափին՝ այդ տարածքում սրելով պաղեստինցիների հետ բախումները[213]։ Համարվում է, որ 1980 թվականին ընդունված «Հիմնական օրենք. Երուսաղեմը՝ որպես Իսրայելի մայրաքաղաք» օրենքը հաստատում է Իսրայելի կողմից 1967 թվականին կառավարության որոշման հիման վրա Երուսաղեմի կցումն իրեն և կրկին միջազգային հարթակում տարաձայնությունների առիթ է ստեղծում քաղաքի կարգավիճակի շուրջ։ Իսրայելի ոչ մի օրենքով երկրի տարածքը չէր սահմանվում և ոչ մի օրենք չէր ներառում Արևելյան Երուսաղեմը[214]։ 1981 թվականին Իսրայելը հաջողությամբ իրեն կցեց Գոլանի բարձունքները, թեև դա միջազգայնորեն չճանաչվեց[215]։ Միջազգային հանրությունը հիմնականում մերժեց այս քայլը, իսկ ՄԱԿ-ի Անվտանգության խորհուրդը թե՛ Երուսաղեմի, թե՛ Գոլանի բարձունքների մասին օրենքներն անվավեր ճանաչեց[216][217]։ 1980-ական և 1990-ական թվականներին Իսրայելի բնակչությունը դարձավ ավելի բազմազան։ 1980-ական թվականներից սկսած մի քանի ալիքով Եթովպիայից հրեաներ գաղթեցին Իսրայել, իսկ 1990-1994 թվականներին հետխորհրդային պետություններից գաղթած ժողովրդի շնորհիվ Իսրայելի բնակչության թիվն աճեց 12%-ով[218]։

1981 թվականի հունիսի 7-ին Իրան-իրաքյան պատերազմի ժամանակ Իսրայելի օդուժը ոչնչացրեց Բաղդադից ոչ հեռու կառուցվող Իրաքի միակ միջուկային ռեակտորը, որպեսզի խոչընդոտի Իրաքի միջուկային զենքի ծրագրին։ 1982 թվականին Պաղեստինի ազատագրական կազմակերպության հարձակումներից հետո Իսրայելը նույն թվականին ներխուժեց Լիբանան՝ ոչնչացնելու համար այն բազաները, որոնցից Կազմակերպությունը հարվածներ էր հասցնում ու հրթիռակոծում էր դեպի Իսրայելի հյուսիսային հատված[219]։ Մարտերի առաջին վեց օրերի ընթացքում իսրայելցիները ոչնչացրին Պաղեստինի ազատագրական կազմակերպության ռազմական ուժը Լիբանանում և պարտության մատնեցին սիրիացիներին։ Իսրայելի կառավարության հետաքննությունը, որն իրականացնում էր Քահանի հանձնաժողովը, Սաբրայի և Շատիլայի կոտորածի համար անուղղակիորեն պատասխանատու ճանաչեց Բեգինին և մի քանի իսրայելցի գեներալների, իսկ Պաշտպանության նախարար Արիել Շարոնին՝ «անձնական պատասխանատվություն» կրող ճանաչեց կոտորածի համար[220]։ Շարոնը ստիպված էր հրաժարական տալ նախարարի պաշտոնից[221]։ 1985 թվականին Իսրայելն ի պատասխան Կիպրոսում պաղեստինցիների ահաբեկչական հարձակմանը՝ սկսեց ռմբակոծել Թունիսում Պաղեստինի ազատագրական կազմակերպության գլխամասերը։ 1986 թվականին Իսրայելը հետ քաշվեց Լիբանանի մեծ մասից, սակայն մինչև 2000 թվականը Լիբանանի հարավային հատվածում պահպանում էր սահմանային բուֆերային գոտի, որտեղից իսրայելական ուժերը հակամարտության մեջ մտան Հեզբոլլահի հետ։ Առաջին ինթիֆադան՝ պաղեստինցիների ապստամբությունն Իսրայելի իշխանությունների դեմ[222], սկսվեց 1987 թվականին, որը գրավված Արևմտյան ափում և Գազայի հատվածում ուղեկցվում էր չհամակարգվող ցույցերով և բռնությամբ։ Հաջորդ վեց տարիների ընթացքում ինթիֆադան դարձավ ավելի կազմակերպված և ձեռնարկվում էին տնտեսական ու մշակութային միջոցներ՝ Իսրայելի օկուպացիայից ազատվելու նպատակով։ Բռնության հետևանքով զոհվեց ավելի քան հազար մարդ[223]։ 1991 թվականին Ծոցի պատերազմի ժամանակ Պաղեստինի ազատագրական կազմակերպությունը սատարում էր Սադդամ Հուսեյնին և Իրաքի սկադ բալիստիկ հրթիռների արձակումը Իսրայելի վրա։ Չնայած հանրային վրդովմունքին՝ Իսրայելը տեղի տվեց ԱՄՆ-ի հորդորներին և ձեռնպահ մնաց պատասխան հարվածից ու չմասնակցեց պատերազմին[224][225]։

 
Շիմոն Պերեսը (ձախից) Իցհակ Ռաբինի (կենտրոնում) և Հորդանանի արքա Հուսեյնի (աջից) հետ նախքան 1994 թվականի Իսրայելա-հորդանանյան հաշտության պայմանագիրը կնքելը։

1992 թվականին վարչապետ դարձավ Իցհակ Ռաբինը, որի կուսակցությունն ընտրությունների ժամանակ կոչ էր անում փոխզիջման գնալ Իսրայելի հարևանների հետ[226][227]։ Հաջորդ տարի Շիմոն Պերեսը՝ Իսրայելի կողմից և Մահմուդ Աբբասը՝ Պաղեստինի ազատագրական կազմակերպության կողմից, ստորագրեցին Օսլոյի համաձայնագրերը, որոնք Պաղեստինի իշխանություններին իրավունք տվեցին կառավարել Արևմտյան Ափի որոշ հատվածներ և Գազայի հատվածը[228]։ Պաղեստինի ազատագրական կազմակերպությունը նաև ճանաչեց Իսրայելի՝ որպես պետություն գոյություն ունենալու իրավունքը և պարտավորվեց վերջ դնել ահաբեկչությանը[229]։ 1994 թվականին կնքվեց Իսրայելա-հորդանանյան հաշտության պայմանագիրը, ինչի արդյունքում Հորդանանը դարձավ երկրորդ արաբական երկիրը, որը հարաբերությունները կարգավորեց Իսրայելի հետ[230]։ Արաբ հանրության կողմից պայմանագրի կնքման սատարումը խաթարվեց իսրայելական բնակավայրերի[231] և անցակետերի, ինչպես նաև տնտեսական պայմանների վատթարացման պատճառով[232]։ Իսրայելի հանրության սատարումը պայմանագրին նվազեց, քանի որ Իսրայելը ենթարկվում էր պաղեստինցի մահապարտների հարձակումներին[233]։ 1995 թվականի նոյեմբերին աջ ծայրահեղական Իգալ Ամիրը, որը դեմ էր պայմանագրի կնքմանը, սպանեց Իցհակ Ռաբինին, երբ նա հեռանում էր խաղաղ ցույցից[234]։

 
2001 թվականին Թել Ավիվի դելֆինարիումում կատարված սպանությունների վայրը, որտեղ սպանվել է 21 իսրայելցի։

1990-ականների վերջին՝ Բենյամին Նեթանյահուի իշխանության օրոք, Իսրայելը հետ քաշվեց Հեբրոնից[235] և ստորագրեց Ուայ Ռիվերի հուշագիրը, որով ավելի շատ իշխանություն էր տալիս Պաղեստինի իշխանություններին[236]։ 1999 թվականին ընտրված վարչապետ Էհուդ Բարաքը նոր հազարամյակը սկսեց Հարավային Լիբանանից ռազմական ուժերը հանելով և Քեմփ Դևիդի գագաթնաժողովում բանակցություններ վարելով Պաղեստինի առաջնորդ Յասեր Արաֆաթի և ԱՄՆ նախագահ Բիլ Քլինթոնի հետ։ Գագաթնաժողովի ժամանակ Բարաքը Պաղեստին պետության ստեղծման ծրագիր առաջարկեց։ Առաջարկվող պետությունը ներառում էր ամբողջ Գազայի հատվածը և Արևմտյան ափի 90%-ը Երուսաղեմի հետ միասին՝ որպես համատեղ մայրաքաղաք[237]։ Կողմերը մեղադրեցին միմյանց բանակցությունները ձախողելու համար։ Լիկուդի առաջնորդ Արիել Շարոնի՝ Տաճարի լեռ հակասական այցից հետո սկսվեց Երկրորդ ինթիֆադան[238][239][240][241]։ Պնդում կա, որ խռովությունը նախապես ծրագրված էր Արաֆաթի կողմից խաղաղության շուրջ բանակցությունները ձախողվելու պատճառով։ 2001 թվականի արտահերթ ընտրությունների արդյունքում վարչապետ դարձավ Արիել Շարոնը։ Իր պաշտոնավարման տարիներին Շարոնն իրականացրեց Գազայի հատվածից միակողմանի դուրս գալու իր ծրագիրը, ինչպես նաև ղեկավարեց Իսրայելի արևմտյան ափի բաժանիչ արգելապատի շինարարությունը[242]՝ վերջ դնելով ինթիֆադային[243][244]։ 2000-2008 թվականներին Իսրայելի անվտանգության ուժերը սպանել են 4 791 պաղեստինցու, 44-ին սպանել են Իսրայելի քաղաքացիները, իսկ 609-ին՝ պաղեստինցիներին[245]։

2006 թվականի հուլիսին Հեզբոլլահի հրետանային հարձակումը Իսրայելի հյուսիսային սահմանին գտնվող բնակավայրեր, ինչպես նաև երկու իսրայելցի զինվորների առևանգումը սահմանից հրահրեցին մեկ ամիս տևած Երկրորդ լիբանանյան պատերազմը[246][247]։ 2007 թվականի սեպտեմբերի 6-ին Իսրայելի օդուժը Սիրիայում ոչնչացրեց միջուկային ռեակտոր։ 2008 թվականի վերջին Իսրայելը մեկ այլ հակամարտության մեջ մտավ, երբ Համասի և Իսրայելի միջև հրադադարը խախտվեց։ 2008-2009 թվականների Գազայի պատերազմը երեք շաբաթ տևեց և վերջացավ այն ժամանակ, երբ Իսրայելը հայտարարեց հրադադարը միակողմանի դադարեցնելու մասին[248][249]։ Համասն իր կողմից ևս հայտարարեց հրադադարի մասին՝ սեփական պայմաններով՝ զորքերի ամբողջովին դուրս բերում և սահմանի բացում։ Չնայած ո՛չ հրթիռակոծությունը, ո՛չ Իսրայելի պատասխան հարվածներն ամբողջովին չդադարեցին՝ փխրուն հրադադարը դեռևս պահպանվում էր[250]։ Իսրայելի բնորոշմամբ, ի պատասխան Պաղեստինի կողմից Իսրայելի հարավային քաղաքների ավելի քան հարյուր հրթիռակոծության[251], 2012 թվականի նոյեմբերի 14-ին Իսրայելը ռազմական գործողություն սկսեց Գազայում, որը տևեց ութ օր[252]։ 2014 թվականի հուլիսին Համասի կողմից հրթիռակոծության սրումից հետո Իսրայելը նույն թվականի հուլիսին մեկ այլ ռազմագործողություն սկսեց Գազայում[253]։ 2021 թվականի մայիսին Իսրայելի և Գազայի միջև կրկին մարտեր սկսվեցին, որոնք տևեցին տասնմեկ օր[254]։

2010 թվականի սեպտեմբերին Իսրայելը հրավեր ստացավ միանալ Տնտեսական համագործակցության և զարգացման կազմակերպությանը[14]։ Իսրայելը նաև ազատ առևտրի համաձայնագրեր կնքեց Եվրամիության, Միացյալ Նահանգների, Ազատ առևտրի եվրոպական ասոցիացիայի, Թուրքիայի, Մեքսիկայի, Կանադայի, Հորդանանի և Եգիպտոսի հետ, իսկ 2007 թվականին դարձավ առաջին ոչ լատինաամերիկյան երկիրը, որն ազատ առևտրի պայմանագիր կնքեց Հարավային Ամերիկայի երկրների ընդհանուր շուկայի հետ[255][256]։ 2010-ական թվականներին մեծանում է տարածաշրջանային համագործակցությունը Իսրայելի և Արաբական լիգայի երկրների հետ, որոնցից շատերի հետ կնքվել են խաղաղության պայմանագրեր (Հորդանան, Եգիպտոս), հաստատվել են դիվանագիտական (ԱՄԷ, Պաղեստին) և ոչ պաշտոնական հարաբերություններ (Բահրեյն, Սաուդյան Արաբիա, Մարոկկո, Թունիս). Իսրայելի անվտանգության հարցը ավանդական արաբա-իսրայելական թշնամանքից տեղափոխվեց Իրանի և նրա մերձակիցների հետ մրցակցության։ Իրան-Իսրայել հակամարտությունը աստիճանաբար ծնվեց 1979 թվականի հեղափոխությունից հետո Իսրայելի նկատմամբ Իրանի Իսլամական Հանրապետության թշնամանքից և Հարավային Լիբանանի հակամարտության ժամանակ (1985–2000) Իրանի կողմից Հեզբոլլահին գաղտնի սատարելուց, իսկ 2005 թվականին վերածվեց տարածաշրջանային պրոքսի հակամարտության։ 2011 թվականից Սիրիայի քաղաքացիական պատերազմում Իրանի ներգրավման մեծացմամբ հակամարտությունը պրոքսի պատերազմից 2018 թվականի սկզբին վերածվեց ուղիղ առճակատման։

Աշխարհագրություն և շրջակա միջավայր

խմբագրել
Հիմնական հոդվածներ՝ Իսրայելի աշխարհագրություն և Իսրայելի վայրի բնություն
 
 
Իսրայելի և հարակից տարածքների ցերեկային (ձախից) և գիշերային (աջից) արբանյակային պատկերները։

Իսրայելը տեղակայված է Բարեբեր մահիկ անունը կրող տարածաշրջանի Լևենտ շրջանում։ Ափերն արևմուտքից ողողվում են Միջերկրական ծովի ջրերով, հյուսիսում սահմանակից է Լիբանանին, հյուսիս-արևելքից՝ Սիրիային, արևելքից՝ Հորդանանին և Արևմտյան ափին, իսկ հարավ-արևմուտքից՝ Եգիպտոսին ու Գազայի հատվածին։ Գտնվում է 29-րդ և 34-րդ հյուսիսային զուգահեռականների ու 34-րդ և 36-րդ արևելյան միջօրեականների միջև։

Իսրայելի ինքնավար տարածքը (համաձայն 1949 թվականի Հռոդոսի համաձայնագրերով իրականացված սահմանազատման գծերի և բացառելով տարածքային բոլոր նվաճումները, որոնք Իսրայելն ունեցել է 1967 թվականին Վեցօրյա պատերազմի հետևանքով) կազմում է մոտ 20,770 քառակուսի կիլոմետր, որից ջրային տարածքը կազմում է միայն 2 %-ը[257]։ Այդուհանդերձ, Իսրայելի տարածքը բավականին նեղ է (ամենալայն վայրում այն կազմում է մոտ 100 կիլոմետր, իսկ հյուսիսից հարավ՝ 400 կիլոմետր), իսկ Միջերկրական ծովում գտնվող բացառիկ տնտեսական գոտին շուրջ երկու անգամ ավելի մեծ է Իսրայելի ցամաքային տարածքից[258]։ Իսրայելական օրենսդրության տակ գտնվող տարածքների ընդհանուր մակերեսը, ներառյալ Արևելյան Երուսաղեմն ու Գոլանի բարձունքները, կազմում է 22072 քառակուսի կիլոմետր[259]։ Իսկ արդեն իսրայելական վերահսկողության տակ գտնվող տարածքների մակերեսը, ներառյալ Պաղեստինյան ազգային վարչության ռազմական վերահսկողության տակ գտնվող Արևմտյան ափը, կազմում է 27792 քառակուսի կիլոմետր[260]։

Չնայած իր փոքր չափերին, Իսրայելում աշխարհագրությունն ունի տարբեր առանձնահատկություններ՝ սկսած երկրի հարավում գտնվող Նեգև անապատից, մինչև երկրի խորքում գտնվող Իսրայելյան հովիտը, Գալիլեայի լեռնաշղթաները, Կարմել լեռն ու երկրի հյուսիսում գտնվող Գոլանի բարձունքները։ Միջերկրական ծովի ափին գտնվող Իսրայելի առափնյա հարթավայրում բնակվում է երկրի բնակչության մեծամասնությունը[261]։ Կենտրոնական սարահարթերից արևելք ընկած է Հորդանանի ճեղքվածքային հարթավայրը, որը ձևավորում է 6500 կիլոմետր երկարություն ունեցող Մեծ ճեղքվածքային հարթավայրի մի մասը։ Հորդանան գետը հոսում է Հորդանանի ճեղքվածքային հարթավայրի երկայնքով։ Այն ձևավորվում է Հերմոն լեռան ստորորոտից, հոսում Հուլայի հովտով ու Գալիլեայի ծովով և թափվում Մեռյալ ծովը, որը Երկրագնդի ցամաքային մակերևույթի ամենացածր կետն է[262]։ Ավելի հարավ գտնվում է Վադի էլ Արաբան, որն ավարտվում է Կարմիր ծովի մաս կազմող Ակաբայի ծովածոցով։ Իսրայելին և Սինայի թերակղզուն բնորոշ են մախթեշները կամ էրոզիոն խառնարանները[263]։ Աշխարհի ամենամեծ մախթեշը Մախթեշ Ռամոնն է Նեգև անապատում[264], որն ունի 40-ը 8-ի վրա չափսեր[265]։ Միջերկրածովյան ավազանի բնապահպանական վիճակի վերաբերյալ զեկույցում նշվում է, որ, համեմատած ավազանի մյուս երկրների, Իսրայելում յուրաքանչյուր քառակուսի մետրի վրա կան ամենամեծ թվով բուսատեսակները[266]։ Իսրայելը բաժանված է ցամաքային չորս էկոշրջանների. Արևելյան միջերկրածովյան փշատերև-սկլերոֆիլ-լայնատերև անտառներ, Հարավային անատոլիական լեռնային փշատերև և լայնատերև անտառներ, Արաբական անապատ և Միջագետքյան թփուտային անտառներ[267]։ 2019 թվականի դրությամբ՝ անտառային ֆոնդի ցուցանիշներով Իսրայելն աշխարհի 172 երկրների շարքում 135-րդն է՝ Անտառային լանդշաֆտի ամբողջականության ինդեքսում 10 հնարավոր միավորից ունենալով 4,14[268]։

Տեկտոնիկա և սեյսմակայունություն

խմբագրել
Հավելյալ տեղեկություն՝ Լևենտում գրանցված երկրաշարժերի ցանկ

Հորդանանի ճեղքվածքային հարթավայրը Մեռյալ ծովի ճեղքվածքների տրանսֆորմացիոն համակարգի (DSF) տեկտոնական շարժումների արդյունքն է։ DSF-ը փոխակերպման սահմանագիծ է ձևավորում արևմուտքում Աֆրիկյան և արևելքում Արաբական սալերի միջև։ Գոլանի բարձունքները և Հորդանանի ողջ տարածքը գտնվում են Արաբական սալի տարածքում, մինչդեռ Գալիլեան, Արևմտյան ափը, Ափամերձ հարթավայրը և Նեգև անապատը Սինայի թերակղզու հետ միասին գտնվում են Աֆրիկյան սալի տարածքում։ Նման տեկտոնական դիրքը հանգեցնում է տարածաշրջանում համեմատաբար բարձր սեյսմիկ ակտիվության։ Համարվում է, որ Հորդանան գետի ողջ հովիտը բազմիցս ավերվել է, օրինակ, այդ կառուցվածքի երկայնքով վերջին երկու խոշոր երկրաշարժերի ժամանակ, որոնք տեղի են ունեցել 749 և 1033 թվականներին։ Խզումային խախտումների պակասորդը, որը կուտակվել է 1033 թվականի երկրաշարժից հետո, բավարար է, որպեսզի հարուցի 7,4 մագնիտուդ ուժգնությամբ երկարաշարժ[269]։

Հայտնի ամենաաղետալի երկրաշարժերը տեղի են ունեցել մ.թ.ա 31 թվականին, մ.թ. 363, 749, և 1033 թվականներին, ինչը նշանակում է, որ նման երկրաշարժերն այս տարածաշրջանում լինում են միջինում 400 տարին մեկ[270]։ Ավերիչ երկրաշարժները, որոնք մարդկային կյանքերի կորստի են հանգեցնում, տեղի են ունենում մոտավորապես յուրաքանչյուր 80 տարին մեկ[271]։ Չնայած այն բանին, որ ներկայումս գործում են շինարարական խիստ նորմեր ու կանոններ, իսկ վերջերս կառուցված շենքերը հիմնականում սեյսմակայուն են, 2007 թվականի դրությամբ Իսրայելի շենքերի մեծ մասը, այդ թվում հասարակական կառույցները, հին էին։ Բացի այդ, շուրջ 50 հազար բնակելի շենքեր չեն համապատասխանել նոր չափանիշներին և «սպասվում էր, որ դրանք կփլուզվեն» ուժեղ երկրաշարժի գրանցման դեպքում[271]։

Կլիմա

խմբագրել
Հավելյալ տեղեկություն՝ Կլիմայի փոփոխություններն Իսրայելում
 
Իսրայելի և Գոլանի բարձունքների կլիմայական քարտեզը՝ ըստ Կյոպպենի կլիմաների դասակարգման։

Իսրայելում ջերմաստիճանը խիստ փոփոխական է, հատկապես ձմեռային ամիսներին։ Ափամերձ շրջաններին, ինչպես օրինակ Թել Ավիվին և Հայֆային, բնորոշ է միջերկրածովյան կլիման՝ զով, անձրևոտ ձմեռներով և երկար ու շոգ ամառներով։ Բեեր Շևայի տարածքը և Հյուսիսային Նեգևը գտնվում են կիսաանապատային բնակլիմական գոտում՝ շոգ ամառներով և զով ձմեռներով։ Բացի այդ, այս կլիմայական գոտում անձրևային օրերն առավել հազվադեպ են, քան միջերկրածովյան կլիմայական գոտում։ Հարավային Նեգևը և Վադի էլ Արաբան ունեն անապատային կլիմա՝ սաստիկ շոգ և չոր ամառներով ու մեղմ ձմեռներով, որի ժամանակ անձնրևները հազվադեպ են լինում։ 2021 թվականի դրությամբ՝ Աֆրիկայից և Հյուսիսային Ամերիկայից զատ, աշխարհում ամենաբարձր ջերմաստիճանը կազմել է 54 °C (129 °F) և գրանցվել է Հորդանան գետի հովտի հյուսիսային հատվածում գտնվող Տիրատ Զվի կիբուցում։ Այդ ջերմաստիճանը գրանցվել է 1942 թվականին[272][273]։

Մյուս կողմից, լեռնային շրջանները կարող են լինել քամոտ և ցուրտ, իսկ 750 մետր և ավելի բարձրություն ունեցող տարածքներում (նույն մակարդակին ինչպես Երուսաղեմը) տարեկան առնվազն մեկ անգամ կարող է ձյուն տեղալ[274]։ Իսրայելում մայիսից մինչև սեպտեմբեր ամիսներին անձրևները հազվադեպ են տեղում[275][276]։ Ունենալով ջրային սահմանափակ ռեսուրսներ՝ Իսրայելն զարգացրել է ջրի խնայման տարբեր տեխնոլոգիաներ, ներառյալ կաթիլային ոռոգումը[277]։ Իսրայելցիներն օգտվում են նաև արևային լույսի էական քանակից, որն անհրաժեշտ է արևային էներգիայի արտադրության համար, ինչն Իսրայելը դարձնում է բնակչության մեկ շնչին բաժին ընկնող արևային էներգիայի ցուցանիշներով առաջատար երկիրը։ Գրեթե բոլոր տները ջրի տաքացման համար օգտագործում են արևային մարտկոցներ[278]։

Շնորհիվ իր աշխարհագրական դիրքի և գտնվելով չափավոր ու արևադարձային գոտիների միջև՝ Իսրայելում կան չորս տարբեր բուսաաշխարհագրական շրջաններ, որոնք արևմուտքից սահմանակից են Միջերկրական ծովին, իսկ արևելքից՝ անապատային գոտուն։ Դա է պատճառը, որ Իսրայելի բուսական և կենդանական աշխարհները խիստ տարբեր են։ Այդ երկրում հայտնաբերվել է 2,867 անուն բուսատեսակ։ Դրանցից առնվազն 253-ը ներմուծված են և ոչ էնդեմիկ[279]։ Բացի այդ, Իսրայելում կան 380 ազգային պարկ և բնական արգելոց[280]։

Իսրայելի շրջակա միջավայրի պաշտպանության նախարարությունը նշել է, որ կլիմայի փոփոխությունները կունենան որոշիչ ազդեցություն կյանքի բոլոր ոլորտների վրա, ներառյալ ջրի, հանրային առողջապահության, գյուղատնտեսության, էներգիայի, կենսաբազմազանության, մերձափնյա ենթակառուցվածքների, տնտեսության, բնության, ազգային անվտանգության և աշխարհագրական ռազմավարության վրա։ Բացի այդ, դա կունենա մեծ ազդեցություն նաև խոցելի խմբերի վրա, ինչպես օրինակ աղքատների, ծերերի և քրոնիկ հիվանդություն ունեցող անձանց[281]։

Օգտակար հանածոներ

խմբագրել
Հիմնական հոդված՝ Իսրայելի օգտակար հանածոներ
 
Հուդայի բլուրները

Մինչև 2000-ական թվականները համարվում էր, որ Իսրայելը չի առանձնանում բնական ռեսուրսների հարստությամբ։ Սակայն բնական գազի և թերթաքարային նավթի խոշոր հանքավայրերի բացումը փոխեց այդ գնահատականը[282]։

Իսրայելի նավթի հեռանկարային ռեսուրսները (առանց թերթաքարայինը հաշվի առնելու) գնահատվում է 4,2 միլիարդ բարել[283]։ Թերթաքարային նավթի պաշարները գնահատվում են 250 միլիարդ բարել, ինչը համեմատելի է Սաուդյան Արաբիայում նավթի պաշարների հետախուզական տվյալների հետ[284]։

2008 թվականից իրականացվում է շելֆային բնական գազի արդյունաբերական արդյունահանում[285]։ Դրա գումարային հետախուզական պաշարները գնահատվում են 1037 միլիարդ մ³[286]։

Երկրում կան պղնձի անեկամտաբեր հանքավայրեր։ Արդյունահանվում է ֆոսֆորիտ, ծծումբ, մանգան, կրաքար, մարմար։ Մեռյալ ծովի ջրերը պարունակում են կալիումական աղի և բրոմի էական քանակություն[287]։

Ջրային ռեսուրսներ

խմբագրել

Երկրի ջրային ռեսուրսներն սահմանափակ են։ XXI դարի սկզբին Իսրայելում զգացվում է ջրի սուր անբավարարություն[288]։ Խաղաղության պայմանագրի պայմանների համաձայն՝ Իսրայելը խմելու ջուր է մատակարարում Հորդանանին, ինչը չորային տարիներին ջրի պակասորդ է առաջացնում հենց մատակարար երկրում[289]։

 
Հորդանան գետը

Իսրայելի խոշորագույն գետը Հորդանանն է, որի երկարությունը կազմում է 322 կիլոմետր։ Հորդանանը հոսում է հյուսիսից հարավ, Գալիլեայի ծովի միջով, և թափվում Մեռյալ ծովը[287]։ Հորդանանը համարվում է ամռանը չցամաքող չորս գետերից մեկը, որոնց թվում են նաև Հայֆայի մոտ գտնվող Կիշոնը, Ալեքսանդրը[290], որը Նեթանյայից հյուսիս թափվում է Միջերկրական ծովը և Յարկոնը, որը Թել Ավիվի շրջանում ևս թափվում է Միջերկրական ծովը[287][291]։

Գալիլեյայի ծովը, որի երկարությունը կազմում է 21, իսկ լայնությունը 10 կիլոմետր, Իսրայելի ամենամեծ քաղցրահամ լիճն է։ Տարածքը կազմում է 166 կմ²[287]։ Մեռյալ ծովը, որտեղ աղի պարունակությունը կազմում է ավելի քան 330 ‰, աշխարհի ամենաաղի լճերից մեկն է[292]։ Մեռյալ ծովի մակարդակն իջնում է Հորդանան գետի հոսքի օգտագործման պատճառով։ 1970 թվականի դրությամբ՝ այն ծովի մակարդակից գտնվում էր 395 մետր ցածրության վրա, իսկ 2006 թվականին՝ 418 մետր[293]։

Միջինում տարվա ընթացքում Իսրայելում տեղումների քանակը կազմում է 6 կմ³։ Ստորգետնյա ջրերը պարունակում են հիդրոածխաջրածինների զգալի խառնուրդներ, ինչը դրանց կոշտ է դարձնում։ 21-րդ դարի առաջին տասնամյակի կեսերին խմելու ջրի առկա ռեսուրսները գնահատվում էին տարեկան մոտավորապես 1.8 կմ³։ Դա այն թվերի համագումարն է, որը տալիս են փոքր գետերը, առվակներն ու աղբյուրները (1,1 կմ³), Յարկոն գետն ու նրա վտակները (0,215 կմ³)։ Հորդանան գետի իսրայելական հատվածին էլ բաժին է ընկնում 0,32 կմ³-ը, իսկ 0,18 կմ³-ն էլ ստացվում է անձրևաջրերի հավաքման, կեղտաջրերի մաքրման և ծովային ջրի աղազերծման միջոցով։

Ջրի աղազրկում

խմբագրել

Աղի ջրի և Մեռյալ ծովի ջրի աղազրկման առաջին գործարանը, որն ապահովում է Էյլաթ քաղաքի ջրամատակարարումը, սկսել է կառուցվել 1961 թվականին[294]։ Կայանն օրական աղազրկում է 3700 խորանարդ մետր ջուր։ Իսրայելում ծովային աղի ջրի աղազրկման առաջին կայանն էլ կառուցվել է Աշկելոնում՝ Էյլաթ-Աշկելոն նավթատարից ոչ շատ հեռու։ Ձեռնարկության հզորությունը տարեկան կազմում է 118 միլիոն խորանարդ ջուր։ Աղազրկման գործընթացն իրականացվում է հակառակ ներմղմամբ։ Ձեռնարկությունը միացնում է 80 մեգավատտ հզորությամբ սեփական էլեկտրակայանը, որն էլեկտրականությամբ սնուցում է ինչպես սարքավորմանը, այնպես էլ մասնավոր հաճախորդներին[295]։

2001 թվականի սեպտեմբերի 4-ին հոլդինգներից մեկը հաղթել է Աշկելոնի ծովային ջրի աղազրկման ձեռնարկության կառուցման մրցույթը[296]։ Կառուցումն սկսվել է 2003 թվականին։ Կայանն իր աշխատանքն սկսել է 2005 թվականի հոկտեմբերի 4-ին։ Դրա սկզբնական հզորությունը տարեկան կազմել է 100 միլիոն խորանարդ մետր։

2010 թվականի մայիսի 16-ին Խադերա քաղաքում գործարկվել է ծովային ջրի աղազրկման երկրորդ գործարանը[297][298]։

Հիմա Իսրայելում գործում է ծովային ջրի աղազրկման 5 գործարան (Աշկելոնում, Խադերայում, Պալմախիմում, Սորեկում և Աշդոդում)[299]։ Դրանցից խոշորագույնը Սորեկ գետի վրա կառուցված ջրազրկման կայանն է, որը կառուցվել է 2013 թվականին և թողարկում է 150 միլիոն խորանարդ մետր ջուր։

2016 թվականին ջրի աղազրկման գործարաններն ապահովում էին Իսրայելի ջրի պահանջարկի 55 %-ը[300]։ Ջրամատակարարման համար նաև կիրառվում են ստորջրյա հեղուկարաններ (ռեզերվուարներ)։ Դրանցից խոշորագույնը Մերձափնյան է, որը ձգվում է Միջերկրական ծովի ափագծով՝ Կեսարիայից դեպի հարավ և Լեռնայինը, որը ստորջրյա լիճ է Զիխրոն Յակովից հարավ[301]։

Հողեր

խմբագրել

Չնայած երկրի ոչ մեծ չափսերին, նրա հողերը խիստ բազմազան են։ Դա բացատրվում է այդ հողերի տարբեր ծագմամբ, հատկություններով և տարբեր բնույթի էրոզիայով (քամու և ջրի), բնական ապարներով (բազալտ, նստվածքային տարբեր ապարներ, ավազաբլուրներ, բերուկներ և այլն), կլիմայով (չոր հարավից մինչև խոնավ հյուսիս) և տեղագրությամբ[302]։ Իսրայելում հիմնականում տարածված են շագանակագույն և մոխրաշագանակագույն հողերը, հարավում՝ անապատային մոխրաշագանակագույն հողերը[293], իսկ Ափամերձ հարթավայրում՝ բերուկային հողերը։ Չորային Հյուսիսային Նեգևում, Ափամերձ հարթավայրի մոտիկության պատճառով, հանդիպում են բերածո լյոսային հողեր[303]։ Երկրի հողերի մեծ մասը նվազ պտղաբեր են, այդ թվում ոչ ռացիոնալ հողօգտագործման պատճառով։ 20-րդ դարի սկզբից աշխատանքներ են իրականացվում հողային ծածկույթի վերականգնման և դրանց պտղաբերության բարձրացման ուղղությամբ[282]։

Բուսական և կենդանական աշխարհ

խմբագրել
Հիմնական հոդվածներ՝ Իսրայելի բուսական աշխարհ և Իսրայելի կենդանական աշխարհ

Իսրայելում հատվում են երեք բուսական գոտիների սահմանները. միջերկրածովյան, իրանա-թուրանական և սահարա-սինդական։ Այս երկրում կա բույսերի մոտ 2600 տեսակ (250-ը` էնդեմիկ), որոնք մտնում են 115 ընտանիքների մեջ[282]։ Իսրայելի անկախության ձեռքբերման պահին դրա տարածքում Հրեական ազգային հիմնադրամի կողմից տնկվել է 4,5 միլիոն ծառ, իսկ 21-րդ դարում դրանց թիվն Իսրայելում գերազանցել էր ավելի քան 200 միլիոնը[304]։ Երկրի տարածքի 6%-ն անտառածածկ են, որից մոտ ⅔-ը հանդիսանում են արհեստական տնկարկներ[293]։ Անտառային տնկարաններում հաճախ տնկվում են հալեպյան եղևնիներ, ակացիա և նվենիներ, այն դեպքում, երբ բնակավայրերի կանաչապատման համար կիրառվում են նոճիներ, ձիագիներ, թզենիներ, կարմրաններ, դափնեվարդեր և խնկենիներ[282]։ Բնական անտառները պահպանվել են լեռնային շրջաններում՝ Գալիլեայում, Սամարիայում, Հուդայի լեռներում և Կարմելի բլրաշարում։ Բնական բուսականությունը պահպանվել է նաև անապատային շրջաններում[287]։

Իսրայելի կենդանական աշխարհում ներառված է ավելի քան 100 կաթնասուն[293], ավելի քան 600 թռնչատեսակ[282], սողունների մոտ 100 տեսակ[293], այդ թվում օձերի 30 տեսակ[282], երկկենցաղների մոտ 10 տեսակ[305], ինչպես նաև միջատների մոտ 1000 տեսակ, ներառյալ թիթեռների ավելի քան 100 տեսակ[287]։ Թռչնատեսակների կեսից ավելին մշտապես բնակվում են Իսրայելում, մյուսները՝ չվող թռչուններ են։ Իսրայելի ափամերձ ջրերում հանդիպում են դելֆիններ և ծովակովեր[282]։

Ընդհանուր առմամբ, Իսրայելում ստեղծվել է մոտ 400 արգելոց և ազգային պարկ, որոնք ընդհանուր առմամբ զբաղեցնում են երկրի տարածքի մոտ մեկ քառորդը[306]։ 1963 թվականին Իսրայելում ձևավորվել է Արգելոցների վարչությունը, որը Շրջակա միջավայրի պաշտպանության միության հետ միասին իրականացնում է բնական լանդշաֆտների պահպանության և վերականգնման աշխատանքներ[307]։

Բնապահպանական իրավիճակ

խմբագրել

Իսրայելի բնապահպանական խնդիրները կապված են ջրի անբավարարության, գերբնակեցվածության, արդյունաբերական արտանետումների և թափոնների հետ[308]։

Համաձայն Բնապահպանական ցուցանիշների ինդեքսի զեկույցի, որը հրապարակվել է 2016 թվականին Եյլի համալսարանի մասնագետների կողմից, Իսրայելը 180 երկրների շարքում բնապահպանական իրավիճակի ցուցանիշով զբաղեցրել է 49-րդ հորիզոնականը՝ տասնամյակի սկզբում բարձրանալով 66-րդ հորիզոնականից[309]։ Ջրային աղբյուրների վիճակը, որոնք սպառվում են ջրի օգտագործման աճի հետևանքով[310], ամենամեծ մտահոգությունն է հարուցում։ Բնական ջրային ռեսուրսները բավարար չեն Իսրայելի և Հորդանանի (միջազգային պայմանագրի համաձայն) կարիքների բավարարման համար։ Բացի այդ, գյուղատնտեսական պարարտանյութերի կիրառումն ու ծովի ջրի ներթափանցումը Մերձափնյա ջրամբար, վատացնում են խմելու ջրի առկա պահուստների որակը։ Իսրայելում ջրի ճգնաժամը հաղթահարելու համար՝ իրականացվում են արդյունաբերական մասշտաբներով ծովային ջրի աղազերծման էժան միջոցների հետազոտություններ[311]։

Մեկ այլ խնդիր է հանդիսանում օդի աղտոտվածությունը։ Համաձայն Բնապահպանական ցուցանիշների ինդեքսի զեկույցի՝ 2016 թվականին օդի մաքրությամբ Իսրայելն աշխարհում զբաղեցնում էր 136-րդ հորիզոնականը։ Իսրայելը ցածր հորիզոնական զբաղեցնում է նաև այնպիսի չափանիշներով, ինչպիսիք են շրջակա միջավայրի և անհետացման վտանգի տակ գտնվող կենսաբանական տեսակների պաշտպանությունը[309]։ Միևնույն ժամանակ Իսրայելը հանդիսանում է այն քիչ թվով երկրներից մեկը, որտեղ գրանցվում է անտառատնկումների աճ[312]։

Կառավարություն և քաղաքականություն

խմբագրել
Հիմնական հոդվածներ՝ Իսրայելի քաղաքականություն և Իսրայելի կառավարման համակարգ
Տե՛ս նաև՝ Իսրայելի կառավարության քննադատություն
 
 
Իսրայելի նախագահ Իսահակ Հերցոգը և վարչապետ Յաիր Լապիդը
 
Իսրայելի խորհրդարանի՝ Քնեսեթի նիստերից մեկը։

Իսրայելը խորհրդարանական ժողովրդավարություն է համընդհանուր ընտրական իրավունքով։ Խորհրդարանի անդամը, որին աջակցում է խորհրդարանական մեծամասնությունը, դառնում է Իսրայելի վարչապետ։ Նա սովորաբար լինում է խորհրդարանում ամենաշատ թվով մանդատներ ունեցող կուսակցության առաջնորդը։ Վարչապետը գործադիր մարմնի՝ կառավարության կամ նախարարների կաբինետի ղեկավարն է[313][314]։

Իսրայելի օրենսդիր մարմինը Քնեսեթն է, որը բաղկացած է 120 անդամից։ Քնեսեթին անդամակցությունը հիմնված է քաղաքական կուսակցությունների համամասնական ներկայացուցչության վրա[315]։ Խորհրդարան անցնելու ընտրական շեմը կազմում է 3,25 %, որը գործնականում նպաստում է կոալիցիոն կառավարությունների ձևավորմանը։ Արևմտյան ափի իսրայելական բնակավայրերի բնակիչները քվեարկության իրավունք ունեն[316] և 2015 թվականի խորհրդարանական ընտրություններից հետո, Քնեսեթի 120 պատգամավորներից 10-ը վերաբնակիչներն էին[317]։ Իսրայելում խորհրդարանական ընտրությունները կայանում են չորս տարին մեկ, բայց անկայուն կոալիցիաները կամ կառավարության նկատմամբ Քնեսեթի հայտնած անվստահության քվեն, կարող են վաղաժամկետ լուծարել կառավարությունը[13]։ Արաբամետ առաջին կուսակցությունը ստեղծվել է 1988 թվականին, իսկ արաբական հիմնական դաշինքը՝ Միացյալ ցուցակը, զբաղեցնում է խորհրդարանի տեղերի մոտ 10 %-ը[318]։

 
Իսրայելի քաղաքական համակարգը

Իսրայելի հիմնարար օրենքները հանդիսանում են երկրի ոչ պաշտոնական սահմանադրությունը։ 2003 թվականին Քնեսեթն սկսել էր այս օրենքների հիման վրա Իսրայելի սահմանադրության մշակման գործընթացը[257][319]։

Իսրայելի նախագահը երկրի գլուխն է, որն ունի սահմանափակ և հիմնականում արարողակարգային պարտավորություններ[313]։

Իսրայելը չունի պաշտոնական կրոն[320][321][322], բայց երկրի կարգախոսը որպես «հրեական և ժողովրդավարական», ամուր կապեր է ստեղծում հուդայականության հետ, ինչպես նաև հակասություն՝ պետական և կրոնական օրենսդրությունների միջև։ Քաղաքական կուսակցությունների միջև փոխազդեցությունը մեծապես պահում է պետության և կրոնի միջև բալանսը, ինչպես այն եղել է դեռևս բրիտանական մանդատի ժամանակաշրջանում[323]։

2018 թվականի հուլիսի 19-ին Իսրայելի խորհրդարանը ընդունեց հիմնարար օրենք, որն Իսրայելի Պետությունը բնորոշում էր որպես «հրեա ժողովրդի ազգային պետություն», իսկ եբրայերենը որպես երկրի պաշտոնական լեզու։ Օրենքով «հատուկ կարգավիճակ» էր վերապահված արաբերենին։ Միևնույն օրենքով հրեաներին ազգային ինքնորոշման եզակի իրավունք էր վերապահվում, իսկ երկրում հրեական բնակավայրերի հիմնումը որակվում որպես «ազգային շահ»՝ կառավարությանը իրավունք վերապահելով «քայլեր ձեռնարկել այդ շահի խրախուսման, առաջխաղացման և իրականացման համար»[324]։

Իրավական համակարգ

խմբագրել
Հիմնական հոդվածներ՝ Իսրայելի դատական համակարգ և Իսրայելի իրավական համակարգ
 
Իսրայելի գերագույն դատարանը Երուսաղեմի Գիվատ Ռամ թաղամասում։

Իսրայելն ունի եռամակարդակ դատական համակարգ։ Դատական համակարգի ստորին մակարդակում մագիստրատական դատարաններն են, որոնք տեղակայված են երկրի քաղաքների մեծ մասում։ Մեկ մակարդակ վերև գտնվում են շրջանային դատարանները, որոնք իրականացնում են և' վերաքննիչ դատարանների, և' առաջին ատյանի դատարանների լիազորությունները։ Դրանք տեղակայված են Իսրայելի վեց մարզերից հինգում։ Երրորդ և ամենաբարձր մակարդակում Իսրայելի գերագույն դատարանն է, որը տեղակայված է Երուսաղեմում։ Այն ունի երկու գործառույթ։ Նախ իրականացնում է վերաքննիչ բարձրագույն դատարանի դերը և ծառայում որպես Իսրայելում արդարադատության ամենաբարձր մարմին։ Վերջինիս դերում Գերագույն դատարանը գործում է որպես առաջին ատյանի դատարան՝ հնարավորություն տալով անհատներին, այդ թվում Իսրայելի քաղաքացիություն չունեցող անձանց, վիճարկել պետական իշխանությունների կողմից ընդունված որոշումները[325][326]։ Չնայած Իսրայելն աջակցում է Միջազգային քրեական դատարանի նպատակներին, այն չի վավերացրել Հռոմի ստատուտը՝ վկայակոչելով դատարանի՝ քաղաքական անկողմնակալությունից զերծ մնալու կարողության վերաբերյալ մտահոգությունները[327]։

Իսրայելի իրավական համակարգը միավորում է երեք իրավական ավանդույթներ. անգլիական կամ անգլոսաքսոնական իրավական համակարգը, ռոմանագերմանական իրավական համակարգը և հրեական իրավունքը[257]։ Այն հիմնված է «դատական նախադեպի» սկզբունքների վրա և իր ձևով մրցակցային համակարգ է, որտեղ դատական կողմերը ապացույցներ են ներկայացնում դատարանին։ Դատական գործերը լուծվում են արհեստավարժ դատավորների կողմից` առանց երդվյալ ատենակալների մասնակցության[325]։ Ամուսնությունը և ամուսնալուծությունը կրոնական դատարանների իրավասության ներքո են՝ հրեական, իսլամական, դրուզական և քրիստոնեական։ Դատավորների ընտրությունն իրականացվում է Դատական ընտրության հանձնաժողովի կողմից, որը բաղկացած է Քնեսեթի երկու անդամից, Գերագույն դատարանի երեք դատավորից, Իսրայելի փաստաբանական ասոցիացիայի երկու անդամից և երկու նախարարից, որոնցից մեկն արդարադատության նախարարն է և հենց նա էլ գլխավորում է ընտրող հանձնաժողովը։ Հանձնաժողովի խորհրդարանական անդամները գաղտնի քվեարկությամբ ընտրվում են Քնեսեթի կողմից։ Ավանդաբար, անդամներից մեկը լինում է ընդդիմության կազմից։ Հանձնաժողովի՝ Գերագույն դատարանի անդամներն ավանդաբար ընտրվում են Գերագույն դատարանի դատավորների կազմից՝ ավագության սկզբունքով։ Հանձնաժողովի՝ Փաստաբանական ասոցիացիայի անդամներն էլ ընտրվում են փաստաբանների կազմից։ Իսկ արդեն երկրորդ նախարարը նշանակվում է Իսրայելի կառավարության կողմից։ Արդարադատության գործող նախարարը և հանձնաժողովի նախագահը Գիդեոն Սաարն է[328][329][330]։ Իսրայելի դատարանների վարչական ղեկավարումը (ինչպես ընդհանուր իրավասության դատարանները, այնպես էլ աշխատանքային դատարանները) իրականացվում է Դատարանների վարչակազմի կողմից, որը տեղակայված է Երուսաղեմում։ Ե՛վ ընդհանուր իրավասության դատարանները, և՛ աշխատանքային դատարաններն անթուղթ փաստաթղթաշրջանառությամբ դատարաններ են։ Դա նշանակում է, որ դատական փաստաթղթերը, այդ թվում նաև դատարանի որոշումներն ու վճիռները, իրականացվում են էլեկտրոնային եղանակով։ Իսրայելի «Մարդկային արժանապատվության ու ազատության» մասին հիմնարար օրենքն ապահովում է մարդու իրավունքների և ազատությունների պաշտպանությունը։ «Անկլավների մասին» օրենքի ընդունման արդյունքում՝ իսրայելական քաղաքացիական օրենսդրության զգալի մասը սկսեց կիրառվել բռնազավթված տարածքների իսրայելական բնակավայրերի և այնտեղ ապրող իսրայելցիների նկատմամբ[331]։

Վարչական բաժանում

խմբագրել
Հիմնական հոդված՝ Իսրայելի մարզեր

Իսրայելի Պետությունը բաժանված է 6 հիմնական վարչական միավորների, որոնք առավել հայտնի են «մեհոզոտ» անվամբ (եբրայերեն՝ מחוזות‎; եզակի՝ մահոզ)։ Իսրայելի վարչական միավորների թվում են Կենտրոնական, Հայֆայի, Երուսաղեմի, Հյուսիսային, Հարավային և Թել Ավիվի մարզերը, ինչպես նաև Հուդեա և Սամարիա մարզն Արևմտյան ափին։ Հուդեա և Սամարիա մարզի ողջ տարածքն ու Երուսաղեմի և Հյուսիսային մարզերի տարածքների մի մասը միջազգային հանրության կողմից չեն ճանաչվում որպես Իսրայելի մաս։ Իրենց հերթին մարզերը բաժանված են 15 ենթամարզերի, որոնք առավել հայտնի են նաֆոտ անվամբ (եբրայերեն՝ נפות‎; եզակի՝ նաֆա)։ Սրանք էլ իրենց հերթին բաժանված են 50 բնական շրջանների[332]։

Մարզ Մարզկենտրոն Խոշորագույն քաղաք Բնակչություն[333]
Հրեաներ Արաբներ Ընդհանուր ծնթ.
Երուսաղեմի Երուսաղեմ 67% 32% 1,083,300 a
Հյուսիսային Նոֆ Հագալիլ Նազարեթ 43% 54% 1,401,300
Հայֆայի Հայֆա 68% 26% 996,300
Կենտրոնական Ռամլա Ռիշոն Լե Զիոն 88% 8% 2,115,800
Թել Ավիվի Թել Ավիվ 93% 2% 1,388,400
Հարավային Բեեր Շևա Աշդոդ 73% 20% 1,244,200
Հուդեա և Սամարիա Արիել Մոդիին Իլիթ 98% 0% 399,300 b
^a Ներառյալ Արևելյան Երուսաղեմի մոտ 200,000 հրեաներն ու 300,000 արաբները[334]։
^b Միայն Իսրայելի քաղաքացիները։

Իսրայելի կողմից բռնազավթված տարածքներ

խմբագրել
Իսրայելում և պաղեստինյան տարածքներում կառավարման և ինքնիշխանության ակնարկ
Այս կաղապարը․
Տարածք Կառավարվել է Ովքեր են ճանաչել Ինքնիշխանությունը հռչակվել է (կողմից) Հռչակման ճանաչում
Գազայի հատված Պաղեստինյան ազգային վարչություն (դե-յուրե), վերահսկվում է Համասի կողմից (դե-ֆակտո) Օսլոյի II համաձայնագրերի վկաներ Պաղեստին ՄԱԿ-ի անդամ 137 երկիր
Հորդանան գետի արևմտյան ափ Պաղեստինյան անկլավներ (A+B տարածքներ) Պաղեստինյան ազգային վարչություն և Տարածքներում Իսրայելի կառավարության գործողությունների համակարգող
C տարածք Իսրայելի անկլավների օրենք (Իսրայելական տարածքներ) և Իսրայելի զինված ուժեր (Իսրայելական բռնազավթման տակ գտնվող պաղեստինցիներ)
Արևելյան Երուսաղեմ Իսրայելի կառավարություն Հոնդուրաս, Գվատեմալա, Նաուրու և Ամերիկայի Միացյալ Նահանգներ Չինաստան, Ռուսաստան
Արևմտյան Երուսաղեմ Ավստրալիա, Ռուսաստան, Չեխիա, Հոնդուրաս, Գվատեմալա, Նաուրու և ԱՄՆ Միավորված ազգերի կազմակերպությունը Արևելյան Երուսաղեմը դիտարկում էր որպես առանձին քաղաք։ ՄԱԿ-ի անդամ մի շարք երկրներ և Եվրոպական միությունը, մեծապես աջակցվում էր նաև միացյալ ինքնավարությունը։
Գոլանի բարձունքներ ԱՄՆ Սիրիա ՄԱԿ-ի անդամ բոլոր երկրները, բացառությամբ Միացյալ Նահանգների
Կանաչ գոտի ՄԱԿ-ի անդամ 163 երկիր Իսրայել ՄԱԿ-ի անդամ 163 երկիր
 
Իսրայելի քարտեզը, որտեղ ներառված են նաև Արևմտյան ափը, Գազայի հատվածը և Գոլանի բարձրունքները։

1967 թվականին Վեցօրյա պատերազմի հետևանքով՝ Իսրայելը գրավեց և բռնազավթեց Արևմտյան ափը, ներառյալ Արևելյան Երուսաղեմը, Գազայի հատվածը և Գոլանի բարձունքները։ Իսրայելը նաև գրավել էր Սինայի թերակղզին, սակայն վերադարձրեց այն Եգիպտոսին՝ եգիպտա-իսրայելական խաղաղության պայմանագրի շրջանակներում[335]։ 1982-2000 թվականների ընթացքում Իսրայելը բռնազավթել էր նաև Լիբանանի հարավային հատվածը, որն առավել հայտնի էր «Անվտանգության գոտի» անվամբ։ Իսրայելի կողմից այս տարածքների բռնազավթումից սկսած, դրանցից յուրաքանչյուրում կառուցվել են իսրայելական բնակավայրեր և ռազմական օբյեկտներ, բացառությամբ Լիբանանի։

Գոլանի բարձունքները և Արևելյան Երուսաղեմը Իսրայելի կազմում ամբողջությամբ ներառվել են իսրայելական օրենսդրությամբ, սակայն ոչ միջազգային իրավունքով։ Երկու շրջանների նկատմամբ Իսրայելը կիրառում է իր քաղաքացիական օրենսդրությունը և այնտեղի մշտական բնակչությանը տրամադրել է մշտական բնակության կարգավիճակ՝ Իսրայելի քաղաքացիություն ստանալու հնարավորությամբ։ ՄԱԿ-ի Անվտանգության խորհուրդը Գոլանի բարձրունքների և Արևելյան Երուսաղեմի բռնակցումը ճանաչել է որպես «անօրինական» և Հրեական Պետության այդ գործողությունը դիտարկում է որպես «բռնազավթում»[336][337]։ Ապագա ցանկացած պայմանագրում Արևելյան Երուսաղեմի կարգավիճակը բարդ խնդիր է հանդիսանում Իսրայելա-պաղեստինյան բանակցությունների ընթացքում, որն ընթանում է Իսրայելի կառավարության և Պաղեստինի ներկայացուցիչների միջև, քանի որ Իսրայելն այն դիտարկում է որպես իր ինքնիշխան տարածք և իր մայրաքաղաքի բաղկացուցիչ մաս։

 
Բաժանիչ արգելապատը Իսրայելը բաժանում է Արևմտյան ափից։

Արևմտյան ափը, բացառությամբ Արևելյան Երուսաղեմի, Իսրայելի իրավական համակարգում հայտնի է որպես Հուդեայի և Սամարիայի մարզ։ Այստեղ բնակվող մոտ 400 000 իսրայելցի բնակիչները հանդիսանում են Իսրայելի բնակչության բաղկացուցիչ մասը, Քնեսեթում ունեն իրենց ներկայացուցիչները, նրանց վրա տարածվում են Իսրայելի քաղաքացիական և քրեական իրավունքի մեծ մասը, իսկ նրանց ստեղծած արդյունքը համարվում է Իսրայելի տնտեսության բաղկացուցիչ մասը[338][fn 1]։ Հողն ինքնին, Իսրայելի օրենսդրության համաձայն, չի համարվում Իսրայելի մաս, քանի որ Իսրայելը գիտակցաբար ձեռնպահ է մնացել տարածքի բռնակցումից՝ երբեք չհրաժարվելով հողի նկատմամբ իր օրինական պահանջներից կամ սահմանելով այդ տարածքի հետ սահմանը[338]։ Իսրայելական տրանսպորտային միջոցների համար չկա սահման Իսրայելի բուն տարածքի և Արևմտյան ափի միջև։ Բռնակցմանն իսրայելական քաղաքական դիմադրությունն առաջին հերթին կապված է Իսրայելի կազմ Արևմտյան ափի պաղեստինյան բնակչության ներառման հետ կապված ենթադրյալ «ժողովրդագրական սպառնալիքի» հետ[338]։ Իսրայելական բնակավայրերից դուրս, Արևմտյան ափը գտնվում է Իսրայելի ռազմական վերահսկողության ներքո, իսկ այդ տարածքի պաղեստինյան բնակչությունը չի կարող ստանալ Իսրայելի քաղաքացիություն։ Միջազգային հանրությունն այն կարծիքին է, որ Իսրայելը չունի ինքնիշխանություն Արևմտյան ափի նկատմամբ և համարում է, որ տարածքի նկատմամբ իսրայելական վերահսկողությունը ժամանակակից պատմության ամենաերկար ռազմական բռնազավթումն է[341]։ Արևմտյան ափը 1950 թվականին գրավվել և բռնազավթվել էր Հորդանանի կողմից այն բանից հետո, երբ արաբները մերժեցին Պաղեստինում երկու պետության ստեղծման ՄԱԿ-ի որոշումը։ Միայն Մեծ Բրիտանիան էր ճանաչել այս բռնակցումը և Հորդանանն այդ պահից սկսած դադարեցրել է տարածքի նկատմամբ իր պահանջները Պաղեստինի ազատության կազմակերպությունից։ Բնակչության հիմնական մասը Պաղեստինի արաբներն են, ներառյալ 1948 թվականի արաբա-իսրայելական պատերազմի փախստականները[342]։ 1967 թվականի բռնազավթումից սկսած մինչև 1993 թվականը պաղեստինցիները, որոնք բնակվում էին այս տարածքներում, գտնվում էին Իսրայելի ռազմական վարչակազմի վերահսկողության տակ։ Իսրայելի և Պաղեստինի ազատության կազմակերպության փոխադարձ ճանաչումից հետո՝ Պաղեստինի բնակչության մեծ մասը և քաղաքները գտնվում են Պաղեստինյան ազգային վարչության ներքին իրավասության և Իսրայելի միայն մասնակի ռազմական վերահսկողության ներքո, չնայած Իսրայելը մի քանի անգամ վերախմբավորել է իր զորքերը և ամբողջ ծավալով վերականգնել իր ռազմական վերահսկողությունն անկարգությունների ժամանակ։ Ալ-Ակսայի ապստամբության ժամանակ ի պատասխան աճող հարձակումներին, Իսրայելի կառավարությունը սկսեց կառուցել Իսրայել-Արևմտյան ափ բաժանիչ արգելապատը[343]։ Ավարտից հետո բաժանիչ արգելապատի մոտ 13 %-ը կանցնի Կանաչ գոտու կամ Իսրայելի, իսկ 87 %-ը՝ Արևմտյան ափի տարածքներով[344][345]։

 
C տարածքը Արևմտյան ափին։ Օսլոյի համաձայնագրերով դրա կառավարումը վերապարհվել է Իսրայելին։ Քարտեզում այն երևում է կապույտով և կարմիրով, դեկտեմբեր, 2011 թվական։

Գազայի հատվածը համարվում է Իսրայելի օրենսդրության տակ գտնվող «օտարերկրյա տարածք»։ Չնայած, Եգիպտոսի հետ միասին, Իսրայելը ցամաքային, օդային և ծովային շրջափակման մեջ է պահում Գազայի հատվածը, միջազգային հանրությունը հենց Իսրայելին դիտարկում է որպես օկուպանտ երկիր։ 1948-1967 թվականներին Գազայի հատվածը բռնազավթվել էր Եգիպտոսի կողմից, իսկ արդեն 1967 թվականից հետո՝ Իսրայելի կողմից։ 2005 թվականին, միակողմանի տարանջատման պլանի շրջանակներում, Իսրայելն իր բոլոր բնակիչներին ու ռազմական ուժերին հանեց այդ տարածքից՝ շարունակելով, սակայն, իր օդային և ծովային շրջափակումը։ Միջազգային հանրությունը, ներառյալ միջազգային մարդասիրական տարբեր կազմակերպություններն ու ՄԱԿ-ի մարմինները, համարում են, որ Գազայի հատվածը շարունակում է բռնազավթված մնալ[346][347][348][349][350]։ 2007 թվականին Գազայի հատվածում տեղի ունեցած մարտերից հետո, երբ Համասը Գազայում վերադարձավ իշխանության[351], Իսրայելը այդ տարածքի հետ իր ցամաքային, օդային և ծովային սահմաններին խստացրեց հսկողությունը և կանխեց մարդկանց ելքն ու մուտքն այդ հատվածից, բացառությամբ առանձին դեպքերի, այդ թվում մարդասիրական նպատակներով[351]։ Գազայի հատվածը սահմանակից է նաև Եգիպտոսին, իսկ Իսրայելի, Եվրամիության և Պաղեստինի ազգային վարչության միջև կնքված համաձայնագրի հիման վրա թույլատրվում էր Գազայի հատվածի բնակչության անցումը դեպի Եգիպտոսի տարածք, ինչը մշտադիտարկում էր եվրոպական կողմը[352]։ Պաղեստինի քաղաքացիների նկատմամբ ժողովրդավարության կիրառումը և Իսրայելի կողմից վերահսկվող պաղեստինյան տարածքներում իսրայելական ժողովրդավարության ընտրովի կիրառումը քննադատության են ենթարկվել[353][354]։

ՄԱԿ-ի հիմնական դատական մարմինը՝ Արդարադատության միջազգային դատարանը, 2004 թվականի իր խորհրդատվական եզրակացության մեջ, Արևմտյան ափին իսրայելական արգելապատնեշի կառուցման օրինականության մասին հայտարարել է, որ Վեցօրյա պատերազմի ընթացքում Իսրայելի կողմից գրավված հողերը, ներառյալ Արևելյան Երուսաղեմը, բռնազավթված տարածքներ են[355]։ Տարածքների շուրջ բանակցությունների մեծ մասը եղել են ՄԱԿ-ի անվտանգության խորհրդի 242 բանաձևի հիմքում, որն ընդգծում է «պատերազմի միջոցով տարածք ձեռքբերելու անթույլատրելիությունը» և կոչ անում Իսրայելին, Արաբական երկրների հետ հարաբերությունների կարգավորման համար, դուրս բերել իր զորքերը բռնազավթված տարածքներից, ինչն առավել հայտնի է «խաղաղության դիմաց տարածքներ» անվամբ[356][357][358]։ Որոշ հետազոտողների կարծիքով՝ Իսրայելը ներգրավված է բռնազավթված տարածքներում մարդու իրավունքների համակարգային և լայնամասշտաբ խախտումների մեջ, ներառյալ բուն բռնազավթումը[359] և քաղաքացիական բնակչության դեմ ռազմական հանցագործությունները[360][361][362][363]։ Մեղադրանքները ներառում են ՄԱԿ-ի մարդու իրավունքների խորհրդի կողմից[364] միջազգային մարդասիրական իրավունքի խախտումները[365]։ ԱՄՆ պետքարտուղարությունը նշում է, որ տեղի բնակիչները «սահմանափակ հնարավորություն ունեն իշխանության մարմիններին պատասխանատվության ենթարկելու՝ նման չարաշահումների համար»[366]։ Amnesty International-ը և իրավապաշտպան մյուս կազմակերպությունները արձանագրել են զանգվածային կամայական ձերբակալությունների, խոշտանգումների, ապօրինի սպանությունների, համակարգային չարաշահումների և անպատժելիության դեպքեր[367][368][369][370][371][372], ինչպես նաև պաղեստինցիների ինքնորոշման իրավունքի ժխտում[373][374][375][376][377]։ Նման մեղադրանքներին ի պատասխան, Իսրայելի նախկին վարչապետ Բենյամին Նեթանյահուն հայտարարել էր, որ Իսրայելի անվտանգության ուժերը պաշտպանում են անմեղ բնակիչներին ահաբեկիչներից[378][379]։ Որոշ հետազոտողներ, այդ թվում նաև իսրայելցի պաշտոնյաներ, գիտնականներ[380], ՄԱԿ-ում ԱՄՆ նախկին դեսպան Նիկի Հեյլին[381][382] և ՄԱԿ-ի գլխավոր քարտուղարներ Բան Կի Մունը[383] և Քոֆի Անանը[384] ևս պնդում են, որ ՄԱԿ-ն անհամաչափ է մտահոգված Իսրայելի ոչ իրավաչափ գործողություններով։

Միջազգային հանրությունը բռնազավթված տարածքներում իսրայելական բնակավայրերը միջազգային իրավունքի տեսանկյունից մեծապես համարում է անօրինական[385]։ ՄԱԿ-ի անվտանգության խորհրդի 2334 բանաձևն ընդունվել է 2016 թվականի դեկտեմբերի 23-ին։ Դրան կողմ է քվեարկել Անվտանգության խորհրդի անդամ 14 երկիր։ Միայն Միացյալ Նահանգներն է ձեռնպահ մնացել։ Բանաձևում ասվում է, որ Իսրայելի վերաբնակեցման գործողությունները միջազգային իրավունքի «աղաղակող խախտում» են, չունեն «իրավաբանական ուժ»։ Բանաձևը պահանջում է, որ Իսրայելը դադարեցնի նման գործունեությունը և, որպես օկուպանտ պետություն, կատարի իր պարտավորությունները, որոնք սահմանված են Ժնևի չորրորդ կոնվենցիայով[386]։

Բռնազավթված տարածքներում պաղեստինցիների նկատմամբ վերաբերմունքը՝ Իսրայելի նկատմամբ հանգեցրել է մեղադրանքների այն բանում, որ իսրայելական Եշ Դին և Բեցելեմ իրավապաշտպան կազմակերպությունները Իսրայելին մեղադրում էին ապարտեիդի մեղադրանքի մեջ, իսկ միջազգային մյուս կազմակերպությունները, ներառյալ Amnesty International-ը և Human Rights Watch-ը, Իսրայելին մեղադրում էին նաև երկրի բուն տարածքում պաղեստինցիների նկատմամբ վարվող քաղաքականության համար[387][388]։ Amnesty International-ի զեկույցը քննադատվել է իսրայելցի, ամերիկացի, բրիտանացի, հոլանդացի և գերմանացի քաղաքական գործիչների և պետական պաշտոնյաների կողմից, մինչդեռ այն ողջունվել էր պաղեստինցիների, ինչպես նաև այլ պետությունների և կազմակերպությունների կողմից, այդ թվում Արաբական պետությունների լիգայի[389][390][391][392][393][394]։ 2021 թվականին Մերձավոր Արևելքով զբաղվող ակադեմիական մասնագետների կողմից իրականացված հարցումը պարզել էր, որ 59 %-ից[395] 65 %-ի է հասել այն գիտնականների թիվը, որոնք Իսրայելը բնորոշում են որպես «միացյալ պետության իրականություն, որը նման է ապարտեիդի»[396]։

Իսրայելի պաշտոնական ներկայացուցիչները պնդում են, որ ՄԱԿ-ը և իրավապաշտպան կազմակերպությունները Իսրայելի նկատմամբ մարդու իրավունքների հարցերում կիրառում են երկակի չափանիշներ։ Նրանք հայտարարում են, որ Իսրայելը Մերձավոր Արևելքում ժողովրդավարական միակն պետությունն է, սակայն այդ տարածաշրջանում մարդու իրավունքների ոլորտում քննադատությունների մեծ մասն ուղղված է Իսրայելի դեմ[397]։ Քաղաքագետ Միթչել Բարդը գրում է, որ իսրայելական օրենքներն արգելում են կամայական ձերբակալություններն ու պաշտպանում մեղադրյալների իրավունքները, իսկ դատական իշխանությունն անկախ է կառավարությունից։ Նա նաև հերքում է Իսրայելում քաղբանտարկյալների առկայությունը[398]։

Մարդու իրավունքներ

խմբագրել

Իսրայելի անկախության հռչակագիրը հռչակում էր, որ նոր պետությունը «կհիմնվի ազատության, արդարության և խաղաղության հիմքերի վրա...: Այն կիրականացնի իր բոլոր քաղաքացիների հասարակական և քաղաքական ամբողջական իրավահավասարությունը՝ առանց կրոնի, ռասայի կամ սեռի տարբերակման։ Այն...հավատարիմ կլինի Միավորված ազգերի կազմակերպության կանոնադրությանը»[399]։ Ընդորում, հիմնադրման պահից Իսրայելում բացակայում էր մարդու իրավունքների մասին օրենքը։ Եվ միայն 1992 թվականին ընդունվել են Իսրայելի երկու հիմնական՝ գործունեության ազատության և մարդու արժանապատվության ու ազատության մասին օրենքները, որոնց հիմքի վրա հետագայում մշակվել են իրավունքների մասին օրենքները[400]։ Իսրայելում «սահմանադրական հեղափոխությունը» միջազգային ակադեմիական շրջանակներում դիտարկվում էր որպես մարդու իրավունքների ոլորտում խոշոր նվաճում։ Սակայն Իսրայելի կառավարության որոշ գործողություններն ու օրենքները, որոնք ընդունվել էին իրավակրոնական կոալիցիայի իշխանության տարիներին, քննադատություն և կասկածներ էին առաջացրել այն մասին, որ Իսրայելի կարգավիճակը որպես «Մերձավոր Արևելքում միակ ժողովրդավարության», իրական է մնում[401]։

Վաշինգտոնում տեղակայված Freedom House հասարակական կազմակերպությունն իր 2018 թվականի զեկույցում Իսրայելին 7 հնարավոր միավորից նշանակել է 2 (որտեղ 1-ը՝ «ամենաազատ երկիր», իսկ 7-ը՝ «ամենաքիչ ազատ երկիր»)։ Այդ զեկույցում քաղաքական ազատությունների մասով Իսրայելն ստացել է ամենաբարձր 1 միավորը, քաղաքացիական ազատությունների կոմպոնենտով՝ 7-ից 3, ինչը մասնավորապես կապված է 2017 թվականին ընդունված օրենքի հետ, որով այդ երկրում սահմանափակվում էին այն կազմակերպությունների գործունեությունը, որոնք աջակցում են Իսրայելի նկատմամբ բոյկոտին[402]։ Ընդ որում, Հորդանան գետի արևմտյան ափին, որի մեծ մասը գտնվում է Իսրայելի ռազմական կամ վարչական վերահսկողության տակ, Freedom House-ի վարկանիշը կազմում է 7-ից 6, իսկ քաղաքական ազատությունների վարկանիշը՝ 7-ից 7 (ամենացածր հնարավոր գնահատականը)։ Իրավունքների և ազատությունների նման սահմանափակ հնարավորությունների համար կազմակերպությունը մեղադրում է ինչպես իսրայելական կողմին, այնպես էլ Պաղեստինյան ազգային վարչակազմին[403]։ Մամուլի ազատության ամենամյա վարկանիշում, որը հրապարակում է «Լրագրողներ առանց սահմանների» կազմակերպությունը, 2018 թվականին Իսրայելը 180 երկրների շարքում զբաղեցրել է 87-րդ հորիզոնականը։ Չնայած ընդհանուր առմամբ իսրայելական մամուլը բնորոշվում է որպես ազատ (Մերձավոր Արևելքի համար հազվադեպ երևույթ), վարկանիշը նվազեցնում են ռազմական գրաքննությունն ու պաղեստինցի և միջազգային լրագրողների իրավունքների խախտումները, հատկապես Գազայի հատվածում իրադարձությունների լուսաբանման ժամանակ[404]։

Արտաքին քաղաքականություն

խմբագրել
Հիմնական հոդվածներ՝ Իսրայելի արտաքին քաղաքականություն, Իսրայելի միջազգային ճանաչում, և Իսրայելի միջազգային օգնություն
 
     Դիվանագիտական հարաբերություններ։      Դիվանագիտական հարաբերությունները սառեցված են։      Նախկինում ունեցել են դիվանագիտական հարաբերություններ։      Չունեն դիվանագիտական հարաբերություններ, բայց նախկինում ունեցել են առևտրային հարաբերություններ։      Չունեն դիվանագիտական հարաբերություններ։

Իսրայելը դիվանագիտական հարաբերություններ ունի ՄԱԿ-ի անդամ 164 երկրների, ինչպես նաև Սուրբ Աթոռի, Կոսովոյի, Կուկի Կղզիների և Նիուեի հետ։ Այն ողջ աշխարհում ունի 107 դիվանագիտական ներկայացուցչություն[405]։ Իսրայելը դիվանագիտական հարաբերություններ չունի մուսուլմանական երկրների մեծ մասի հետ[406]։ Արաբական պետությունների լիգայի քսաներկու երկրներից վեցը կարգավորել են իրենց հարաբերություններն Իսրայելի հետ։ Եգիպտոսը և Հորդանանը խաղաղության պայմանագրեր են ստորագրել, համապատասխանաբար, 1979 և 1994 թվականներին, բայց Իսրայելը պաշտոնապես շարունակում է պատերազմի մեջ լինել Սիրիայի հետ։ Ընդ որում, երկու երկրներն այդ կարգավիճակում են սկսած 1948 թվականից։ Նախկինում համանման իրավիճակ էր նաև Լիբանանի պարագայում։ 2000 թվականին, երբ Լիբանանում ավարտվեց քաղաքացիական պատերազմը, Իսրայելն ու Լիբանանը դադարեցրեցին պատերազմական դրությունը։ Սակայն մինչ օրս երկու երկրների սահմանը շարունակում է մնալ չսահմանազատված և չսահմանագծված։

2020 թվականի երկրորդ կեսին Իսրայելը կարգավորեց հարաբերությունները արաբական ևս չորս երկրների հետ. սեպտեմբերին Արաբական Միացյալ Էմիրությունների և Բահրեյնի (հայտնի է որպես Աբրահամի հաշտագիր)[407], հոկտեմբերին՝ Սուդանի[408] և դեկտեմբերին Մարոկկոյի հետ[409]։ Չնայած Իսրայելի և Եգիպտոսի միջև կնքված խաղաղության պայմանագրին, եգիպտացիների շրջանում Իսրայելը շարունակում է մեծապես համարվել որպես թշնամի պետություն[410]։ Իրանը Փահլավիների կառավարման շրջանում դիվանագիտական հարաբերություններ է ունեցել Իսրայելի հետ[411], սակայն չեղարկել է Իսրայելի անկախության ճանաչումը՝ իսլամական հեղափոխության ընթացքում[412]։ Իսրայելի քաղաքացիները չեն կարող այցելել Սիրիա, Լիբանան, Իրաք, Սաուդյան Արաբիա և Եմեն, առանց Իսրայելի ներքին գործերի նախարարության թույլտվության։ Ի դեպ, այս երկրները 1948 թվականին պատերազմել են Իսրայելի դեմ և նրանց հետ Հրեական պետությունը չունի խաղաղության պայմանագիր[413]։ 2008-2009 թվականներին տեղի ունեցած Գազայի պատերազմի հետևանքով՝ Մավրիտանիան, Քաթար, Բոլիվիան և Վենեսուելան կասեցրել են քաղաքական և տնտեսական կապերն Իսրայելի հետ[414]։ 2019 թվականին, սակայն, Բոլիվիան վերականգնել է հարաբերությունները[415]։ Չինաստանը լավ հարաբերություններ ունի ինչպես Իսրայելի, այնպես էլ Արաբական աշխարհի հետ[416]։

Ամերիկայի Միացյալ Նահանգները և Խորհրդային Միությունը եղել են առաջին երկու երկրները, որոնք գրեթե միաժամանակ ճանաչել են Իսրայելի Պետության անկախությունը[417]։ Վեցօրյա պատերազմի պատճառով 1967 թվականին խզվեցին հարաբերությունները Խորհրդային Միության հետ և վերականգնվեցին միայն 1991 թվականի հոկտեմբերին[418]։ Միացյալ Նահանգներն Իսրայելին համարում է Միջին Արևելքում «իր ամենավստահելի գործընկերը»[419], ինչը հիմնված է «ժողովրդավարական ընդհանուր արժեքների, կրոնական նմանությունների և անվտանգային շահերի վրա»[420]։ 1967 թվականից սկսած Միացյալ Նահանգները 68 միլիարդ ԱՄՆ դոլարի ռազմական օգնություն և 32 միլիարդ ԱՄՆ դոլարի աջակցություն է տրամադրել Իսրայելին, ինչն իրականացվում է Օտարերկրյա օգնության ակտի շրջանակներում[421]։ Մինչև 2003 թվականը ներառյալ ԱՄՆ-ն ամենաշատ թվով օգնությունը տրամադրել է հենց Իսրայելին[421][422][423]։ Հարցված ամերիկացիների մեծ մասը դրական վերաբերմունք ունեն Իսրայելի նկատմամբ[424][425]։ Համարվում է, որ Մեծ Բրիտանիան «բնական հարաբերություններ» ունի Իսրայելի հետ՝ Պաղեստինում բրիտանական մանդատի պատճառով[426]։ Երկու երկրների միջև հարաբերություններն ավելի են ամրապնդվել Մեծ Բրիտանիայի նախկին վարչապետ Թոնի Բլեերի՝ երկու երկրների (Իսրայել և Պաղեստին) հարցի կարգավորման ջանքերի արդյունքում։ 2007 թվականի դրությամբ՝ Գերմանիան Իսրայելի Պետությանը ու Հոլոքոստից առանձին փրկվածների, ընդհանուր առմամբ, վճարել է 25 միլիարդ եվրո ռեպարացիա[427]։ Իսրայելը ներառված է Եվրոպական միության հարևանության քաղաքականության մեջ, որի նպատակն է առավել մոտ դարձնել Եվրամիությանն ու հարևան երկրներին[428]։

 
Իցհակ Ռաբինը և Յասեր Արաֆաթը ԱՄՆ նախագահ Բիլ Քլինթոնի հետ միասին Օսլոյի համաձայնագրերի ստորագրման արարողության ժամանակ։

Չնայած Թուրքիան և Իսրայելը մինչև 1991 թվականը չէին հաստատում լիարժեք դիվանագիտական հարաբերություններ[429], Թուրքիան Հրեական Պետության հետ համագործակցում էր դրա հիմնադրումից՝ 1949 թվականից ի վեր։ Թուրքիայի հարաբերությունները տարածաշրջանի մյուս երկրների հետ, որտեղ գերակշիռ էր մուսուլմանական բնակչությունը, երբեմն հանգեցրել են այդ արաբական և մուսուլմանական պետությունների ճնշմանը Թուրքիայի վրա՝ նվազեցնելու նրա հարաբերություններն Իսրայելի հետ[430]։ Թուրքիայի և Իսրայելի հարաբերությունները սկսեցին անկում ապրել 2008-2009 թվականների Գազայի պատերազմից և 2010 թվականին Գազայի ափերի մոտ տեղի ունեցած կոնֆլիկտից հետո[431]։ Սկսած 1995 թվականից, զուգահեռաբար, սկսեցին զարգանալ Հունաստանի և Իսրայելի հարաբերությունները, ինչը որոշակիորեն պայմանավորված էր նաև իսրայելա-թուրքական հարաբերությունների վատացմամբ[432]։ 2010 թվականին երկու երկրներն ստորագրել էին պաշտպանական համագործակցության համաձայնագիր։ Բացի այդ, Իսրայելի ռազմաօդային ուժերը Օվդա օդակայանում հունական ռազմաօդային ուժերի հետ միասին անց էին կացրել համատեղ զորավարժություններ։ Նավթի և գազի իսրայելա-կիպրոսական համատեղ հետախուզումը Լևիաթան գազի հանքավայրերում կարևոր գործոն են Հունաստանի համար, որը սերտ հարաբերություններ ունի Կիպրոսի հետ[433]։ Համագործակցությունն աշխարհի ամենաերկար ստորջրյա սնուցման մալուխի՝ «EuroAsia Interconnector-ի» հարցում, ամրապնդել է երկու երկրների՝ Իսրայելի և Կիպրոսի միջև առկա հարաբերությունները[434]։

Ադրբեջանն այն քիչ թվով մուսուլմանական երկրներից է, որը ռազմավարական և տնտեսական հարաբերություններ է զարգացրել Իսրայելի հետ[435]։ Ադրբեջանն ապահովում է Իսրայելի նավթի պահանջների զգալի մասը, իսկ Իսրայելն Ադրբեջանին սպառազինության մատակարարման գլխավոր գործընկերներից մեկն է[435]։ Ղազախստանը ևս Իսրայելի հետ ունի տնտեսական և ռազմավարական գործընկերություն[436]։ Հնդկաստանն Իսրայելի հետ լիարժեք դիվանագիտական հարաբերություններ է հաստատել 1992 թվականին և այդ ժամանակներից ի վեր զարգացրել ամուր ռազմական, տեխնոլոգիական և մշակութային գործընկերություն[437]։ Իսրայելի արտաքին գործերի նախարարության կողմից 2009 թվականին իրականացված հարցման արդյունքները ցույց էին տվել, որ Հնդկաստանն ամենաիսրայելամետ պետությունն է՝ հարցման ժամանակ ընտրված 12 երկրների շարքում[438][439]։ Հնդկաստանն իսրայելական արտադրության ռազմատեխնիկայի ամենախոշոր գնորդն է և Իսրայելը, Ռուսաստանից հետո, Հնդկաստանի երկրորդ խոշոր ռազմական գործընկերն է[440]։ Ընդհանուր քաղաքական, կրոնական և անվտանգային շահերից ելնելով՝ Եթովպիան Իսրայելի գլխավոր դաշնակիցն է Աֆրիկայում[441]։ Իսրայելը Եթովպիային տրամադրում է ոռոգման նախագծերի վերաբերյալ փորձագիտական հմտություններ, իսկ Եթովպիայի հազարավոր հրեաներ ապրում են Իսրայելում։

Իսրայելն ունի աշխարհում տեղի ունեցած աղետների ժամանակ շտապ օգնության և մարդասիրական արձագանքի հարուստ պատմություն[442]։ 1955 թվականին Իսրայելն սկսեց իր օտարերկրյա օգնության ծրագիրը Բիրմայում։ Այնուհետ ծրագրի հիմնական ուղղությունն սևեռվեց Աֆրիկայի վրա[443]։ Իսրայելի մարդասիրական ջանքերը պաշտոնապես սկսվել են 1957 թվականից՝ ՄԱՇԱՎ-ի՝ Իսրայելի միջազգային զարգացման համագործակցության գործակալության հիմնադրմամբ[444]։ Այս վաղ ժամանակահատվածում, թեև Իսրայելի օգնությունը կազմում էր Աֆրիկային տրամադրվող օգնության միայն մի փոքր մասը, այդ ծրագիրն արդյունավետ էր մայրցամաքի տարածքում բարի կամքի ստեղծման գործում։ Այդուհանդերձ, 1967 թվականի պատերազմը փչացրեց Իսրայելի հարաբերություններն աֆրիկյան մի շարք երկրների հետ[445]։ Իսրայելի օտարերկրյա օգնության ծրագիրը փոխեց իր ուղղվածությունը դեպի Լատինական Ամերիկա[443]։ Սկսած 1970-ական թվականների վերջից, Իսրայելի օտարերկրյա օգնությունը էականորեն կրճատվեց, չնայած վերջին տարիներին Իսրայելը փորձում է վերականգնել իր մարդասիրական օգնության տրամադրումն Աֆրիկայի երկրներին[446]։ Կան մարդասիրական և հրատապ արձագանքման իսրայելական լրացուցիչ խմբեր, որոնք գործում են Իսրայելի կառավարության հետ միասին։ Դրանց թվում են IsraAid-ը, որը միացյալ ծրագիր է և իրականացվում է իսրայելական 14 կազմակերպությունների և Հյուսիսային Ամերիկայի հրեական խմբերի կողմից[447], ZAKA-ն[448],, Իսրայելական արագ փրկարարական և որոնման թիմը (FIRST)[449], Israeli Flying Aid-ը (IFA)[450], Save a Child's Heart-ը (SACH)[451] և Latet-ը[452]։ 1985-2015 թվականներին Իսրայելն իր պաշտպանական ուժերի (Իսրայելի թիկունքի հրամանատարությունից) որոնողական և փրկարարական 24 պատվիրակություն է ուղարկել աշխարհի 22 պետություններ[453]։ Ներկայումս Իսրայելի օտարերկրյա օգնությունը, ի համեմատություն ՏՀԶԿ մյուս երկրների, ցածր է, ինչը կազմում է այդ երկրի համախառն ներքին արդյունքի 0,1 %-ից էլ քիչ։ Ի դեպ, ՄԱԿ-ի սահմանած նպատակային ցուցանիշը կազմում է 0,7 %։ 2015 թվականի դրությամբ՝ միայն վեց պետություն էր հասել ՄԱԿ-ի սահմանած ցուցանիշին[454]։ 2018 թվականի դրությամբ՝ Իսրայելն աշխարհում 38-րդն է Բարեգործության համաշխարհային ցուցանիշով[455]։

Ռազմական ոլորտ

խմբագրել
Հիմնական հոդվածներ՝ Իսրայելի պաշտպանության բանակ և Իսրայելի անվտանգության ուժեր

Իսրայելի պաշտպանության բանակն Իսրայելի անվտանգության ուժերի միակ ռազմականացված թևն է, որը ղեկավարում է Պաշտպանության բանակի գլխավոր շտաբի պետը կամ Ռամաթկալը, որը ենթարկվում է Իսրայելի կառավարությանը։ Իսրայելի պաշտպանության բանակը բաղկացած է ցամաքային, օդային և ռազմածովային ուժերից։ Այն հիմնադրվել է 1948 թվականի արաբ-իսրայելական պատերազմի ժամանակ՝ ռազմականացված կազմակերպությունների միավորման հետևանքով, որոնք գործում էին Հագանայի հենքի վրա։ Ստացվում է, որ Իսրայելի պաշտպանության բանակն ստեղծվել է մինչև Իսրայելի Պետության հիմնադրումը[456]։ Իսրայելի պաշտպանության բանակը նաև հենվում է Իսրայելի ռազմական հետախուզության վարչության ռեսուրսների վրա (ԱՄԱՆ), որը գործում է Մոսադի և Շաբակի հետ[457]։ Իսրայելի պաշտպանության բանակն իր կարճ պատմության ընթացքում մասնակցել է մի շարք խոշոր պատերազմների և սահմանային հակամարտությունների, ինչի հետևանքով այն վեր է ածվել աշխարհի ամենամարտունակ բանակներից մեկին[458][459]։

 
Ստորաբաժանումների հրամանատարների զորավարժությունները Էլիակիմ զորավարժարանում, 2012 թվական։

Իսրայելցիների մեծ մասը պարտադիր ժամկետային զինծառայության են անցնում 18 տարեկանում։ Տղամարդիկ ծառայում են երկու տարի և ութ ամիս, իսկ կանայք՝ երկու տարի[460]։ Պարտադիր ժամկետային զինծառայությունն ավարտելուց հետո՝ իսրայելցի տղամարդիկ համալրում են պահեստազորի շարքերը և մինչև 40 տարեկանը ամեն տարի մի քանի շաբաթ մասնակցում պահեստազորի վերապատրաստումներին ու վարժանքներին։ Կանանց մեծ մասն ազատված են պահեստազորում ծառայությունից։ Իսրայելի արաբալեզու քաղաքացիները (բացի դրուզներից) և այն հրեաները, որոնք ամբողջական ծավալով ներգրավված են կրոնական դասընթացներին, ազատված են պարտադիր զինվորական ծառայությունից, չնայած երկար տարիներ եշիվաների ուսանողների զինծառայությունից ազատվելը եղել է հանրային քննարկման կարևորագույն հարցերից մեկը[461][462]։ Տարբեր պատճառներով ազատված քաղաքացիների համար կա այլընտրանքային ծառայությունը, որը կարգավորում է Շերութ Լեումին (բառացի՝ Ազգային ծառայություն)։ Այն առաջարկում է այլընտրանքային ծառայություն հիվանդանոցներում, դպրոցներում կամ սոցիալական ապահովման այլ համակարգերում[463]։ Պարտադիր զորակոչի քաղաքականության արդյունքում՝ Իսրայելի պաշտպանության բանակն ունի շուրջ 176,500 մշտական զինուժ և լրացուցիչ 465,000 պահեստազորային, ինչի պատճառով Իսրայելն աշխարհի առաջատար երկրներից մեկն է զինվորական ծառայություն անցած բնակչության թվաքանակով[464]։

 
Երկաթե գմբեթը աշխարհում առաջին օպերացիոն հակահրթիռային պաշտպանական համակարգն է։

Իսրայելի ռազմական ոլորտը մեծապես հիմնված է բարձր տեխնոլոգիական սպառազինության համակարգերի նախագծման և արտադրության վրա, որոնք կիրառվում են ինչպես Իսրայելի զինված ուժերում, այնպես էլ արտահանվում այլ երկրներ։ «Arrow» համալիրը աշխարհի քիչ թվով օպերացիոն բալիստիկ հակահրթիռային համակարգերից մեկն է[465]։ Python տեսակի օդ-օդ հրթիռները մասնագետները հաճախ դիտարկում են որպես Իսրայելի ռազմական պատմության ամենակործանիչ զենքը[466]։ Իսրայելական Spike հրթիռներն աշխարհի ամենաշատ արտահանվող հակատանկային կառավարվող հրթիռներից մեկն է[467]։ Իսրայելի հակահրթիռային հակաօդային պաշտպանության «Երկաթե գմբեթ» համակարգը աշխարհում հայտնի է դարձել Գազայի հատվածից պաղեստինցի գրոհայինների կողմից արձակված «Qassam», «Գրադ» և Fajr-5 հրթիռների խոցմամբ[468][469]։ 1973 թվականի արաբա-իսրայելական պատերազմից ի վեր՝ Իսրայելը զարգացրել է հետախուզական արբանյակների ամբողջ ցանց[470]։ «Օֆեկ» ծրագրի հաջողությունն Իսրայելին դարձրել է աշխարհի յոթ երկրներից մեկը, որը կարող է արձակել այդ տեսակի արբանյակներ[471]։

Աշխարհում ընդունված է կարծել, որ Իսրայելը միջուկային զենք ունի[472], ինչպես նաև զանգվածային խոցման քիմիական և կենսաբանական զենք (համաձայն 1993 թվականի զեկույցներից մեկի)[473]։ Իսրայելը չի ստորագրել Միջուկային զենքի չտարածման մասին պայմանագիրը[474] և վարում է իր միջուկային ներուժի նկատմամբ դիտավորյալ երկիմաստության քաղաքականություն[475]։ Իսրայելի ռազմածովային ուժերի «Դելֆին» դասի սուզանավերը ենթադրվում է, որ զինված են «Popeye Turbo» հրթիռներով՝ ունենալով երկրորդ հարված հասցնելու հնարավորություն[476]։ 1991 թվականի Ծոցի պատերազմից սկսած, երբ Իսրայելը հարձակման ենթարկվեց «Էլ Հուսեյն» հրթիռներով, Իսրայելի բոլոր տները պետք է ունենան ուժեղացված անվտանգության սենյակ՝ «Մերխավ մուգան», որն անանցանելի է քիմիական և կենսաբանական նյութերի համար[477]։

Իսրայելի հիմնադրումից ի վեր՝ ռազմական ծախսերը կազմել են երկրի համախառն ներքին արդյունքի բավականին խոշոր կտորը։ Այն իր գագաթնակետին հասել է 1975 թվականին, երբ պաշտպանական ծախսերը կազմել էին երկրի ՀՆԱ-ի 30.3%-ը[478]։ 2016 թվականին Իսրայելը, ՀՆԱ-ի համեմատ ռազմական ծախսերի թվով, աշխարհում 6-րդ պետությունն էր։ Այն կազմում է 5.7%[479] և 15-րդը՝ ընդհանուր ռազմական ծախսերով (շուրջ 18 միլիարդ ԱՄՆ դոլար)[480]։ 1974 թվականից ի վեր Միացյալ Նահանգները տարեկան խոշոր ռազմական օգնություն է տրամադրում Իսրայելին[481]։ 2016 թվականին ստորագրված փոխըմբռնման հուշագրի համաձայն՝ 2018-2028 թվականներին Միացյալ Նահանգները յուրաքանչյուր տարի Իսրայելին է տրամադրում 3,8 միլիարդ ԱՄՆ դոլար կամ Իսրայելի պաշտպանական բյուջեի մոտ 20 %[482]։ 2017 թվականի դրությամբ՝ Իսրայելը զենքի արտահանմամբ աշխարհում 5-րդ պետությունն է[483]։ Անվտանգության նկատառումներից ելնելով՝ Իսրայելից զենքի արտահանման ցուցանիշները գաղտնի են պահվում[484]։ Խաղաղասիրության համաշխարհային ինդեքսում Իսրայելն զբաղեցնում է ստորին հորիզոնականներից մեկը։ 2021 թվականի դրությամբ՝ 163 երկրների շարքում այս երկիրն զբաղեցրել է 141-րդ հորիզոնականը[485]։

Ոստիկանություն

խմբագրել
 
Իսրայելական ոստիկանության տարբերանշանը
Հիմնական հոդված՝ Իսրայելի ոստիկանություն

Իսրայելական ոստիկանությունը գտնվում է Ներքին անվտանգության նախարարության իրավասության ներքո։ Իսրայելում ոստիկանության հետ կապ հաստատելու համար անհրաժեշտ է ցանկացած հեռախոսից հավաքել 100[486][487]։

Իսրայելական ոստիկանությունը պրոֆեսիոնալ կազմակերպություն է։ 2014 թվականի դրությամբ՝ ոստիկանությունում աշխատում էր մոտ 35 000 մարդ[486] (նրանցից մոտ 8000-ը սահմանապահ «ՄԱԳԱՎ» ոստիկանության աշխատակիցներ են[488])։ Բացի այդ, դրա աշխատանքին օգնում են «Քաղաքացիական դրուժինայի» («Միշմար Իզրահի») 7000 կամավորներ[486]։ Բացի ՄԱԳԱՎ-ից, ոստիկանական համակարգում ներառված է նաև «ՅԱՄԱՄ» հակաահաբեկչական ստորաբաժանումը, որն ստեղծվել է 1974 թվականին։ Դրա առջև դրված խնդիրների մեջ են ահաբեկչությունների կանխումը, ահաբեկիչների վնասազերծումը և պատանդների ազատ արձակումը[488][489]։

Հատուկ ծառայություններ

խմբագրել
Հիմնական հոդված՝ Իսրայելի հատուկ ծառայություններ

Իսրայելի անվտանգության ծառայությունների համակարգի մեջ մտնում են. ՇԱԲԱԿ-ը (կամ «Շին-բետ») (եբրայերեն՝ שרות ביטחון כללי‎ Շերուտ Բիտախոն Կլալի, եբրայերեն՝ שב"כ‎ Շաբակ)՝ Իսրայելի ընդհանուր անվտանգության ծառայությունը, ԱՄԱՆ-ը՝ (եբրայերեն՝ אמ"ן‎)՝ Իսրայելի ռազմական հետախուզական վարչությունը և Մոսադը՝ (եբրայերեն՝ המוסד למודיעין ולתפקידים מיוחדים‎, խա-Մոսադ լե մոդին ու-լե-թաֆկիդիմ մեյուխադիմ)՝ հետախուզության և հատուկ առաջադրանքների գործակալությունը, որին հաճախ անվանում են նաև Իսրայելի քաղաքական ոստիկանություն[490][491]։

ՇԱԲԱԿ-ն զբաղվում է հակաահաբեկչական գործունեությամբ և պատասխանատու է ներքին անվտանգության համար։ Նրա խնդիրների շարքում մտնում են լրտեսության, պետական գաղտնիքի, ահաբեկչության և քաղաքական քայքայիչ գործունեության հակազդումը[492]։ ՇԱԲԱԿ-ի վրա է դրված նաև Իսրայելի վարչապետի և կառավարության մյուս անդամների, պաշտպանական արդյունաբերության օբյեկտների, արտասահմանում Իսրայելի սեփականության հսկողությունը։ Այն նաև իրականացնում է «Էլ Ալ» ազգային ավիափոխադրողի անվտանգության ընդհանուր վերահսկողությունը[491]։

ԱՄԱՆ-ը, որպես Իսրայելի պաշտպանության բանակի ռազմական հետախուզության կառավարման մարմին, զբաղվում է օդային և ռադիոէլեկտրոնային հետախուզությամբ, տեղեկատվություն հավաքում տարբեր երկրներում ռազմական կցորդների և հատուկ նշանակության ստորաբաժանումների օգնությամբ, որոնք գործում են հակառակորդ երկրի թիկունքում։ ԱՄԱՆ-ը պատասխանատու է վարչապետի և կառավարության համար ամենօրյա ազգային ճեպազրույցների պատրաստման համար, իրականացնում է թիրախային հետազոտություններ արաբական հարևան պետությունների վերաբերյալ և իրականացնում ռազմական գործողությունների սկսման հավանականության գնահատում[491]։

Մոսադն Իսրայելի արտաքին հետախուզության ծառայությունն է[493]։ Այն զբաղվում է հետախուզական տվյալների հավաքմամբ և վերլուծությամբ, ինչպես նաև Իսրայելի սահմաններից դուրս գաղտնի հատուկ գործողությունների անցկացմամբ[491]։ Մյուս երկրների հետախուզական ծառայություններից Մոսադի տարբերությունը կայանում է նրանում, որ իսրայելական այս գերատեսչությունն ունի ընդամենը 1200 հաստիքային աշխատակից, ներառյալ տեխնիկական անձնակազմը[494]։

Քաղաքական կուսակցություններ

խմբագրել

Իսրայելում կուսակցությունների բաժանումը «ձախերի» և «աջերի» պայմանավորված է մի շարք հիմնարար հարցերի վերաբերյալ դիրքորոշումներով, որոնցից ամենակարևորը, ի տարբերություն եվրոպական երկրների, որտեղ գերակշռում է սոցիալ-տնտեսականը, արտաքին քաղաքականն է (ներառյալ այնպիսի ասպեկտ, ինչպիսին անվտանգ սահմաններն են)։ Սակայն դերակատարություն ունեն նաև պետության և կրոնի հարաբերությունները, էթնիկ առանձին համայնքների իրավունքներն ու պարտականությունները, որի պատճառով Իսրայելի քաղաքական կուսակցությունների շրջանում ավանդաբար տարանջատվում են ոչ միայն ձախերը, աջերը և կենտրոնամետները, այլև կրոնական և արաբական կուսակցությունները[495]։

Մինչև 1977 թվականը Իսրայելի բոլոր կառավարությունները ձևավորում էին ձախ կենտրոնամետ դաշինքներ, որոնց, որպես կանոն, մասնակցում էին նաև կրոնական կուսակցությունները։ 1977 թվականի «ընտրազանգվածի հեղաշրջումից» հետո քաղաքական դաշտում մշտապես ընթանում է «լայն ձախ» և «լայն աջ» դաշինքների մրցակցություն, որոնք հիմնականում կենտրոնացված են, համապատասխանաբար, «Ավոդա» և «Լիկուդ» կուսակցությունների շուրջ, որոնք առավել շատ կենտրոնամետ են, քան նրանց դաշնակիցները։ 1984-1990 թվականներին, երկու դաշինքների ուժերի հավասարության պատճառով, երկիրը կառավարում էին, այսպես կոչված, ազգային միասնության կառավարությունները։ 1996 թվականին ներդրված վարչապետի ուղիղ ընտրության համակարգը, որն իրականացվում էր խորհրդարանական ընտրություններին զուգահեռ, հանգեցրեց «կուսակցական բազմաձևության» (պոլիմորֆիզմ) ուժեղացմանը և Քնեսեթում մանր հատվածային կուսակցությունների և ցանկերի թվաքանակի աճին, որոնցից սկսեցին ավելի շատ կախված լինել խոշոր կուսակցությունների ղեկավարները՝ կոալիցիաների ձևավորման ժամանակ[496]։ Արիել Շարոնի փորձը ստեղծելու «իշխանության նոր կուսակցություն», որը կմիավորեր չափավոր աջ և ձախ առաջնորդներին, չհաջողվեց։ 2006 թվականի ընտրություններից առաջ ստեղծված «Կադիմա» կուսակցությունն արագորեն վատնեց վստահությունը և արդեն յոթ տարի անց դժվարությամբ հաղթահարեց ընտրական շեմը[497]։

Տնտեսություն

խմբագրել
Հիմնական հոդված՝ Իսրայելի տնտեսություն
 
1950 թվականից սկսած Իսրայելում մեկ շնչին բաժին ընկնող ՀՆԱ-ի փոփոխությունը։ Թվերը ներկայացված են 2011 թվականին միջազգային դոլարով գնաճի ճշգրտմամբ։
 
Ադամանդի փոխանակման թաղամասը Ռամատ Գանում։

Իսրայելը համարվում է Հարավարևմտյան Ասիայի և Միջին Արևելքի տնտեսությամբ և արդյունաբերությամբ ամենազարգացած երկիրը[498][499]։ Իսրայելի որակյալ համալսարանական կրթությունը և բարձր մոտիվացված ու կրթված բնակչության ձևավորումը մեծապես պատասխանատու են երկրում բարձր տեխնոլոգիաների զարգացման խթանման և արագ տնտեսական զարգացման համար[500]։ 2010 թվականին Իսրայելն անդամակցեց Տնտեսական համագործակցության և զարգացման կազմակերպությանը[14][501]։ 2019 թվականի դրությամբ՝ Համաշխարհային տնտեսական ֆորումի «Համաշխարհային մրցունակության զեկույցում» Իսրայելն զբաղեցրել է 20-րդ հորիզոնականը[502] և 35-րդը՝ Համաշխարհային բանկի «Գործարարությամբ զբաղվելու դյուրինության ինդեքս»[503]։ Իսրայելն աշխարհում զբաղեցրել է 5-րդ տեղը բարձր որակավորում ունեցող աշխատողների բաժնով[504]։ Իսրայելի տնտեսական տվյալները ներառում են Իսրայելի տնտեսական տարածքը, ներառյալ Գոլանի բարձրունքները, Արևելյան Երուսաղեմը և Արևմտյան ափի իսրայելական բնակավայրերը[339]։

 
Թել Ավիվի ֆոնդային բորսան, որի շենքը հարմարեցված է համակարգչային առևտրի համար։ Համակարգերը տեղակայված են ստորգետնյա բունկերում, որպեսզի արտակարգ իրավիճակներում հնարավոր լինի շարունակել բորսայի աշխատանքը[505]։

Չնայած սահմանափակ բնական ռեսուրսներին, վերջին տասնամյակներում գյուղատնտեսական և արդյունաբերական հատվածների զարգացումը Իսրայելին սննդամթերքի տեսանկյունից, բացառությամբ հացահատկի և տավարի մսի, դարձրել է ինքնաբավ։ 2020 թվականին Իսրայել ներկրումն ընդհանուր առմամբ կազմել է 96.5 միլիարդ ԱՄՆ դոլար, որը ներառում է հումքը, ռազմական սարքավորումները, արտադրական ապրանքները, չմշակված ադամանդը, վառելիքը, հացահատիկը և սպառողական ապրանքները[257]։ Արտահանման հիմնական ուղղություններն են մեքենաներն ու սարքավորումները, ծրագրային ապահովումները, մշակված ադամանդը, գյուղատնտեսական ապրանքները, քիմիկատները, տեքստիլն ու հագուստը։ 2020 թվականին Իսրայելից արտահանումը հասել է 114 միլիարդ ԱՄՆ դոլարի[257]։ Իսրայելի բանկը պահում է 173 միլիարդ ԱՄՆ դոլարի ոսկու տարադրամային ռեզերվ[257]։ 1970-ական թվականներից սկսած Իսրայելը ռազմական օգնություն, ինչպես նաև տնտեսական աջակցություն է ստացել Միացյալ Նահանգներից։ Տնտեսական աջակցությունը եղել է վարկային երաշխիքների տեսքով, որը ներկայումս կազմում է Իսրայելի արտաքին պարտքի ուղիղ կեսը։ Զարգացած երկրների թվում Իսրայելն ունի արտաքին պարտքի ամենացածր ցուցանիշներից մեկը և պարտատեր է մաքուր արտաքին պարտքի տեսանկյունից, որի պրոֆիցիտը 2015 թվականին կազմել է 69 միլիարդ ԱՄՆ դոլար[506]։

Ամերիկայի Միացյալ Նահանգներից հետո աշխարհում Իսրայելն ունի երկրորդ ամենաշատ թվով ստարտափ ընկերությունները[507] և երրորդն է ԱՄՆ-ից ու Չինաստանից հետո՝ Nasdaq-ում ցուցակագրված ընկերությունների թվով[508]։ Intel-ը[509] և Microsoft-ը[510] իրենց առաջին արտասահմանյան գիտահետազոտական կենտրոնները բացել են հենց Իսրայելում։ Իսրայելում են գտնվում նաև բարձր տեխնոլոգիական այնպիսի կազմակերպությունների գիտահետազոտական կենտրոնները, ինչպիսիք են IBM-ը, Google-ը, Apple-ը, Hewlett-Packard-ը, Cisco-ն, Facebook-ը և Motorola-ն։ 2007 թվականին ամերիկացի գործարար Ուորեն Բաֆեթին պատկանող Berkshire Hathaway ընկերությունը գնեց իսրայելական Iscar ընկերությունը, որը նրա առաջին ձեռքբերումն էր Միացյալ Նահանգներից դուրս։ Գործարքը կազմել էր 4 միլիարդ ԱՄՆ դոլար[511]։

Իսրայելում աշխատանքային շաբաթը ձգվում է կիրակիից մինչև հինգշաբթի (5-օրյա աշխատանքային շաբաթվա դեպքում) կամ մինչև ուրբաթ (6-օրյա աշխատանքային շաբաթվա դեպքում)։ Շաբաթի ծեսով պայմանավորված՝ այն վայրերում, որտեղ ուրբաթ օրն աշխատանքային է, իսկ բնակչության մեծամասնությունը հրեաներ են, ուրբաթ օրը «կարճ աշխատանքային օր է», որը ձմեռային ամիսներին ավարտվում է 14:00-ին, իսկ ամառային ամիսներին՝ 16:00-ին։ Աշխարհի երկրների մեծ մասում մի քանի առաջարկներ են արվել աշխատանքային շաբաթը փոփոխելու և կիրակի օրը ոչ աշխատանքային դարձնելու ուղղությամբ՝ միաժամանակ մյուս օրերին մեծացնելով աշխատաժամանակը կամ որպես աշխատանքային օր ուրբաթ օրը փոխարինելով կիրակի օրվամբ[512]։

Գյուղատնտեսություն

խմբագրել
Հիմնական հոդված՝ Իսրայելի գյուղատնտեսություն

ԱՄՆ Կենտրոնական հետախուզական վարչության համաշխարհային փաստերի գրքի համաձայն՝ Իսրայելում գյուղատնտեսությամբ զբաղվում է աշխատունակ բնակչության 1,1 %-ը[257], սակայն նրանք 93 %-ով ապահովում են Իսրայելի սննդի պահանջները։ Իսրայելը ներկրում է հացահատկի որոշ տեսակներ և ձիթատու մշակաբույսեր, միս, սուրճ, կակաո և շաքար[513]։ Ընդ որում, սեփական գյուղատնտեսական արտադրանքի ծավալի էական մասն Իսրայելն արտահանում է (2005 թվականին գյուղատնտեսությանը բաժին է ընկել երկրի ապրանքային արտահանման ընդհանուր արժեքի 2,4 %-ը)[293]։ Տարբեր գնահատականներով, յուրաքանչյուր իսրայելցի, որն զբաղվում է գյուղատնտեսությամբ, կարող է կերակրել իր 50-ից[287][514] մինչև ավելի քան 90 հայրենակիցներին[515]։

Գյուղատնտեսական արտադրանքի մոտ 80 %-ն արտադրվում է երկու տիպի տնտեսություններում՝ կիբուցներում և մոշավներում (խառը տիպի տնտեսվարմամբ կոպերատիվ գյուղեր)[293]։ Գյուղատնտեսության ամենակարևոր ճյուղերն են ցիտրուսային մշակաբույսերի, բանջարեղենի, բամբակի, տավարի մսի, թռչնի մսի, կաթի արտադրությունը[257]։

 
Իսրայելի ցորենի արտերից մեկը։

1950-1990-ական թվականների կեսերին Իսրայելում տեղի է ունեցել գյուղատնտեսական հողերի տարածքների էական ընդլայնում, այդ թվում ոռոգելի (1990-ական թվականներին այն հասել էր 455 հազար հեկտարի)։ Ընդ որում, 1952-1984 թվականների միջակայքում գյուղատնտեսական արտադրության ծավալները շուրջ ութ անգամ մեծացել են։ Մեծ ծավալներով աճեցվում է բամբակ, գետնանուշ, արևածաղիկ, ցորեն, ցիտրուսային մշակաբույսեր (մեծ մասն արտահանվում է), լոլիկ, կարտոֆիլ[287]։ Գյուղատնտեսական հատվածին բաժին է հասնում Իսրայելում ջրի կիրառման ավելի քան 60 %-ը[293]։

2010 թվականին Իսրայելում կաթի արտադրության ընդհանուր ծավալները կազմել են 1,304 միլիարդ լիտր[516], իսկ 2014 թվականին՝ 1,523 միլիարդ լիտր։ Իսրայելական կովերը տարեկան միջինում տալիս են 12083 լիտր կաթ (2014 թվականի տվյալներով)[517], ինչը գերազանցում է ամերիկյան (տարեկան՝ 9331 լիտր) և եվրոպական (2009 թվականի տվյալներով՝ 6139 լիտր) կովերի կաթնատվության միջին ցուցանիշները[516]։ Իսրայելում տարեկան ռեկորդային կաթնատվությունը կազմում է 18900 լիտր՝ 5 % յուղայնությամբ[518]։ Չնայած Իսրայելի երկու խոշորագույն կրոնները՝ հուդայականությունն ու իսլամն արգելում են խոզի մսի կիրառումը, երկրում արդյունաբերական մասշտաբներով գոյություն ունի խոզաբուծություն։ 2010-ական թվականների սկզբին Միզրա և Լախավ կիբուցներից յուրաքանչյուրում կար 10 000 գլուխ անասուն[514]։

Գիտություն և տեխնոլոգիա

խմբագրել
Հիմնական հոդվածներ՝ Գիտությունը և տեխնոլոգիան Իսրայելում և Իսրայելական հայտնագործությունների և բացահայտումների ցանկ
 
Մաթամ գիտահետազոտական համալիրը Հայֆայում։ Հայտնի է նաև որպես «Իսրայելի սիլիկոնային հովիտ» անվամբ։

Իսրայելում ծրագրային ապահովման, հաղորդակցության և կենսաբանության ոլորտներում առաջադեմ տեխնոլոգիաների զարգացումը նպաստել է Սիլիկոնային հովտի հետ համեմատությունների իրականացմանը[519][520]։ ՀՆԱ-ի տոկոսներով՝ Իսրայելն աշխարհում զբաղեցնում է առաջին հորիզոնականը հետազոտությունների և մշակումների վրա իրականացրած ծախսերի գծով[521]։ 2021 թվականի դրությամբ՝ Գլոբալ ինովացիոն ինդեքսում զբաղեցրել է 15-րդ հորիզոնականը, այն դեպքում, երբ 2019 թվականին զբաղեցրել էր 10-րդ հորիզոնականը, իսկ նույն 2019 թվականին Bloomberg-ի ինովացիոն ինդեքսում զբաղեցրել 5-րդ հորիզոնականը[522][523][524][525][526][527]։ 10 000 աշխատողի հարաբերակցությամբ Իսրայելն ունի 140 գիտնական, տեխնիկ և ինժեներ, ինչն աշխարհում ամենաբարձր ցուցանիշն է։ Համեմատության համար, Միացյալ Նահանգներում այդ թիվը կազմում է 85[528][529][530]։ Սկսած 2004 թվականից՝ Իսրայելը տվել է նոբելյան մրցանակակիր ութ գիտնական[531] և բնակչության մեկ շնչի հաշվով գիտական աշխատանքների ամենաբարձր ցուցանիշ ունեցող երկրների թվում է[532][533][534]։ 2000 թվականից սկսած Իսրայելն աշխարհում առաջինն է ցողունային բջիջների թվով մեկ շնչին բաժին ընկնող գիտական աշխատությունների թվով[535]։ Համակարգչային գիտությունների (Տեխնիոնը և Թել Ավիվի համալսարանը), մաթեմատիկայի (Երուսաղեմի հրեական համալսարան) և քիմիայի (Վեյցմանի ինստիտուտ) ոլորտներում իսրայելական համալսարանները աշխարհի թոփ 50 համալսարանների թվում են[536]։

2012 թվականին Ֆուտրոնի տիեզերական մրցունակության ինդեքսում Իսրայելն զբաղեցնում էր 9-րդ հորիզոնականը[537]։ Իսրայելի տիեզերական գործակալությունը համակարգում է Իսրայելի գիտական և առևտրային նշանակություն ունեցող տիեզերական գիտական ծրագրերը և նախագծել ու կառուցել է առնվազն 13 առևտրային, հետազոտական և լրտեսական արբանյակ[538]։ Իսրայելի արբանյակների մի մասը աշխարհի ամենազարգացած տիեզերական համակարգերի թվում են[539]։ Shavit 2-ը կրող հրթիռ է, որն արտադրվել է Իսրայելում՝ ցածր մերձերկրային ուղեծիր փոքր արբանյակներ արձակելու համար[540]։ Այն առաջին անգամ արձակվել է 1988 թվականին՝ Իսրայելը դարձնելով ութերորդ պետությունը, որն արբանյակ է արձակել դեպի տիեզերք։ 2003 թվականին Իլան Ռամոնը դարձել էր Իսրայելի առաջին տիեզերագնացը՝ դառնալով STS-107-ի առաջատար մասնագետը[541]։

Իսրայելում ջրի շարունակվող պակասը խթանել է ջրի ռացիոնալ օգտագործման ու պահպանման տեխնոլոգիաների մշակմանը և Իսրայելում ստեղծվել է գյուղատնտեսության ժամանակակից լուծումներից մեկը՝ կաթիլային ոռոգումը։ Իսրայելը նաև ջրի աղազերծման և ջրի վերամշակման տեխնոլոգիական առաջամարտիկներից մեկն է։ Սորեկ աղազերծման կայանն աշխարհում ծովային ջրի աղազերծման համար հակադարձ ճնշման ամենախոշոր կայանն է[542]։ 2014 թվականի դրությամբ՝ Իսրայելի աղազերծման ծրագիրն ապահովում էր Իսրայելի խմելու ջրի մոտավորապես 35 %-ը, 2015 թվականին այն հասել էր 40 %-ի, իսկ 2050 թվականին նախատեսվում է, որ այդ թիվը կհասնի 70 %-ի[543]։ 2015 թվականի դրությամբ՝ Իսրայելի տնային տնտեսությունների, գյուղատնտեսության և արտադրության համար նախատեսված ջրի 50 %-ից ավելին արհեստականորեն արտադրված էր[544]։ Այս երկիրն ամեն տարի ընդունում է Ջրային տեխնոլոգիաների և շրջակա միջավայրի վերահսկողության ցուցահանդես-կոնֆերանսը (WATEC), որը հազարավոր մարդկանց ներգրավում է ողջ աշխարհից[545][546]։ 2011 թվականին իսրայելական ջրային տեխնոլոգիաների արդյունաբերությունն արժեցել է տարեկան մոտ 2 միլիարդ դոլար, իսկ ապրանքների և ծառայությունների տարեկան արտահանումը հաշվարկվել է տասնյակ միլիոնավոր դոլարներ։ Հետադարձ ճնշման տեխնոլոգիաներում իրականացված նորարարությունների արդյունքում՝ Իսրայելն առաջիկա տարիներին կարող է դառնալ ջրի արտահանման ցանց[547]։

 
Աշխարհի ամենամեծ արևային պարաբոլային ռեֆլեկտորը Բեն Գուրիոն արևային էներգիայի ազգային կենտրոնում[548]։

Իսրայելը յուրացրել է արևային էներգիան։ Իսրայելցի ինժեներները գտնվում են արևային էներգիայի տեխնոլոգիաների առաջնագծում[549], իսկ արևային էներգիայի արտադրությամբ զբաղվող ընկերությունների ծրագրերը գործում են ողջ աշխարհում[550][551]։ Իսրայելի տների մոտ 90 %-ն արևային էներգիան կիրառում են տաք ջրի համար, ինչը բնակչության մեկ շնչի հաշվով ամենաբարձր ցուցանիշն է աշխարհում[278][552]։ Պետական պաշտոնյաների պնդմամբ՝ ամեն տարի երկիրը խնայում է իր էլեկտրականության սպառման 8 %-ը, քանի որ ջեռուցման մեջ կիրառվում է արևային էներգիան[553]։ Արևային ճառագայթման տարեկան բարձր ինտենսիվությունն իր աշխարհագրական լայնության վրա իդեալական պայմաններ է ստեղծում Նեգև անապատում արևային էներգիայի ոլորտում հետազոտությունների և մշակումների արդյունաբերության համար[549][550][551]։ Իսրայելն ունի ժամանակակից էլեկտրական մեքենաների համար նախատեսված ենթակառուցվածքներ, ներառյալ երկրի ողջ տարածքում լիցքավորման կայաններ, որոնք օգտագործվում են նաև ավտոմոբիլային մարտկոցների փոխարինման համար։ Բավականին երկար ժամանակ կարծիք կար, որ այս հանգամանքը կարող է կրճատել Իսրայելի նավթային կախվածությունը և իսրայելցի հարյուրավոր վարորդների համար նվազեցրել վառելիքի գները, որոնք օգտագործում են միայն էլեկտրական մարտկոցներով մեքենաներ[554][555][556]։ Իսրայելական այս մոդելն ուսումնասիրվել է մի շարք երկրների կողմից և իրագործվել Դանիայի և Ավստրալիայի կողմից[557]։ Այդուհանդերձ, Իսրայելում էլեկտրական մեքենաների արտադրությամբ զբաղվող «Better Place» ընկերությունը փակվեց 2013 թվականին[558]։

Հեռախոսային կապ և ինտերնետ

խմբագրել
Հիմնական հոդվածներ՝ Հեռախոսահամարներն Իսրայելում և Համացանցը Իսրայելում

Իսրայելի կապի նախարարությունը համարվում է կապի ոլորտում գործող բոլոր կազմակերպությունների գործունեության կարգավորողը[559]։ IP-հասցեների բաշխումը, .il դոմեյնային անվան սպասարկումը և այլ գործառնություններ իրականացվում է Իսրայելական ինտերնետ ասոցիացիայի կողմից[560]։

2016 թվականին Իսրայելում մալուխային հեռախոսակապի ծառայությունների հիմնական զանգվածը տրամադրվում էր երկու ընկերությունների՝ «Bezeq»-ի և Hot Telecommunications Systems-ի կողմից, իսկ մոբայլ հեռախոսակապի ծառայությունները՝ հինգ ընկերությունների[561][562]։ 2017 թվականի դրությամբ՝ երկրում բջջային հեռախոսակապից օգտվում էր 10,54 միլիոն բաժանորդ (1,27 բաժանորդ Իսրայելի յուրաքանչյուր բնակչին) և մալուխային հեռախոսակապի՝ 3,24 միլիոն բաժանորդ[257]։ Իսրայելում հեռախոսային բոլոր համարները յոթանիշ են, որոնց նախորդում է տեղական հեռախոսակոդը (02՝ Երուսաղեմ, 04՝ Հայֆա, 09՝ Շարոն և այլն) կամ էլ բջջային կապի հեռախոսակոդով (050, 052 և այլն)[563]։

Իսրայելում առկա է ՏՏ զարգացած արդյունաբերություն, իսկ այդ երկրի բնակչությունը համարվում է աշխարհում տեխնոլոգիապես ամենագրագետներից մեկը[564]։ 2008 թվականին Իսրայելն աշխարհում զբաղեցրել է երկրորդ հորիզոնականը՝ բնակչության մեկ շնչին բաժին ընկնող ինտերնետին հասանելիություն ունեցող համակարգիչների թվով[565]։ 2014 թվականին ինտերնետ բաժանորդների թիվը գնահատվում էր մոտ 2 միլիոն, իսկ օգտատերերի թիվը՝ 5,6 միլիոն մարդ։ Այդ ժամանակ ինտերնետ-նավարկման արագությունը միջինում կազմում էր 40 մբ/վ։ Յուրաքանչյուր ընտանիքում միջինում համացանցին միացած էր 5 սարքավորում։ Օգտատերերի 45 %-ը ձայնա- և տեսաֆայլները պահում էին արտաքին սերվերներում և կրիչներում[566]։ 2017 թվականի կեսերին Իսրայելում ինտերնետ օգտատերերի թիվը գնահատվում էր 6,6 միլիոն մարդ կամ Իսրայելի ընդհանուր բնակչության 80 %-ը[564]։

Տրանսպորտ

խմբագրել
Հիմնական հոդված՝ Տրանսպորտը Իսրայելում
 
Բեն Գուրիոն միջազգային օդանավակայանը

Իսրայելն ունի 19,224 կիլոմետր հարթ ճանապարհ[567] և շուրջ 3 միլիոն տրանսպորտային միջոց[568]։ Իսրայելում 1000 մարդուն բաժին է հասնում 365 տրանսպորտային միջոց, ինչը համեմատաբար ցածր է ցուցանիշ է զարգացած մյուս երկրների համեմատ[568]։ Պլանավորված երթուղիներում Իսրայելն ունի 5 715 ավտոբուս[569], որոնք շահագործվում են տարբեր փոխադրողների կողմից։ Դրանցից ամենամեծն ու ամենահինը Egged ընկերությունն է, որն սպասարկում է երկրի մեծ մասը[570]։ Երկաթուղու ընդհանուր երկարությունը կազմում է 1,277 կիլոմետր, որի սպասարկումն իրականացվում է Իսրայելի երկաթուղիներ պետական ընկերության կողմից[571]։ 1990-ական թվականների կեսերից իրականացվող ներդրումային խոշոր ծրագրերի արդյունքում՝ Իսրայելում ավելացել է մարդատար գնացքներից տարեկան օգտվող ուղևորների թիվը։ Եթե 1990 թվականին այն կազմում էր 2,5 միլիոն, ապա 2015 թվականին այդ թիվը հասել է 53 միլիոնի։ Տարեկան երկաթուղով փոխադրվում է նաև 7.5 միլիոն տոննա բեռ[571]։

Իսրայելում կա միջազգային երկու օդանավակայան՝ Բեն Գուրիոն միջազգային օդանավակայանը, որը միջազգային ավիափոխադրումների համար երկրի գլխավոր հաբն է և գտնվում է Թել Ավիվի մոտ ու Ռամոն օդանավակայանը, որն սպասարկում է Իսրայելի ծայր հարավում գտնվող Էյլաթ նավահանգստային քաղաքը։ Բացի այդ, երկրում կան նաև ներքին թռիչքների համար նախատեսված փոքր օդակայաններ[572]։ Իսրայելի խոշորագույն Բեն Գուրիոն միջազգային օդանավակայանը 2015 թվականին սպասարկել է ավելի քան 15 միլիոն մարդու[573]։ Միջերկրական ծովի ափին գտնվող Հայֆայի նավահանգիստը երկրի ամենահին և ամենամեծ նավահանգիստն է, մինչդեռ Աշդոդի նավահանգիստն այն քիչ թվով խորջրյա նավահանգիստներից մեկն է, որը կառուցված է բաց ծովում[572]։ Փոխարենը Էյլաթի նավահանգիստն ավելի փոքր է և գտնվում է Կարմիր ծովի ափին։ Այն մեծապես կիրառվում է Հեռավոր Արևելքի երկրների հետ առևտրի համար[572]։

Փոստային կապ

խմբագրել
Տե՛ս նաև՝ Իսրայելի փոստի և փոստային նամականիշների պատմություն

Իսրայելում փոստային կապն իրականացվում է «Դոար Իսրաէլ» («Իսրայելի փոստ») պետական ընկերության (2006 թվականի մարտին Կապի նախարարությանը կից փոստային վարչությունը (Ռեշուտ խա-դոար) վերակազմակերպվեց որպես պետական ընկերություն), ինչպես նաև փոստային մասնավոր գործակալությունների և առաքման ընկերությունների միջոցով։ Զանգվածային առաքման պետական մենաշնորհը վերացվել է 2007 թվականին փոստային բարեփոխումների շրջանակներում, սակայն «Դոար Իսրաէլը» դրանից հետո ևս վերահսկում է փոստային ծառայությունների շուկայի մեծ մասը[574]։ Ինքնածախսածածկմանն անցումը հանգեցրեց հաստիքների կրճատմանն ու ընկերության աշխատանքի ընդհանուր վատացմանը։ Արդյունքում, 2018 թվականին մշակվել է դրա մասնակի մասնավորեցման նախագիծը[575]։

Զբոսաշրջություն

խմբագրել
Հիմնական հոդված՝ Զբոսաշրջությունն Իսրայելում
Տե՛ս նաև՝ Իսրայելի և Պաղեստինի հնավայրերի ցանկ
 
Էյն Բոկեկ հանգստավայրը Մեռյալ ծովի ափին։

Զբոսաշրջությունը, հատկապես կրոնական զբոսաշրջությունը, Իսրայելի տնտեսության կարևորագույն ճյուղերից մեկն է՝ շնորհիվ երկրի չափավոր կլիմայի, լողափերի, հնագիտական, պատմական և բիբլիական օբյեկտների, ու եզակի աշխարհագրության, ինչը ևս գրավիչ է զբոսաշրջիկների համար։ Իսրայելի անվտանգության խնդիրներն իրենց ազդեցությունն են ունեցել զբոսաշրջության վրա, սակայն ժամանող զբոսաշրջիկների թիվը գնալով աճում է[576]։ 2017 թվականին Իսրայել է այցելել ռեկորդային 3,6 միլիոն զբոսաշրջիկ, ինչը 25 %-ով ավելի շատ է, քան 2016 թվականին։ Այն 20 միլիարդ շեկել է ապահովել իսրայելական տնտեսության համար[577][578][579][580]։

Էներգիա

խմբագրել
Հիմնական հոդված՝ Էներգիան Իսրայելում

Իսրայելը 2004 թվականից իր ծովային գազի հանքավայրերից սկսել է բնական գազ արդյունահանել։ 2005-2012 թվականներին այս երկիրը գազը էր ներկրում Եգիպտոսից՝ ալ Արիշ-Աշկելոն գազատարի միջոցով, որը դադարեցվել էր 2011-2014 թվականներին եգիպտական ճգնաժամի պատճառով։ 2009 թվականին իսրայելական ափի մոտ հայտնաբերվեց Իսրայելի բնական գազի հանքավայրերից մեկը՝ Թամարը։ Բնական գազի երկրորդ հանքավայրը՝ Լևիաթանն էլ հայտնաբերվեց 2010 թվականին[581]։ Այդ երկու հանքավայրերում բնական գազի պաշարները (Լևիաթանն ունի մոտ 19 տրիլիոն խորանարդ ֆուտ) կարող են ավելի քան 50 տարի ապահովել Իսրայելի էներգիայի պահանջները։ 2013 թվականին Թամար հանքավայրից Իսրայելն սկսեց բնական գազի առևտրային արտադրությունը։ 2014 թվականի դրությամբ՝ Իսրայելը տարեկան արտադրել է մոտ 7,5 միլիարդ խորանարդ մետր բնական գազ[582]։ 2016 թվականի սկզբի դրությամբ Իսրայելն ուներ բնական գազի շուրջ 199 միլիարդ խորանարդ մետր հաստատված պաշար[583]։

Ketura Sun-ն Իսրայելի առաջին մասնավոր արևային կայանն է։ Կառուցվելով 2011 թվականի սկզբին Կետուրա կիբուցում Arava Power Company-ի կողմից՝ Ketura Sun-ը ծածկում է 20 ակր տարածք և արտադրում 4,95 մեգավատտ հզորությամբ կանաչ էներգիա։ Կայանը բաղկացած է 18,500 ֆոտովոլտային պանելներից, որոնք արտադրվել են Suntech-ի կողմից, ինչն էլ իր հերթին տարեկան արտադրում է մոտ 9 գեգավատտ/ժամ էլեկտրաէներգիա[584]։ Հաջորդ 20 տարիների ընթացքում հանքավայրում կարտադրվի շուրջ 125 հազար մետրիկ տոննա ածխաթթու գազ[585]։ Կայանը շահագործման է հանձնվել 2011 թվականի հունիսի 15-ին[586]։ 2012 թվականի մայիսի 22-ին Arava Power Company-ն հայտարարել էր, որ կնախաձեռնի լրացուցիչ 8 նախագիծ, որով Արավայում և Նեգավում կկառուցվեն արևային նոր կայաններ՝ ընդհանուր 780 միլիոն շեկել կամ մոտ 204 միլիոն ԱՄՆ դոլար արժողությամբ[587]։

Անշարժ գույք

խմբագրել

Իսրայելում բնակարանների գները դասվում են Տնտեսական համագործակցության և զարգացման կազմակերպության անդամ երկրների թոփ եռյակում[588][589]։ 2022 թվականի դրությամբ՝ Իսրայելում կա մոտ 2,7 միլիոն անշարժ գույքի միավոր, որը տարեկան միջինում ավելանում է մոտ 50 000-ով[590]։ Այդուհանդերձ, բնակարանային պահանջարկը գերազանցում է առաջարկին։ 2021 թվականի դրությամբ՝ այդ տարբերությունը կազմել է մոտ 200 000 բնակարան[591], ինչի հետևանքով բնակարանային գները թանկանում են։ Միայն 2021 թվականի դրությամբ՝ բնակարանային գներն աճել են 5,6 %-ով[592]։ Բարձր գներն իսրայելցիներին չեն կանգնեցնում նոր անշարժ գույք ձեռքբերելու մտադրությունից։ 2021 թվականին իսրայելցիները ռեկորդային 116,1 միլիարդ շեկելի հիփոթեքային վարկեր են վերցրել, ինչը 50 %-ով ավելին է, քան 2020 թվականին[593]։

Ֆինանսական հատված և առևտուր

խմբագրել

Իսրայելն Առևտրի համաշխարհային կազմակերպության անդամ է, ինչպես նաև ազատ առևտրի պայմանագրեր ունի Եվրամիության և Ամերիկայի Միացյալ Նահանգների հետ։ Դա փոխհատուցում է մերձավորարևելյան բազմաթիվ շուկաներ հասանելիության բացակայությանը։ Երկար տարիներ իսրայելական տնտեսության հիմնական խնդիրը հանդիսանում է բացասական առևտրային հաշվեկշիռը, այսինքն Իսրայել ներմուծումն ավելին է, քան արտահանումը։ 1990-ական թվականներից սկսած արտահանումը խիստ դիվերսիֆիկացված է[594]։

ԱՄՆ ԿՀՎ փաստերի համաշխարհային գրքի գնահատմամբ՝ 2017 թվականի վերջին Իսրայելի արտաքին պարտքը գերազանցել է 88 միլիարդ դոլարը։ Միևնույն ժամանակահատվածում այդ երկրի ոսկու տարադրամային ռեզերվը կազմել է 113 միլիարդ դոլար[257]։

Չնայած Թել Ավիվում արժեթղթերի առք ու վաճառքն սկսվել է դեռևս 1935 թվականից, մինչև Իսրայել Պետության ստեղծումը, առաջին և 2020-ական թվականների դրությամբ միակ հարթակը Թել Ավիվի ֆոնդային բորսան է։ Արժեթղթերի առք ու վաճառքի այս հարթակն ստեղծվել է 1953 թվականին[595]։

Բանկեր

խմբագրել
Հիմնական հոդված՝ Իսրայելի բանկային համակարգ

Վարկաբանկային համակարգը գլխավորում է Իսրայելի բանկը, որը հիմնադրվել է 1954 թվականին։ 1990-ական թվականների վերջին կառավարությունն իրականացրել է երկրի երեք խոշորագույն բանկերի մասնավորեցման գործընթաց։ Այդ բանկերն էին «Բանկ Լեումի լե Իսրայելը», «Բանկ Ապոալիմը» և «Բանկ Դիսկոնտ լե Իսրայելը»[287]։ 2022 թվականի դրությամբ՝ Իսրայելում կան բազմաթիվ առևտրային, հիփոթեքային և ներդրումային բանկեր, որոնք ինչպես տեղական բանկեր են, այնպես էլ արտասահմանյան բանկերի մասնաճյուղեր։ Իսրայելի բանկային համակարգին բնորոշ է մասնագիտացման բարձր մակարդակը[594]։

Իսրայելի բանկի համաձայն՝ երկրի տարածքում պաշտոնապես իրենց գործունեությունն են ծավալում արտասահմանյան բանկերի և ֆինանսական խմբերի ներկայացուցչությունները։ Դրանցից մի քանիսն ունեն լիարժեք բանկերի կարգավիճակ և հաճախորդներին մատուցում են բանկային ծառայությունների ամբողջական ցուցակ։ Մյուսներն ունեն առևտրային, արդյունաբերական կամ ներդրումային բանկերի կարգավիճակ, այդ իսկ պատճառով նրանց կողմից մատուցվող ծառայությունները սահմանափակ են և նեղ պրոֆիլային[596]։

Արժույթ

խմբագրել
Հիմնական հոդված՝ Նոր իսրայելական շեկել
 
Նոր տեսակի 200-շեկելանոց թղթադրամը (դեկտեմբեր, 2015 թվական)։

1985 թվականից ի վեր Իսրայելի Պետության արժույթը նոր իսրայելական շեկելն է[597] (եբրայերեն՝ שקל חדש‎, շեկել խադաշ, անգլ.՝ New Israeli Sheqel)։ Խորհրդանշանները՝ ₪, NIS, համաձայն ISO-4217 հաշվեցուցակի՝ ILS։ 2003 թվականի հունվարի 1-ից նոր շեկելը հանդիսանում է ազատ փոխարկելի արժույթ։ 2008 թվականի մայիսի 26-ից նոր իսրայելական շեկելը, ազատ փոխարկելի մի քանի այլ արժույթների հետ միասին, կիրառվում է միջազգային միջբանկային CLS համակարգի հաշվարկներում[598][599]։

2017 թվականի վերջին Իսրայելում կանխիկ գումարի շրջանառությունը կազմել է մոտ 82 միլիարդ շեկել[600]։ Տարածված է, ինչպես միջազգային, այնպես էլ տեղական «Իսրաքարտ» ընկերության կրեդիտ քարտերի օգտագործումը, որոնք կիրառելի չեն արտասահմանում կամ առցանց խանութներում վճարումներ անելու համար (թողարկվել է մոտ կես միլիոն այդպիսի քարտ)[601]։ Իսրայելի բանկը, անվտանգության միջազգային չափանիշներին համապատասխանության շրջանակներում, երկրի մասնավոր ողջ ոլորտին 2019 թվականից պարտավորեցրել է օգտագործել տերմինալներ, որոնք կարող են կարդալ EMV չիպեր[602]։

Արտաքին տնտեսական հարաբերություններ

խմբագրել

Իսրայելական արտադրանքի արտահանման ամենամեծ բաժինը հասնում է Ամերիկայի Միացյալ Նահանգներին (2017 թվականի դրությամբ՝ 28,8%), Հոնկոնգին (7%), Չինաստանի Ժողովրդական Հանրապետությանը (5,4%) և Բելգիային (4,5 %)[257]։ Դեպի Իսրայել արտադրանքի ներկրման առաջատարներն են ԱՄՆ-ն (2017 թվականի դրությամբ՝ 11,7%), Չինաստանը (9,5%), Շվեյցարիան (8%) և Գերմանիան (6,8%)։ Ներկրման ցուցանիշներում Մեծ Բրիտանիայի և Բելգիայի բաժինը կազմում է մոտ 6-ական %։ Ընդհանուր առմամբ 2017 թվականին ներկրվող ապրանքների և ծառայությունների արժեքը կազմել է 66,76 միլիարդ ԱՄՆ դոլար։ Նույն տարվա ընթացքում արտահանման ընդհանուր ցուցանիշները կազմել են 64,54 միլիարդ ԱՄՆ դոլար[257]։

Իսրայելական արտահանման հիմնական բաղադրիչներն են տեխնիկան և սարքավորումները, ծրագրային ապահովումները, ադամանդը և քիմիական նյութերը[257]։ Իսրայելի եկամտի ամենամեծ աղբյուրներից մեկն սպառազինության և պաշտպանական տեխնիկայի արտահանումն է։ Խաղաղության խնդիրների ուսումնասիրության Ստոկհոլմի ինստիտուտի տվյալներով՝ 2017 թվականին այդ երկիրն աշխարհում սպառազինության արտահանման հնգյակի կազմում է եղել՝ զիջելով միայն ԱՄՆ-ին, Ռուսաստանին, Ֆրանսիային և Գերմանիային[603]։

Իսրայելի ներկրման հիմնական բաղադրիչներն են հումքը, վառելիքը, գյուղատնտեսական արտադրանքը (մասնավորապես՝ հացահատիկ), չմշակված ալմաստը և սպառազինությունը[257]։ Լինելով սպառազինության խոշորագույն արտահանողներից մեկը՝ Իսրայելը միևնույն ժամանակ մտնում է նաև դրա հիմնական ներկրողների շարքում՝ 2017 թվականին աշխարհում զբաղեցնելով 18-րդ հորիզոնականը։ Իսրայել զենքի մատակարարման հիմնական երկրներն են ԱՄՆ-ն, Կանադան, Գերմանիան և Իտալիան[603]։

Ժողովրդագրություն

խմբագրել
Հիմնական հոդվածներ՝ Իսրայելի բնակչություն և Իսրայելցիներ
 
Իսրայելի բնակչության բուրգը

2021 թվականի օգոստոսի 31-ի դրությամբ Իսրայելի բնակչությունը գնահատվում էր 9 393 500 մարդ։ 2019 թվականին բնակչության 74,2%-ը կազմում էին հրեաները, 20,9%-ը՝ արաբները, 4,8%-ը՝ ոչ արաբ քրիստոնյաները և մարդիկ, որոնք կրոն չունեին[604]։ Վերջին տասնամյակի ընթացքում մեծ թվով ներգաղթյալ աշխատողներ են Ռումինիայից, Թաիլանդից, Չինաստանից, Աֆրիկայից և Հարավային Ամերիկայից բնակություն հաստատել Իսրայելում։ Վերջիններիս ճշգրիտ թիվը հայտնի չէ, քանի որ շատերն անօրինական են ապրում երկրում[605], բայց մոտավոր քանակը տատանվում է 166 000[604]-203 000-ի[606] միջև։ 2012 թվականի հունիսի դրությամբ մոտավորապես 60 000 աֆրիկացի ներգաղթյալ է բնակություն հաստատել Իսրայելում[607]։ Իսրայելցիների մոտ 92%-ը բնակվում է քաղաքային բնակավայրերում[608]։ Իսրայելի պաղեստինցիների 90%-ը բնակվում է հիմնականում Գալիլեա, Եռանկյունի և Նեգև շրջանների 139 խիտ բնակեցված քաղաքներում և գյուղերում, իսկ մնացած 10%-ը՝ այլ քաղաքներում և շրջաններում[609][610][611][612][613]։ 2016 թվականին Տնտեսական համագործակցության և զարգացման կազմակերպության հրապարակած տվյալներով իսրայելցիների կյանքի ակնկալվող միջին տևողությունը 82,5 տարի է, ինչն աշխարհում վեցերորդ ցուցանիշն է[614]։ Իսրայելի արաբների կյանքի ակնկալվող տևողությունը 3-4 տարով քիչ է[615][616], սակայն աշխարհի արաբների և մուսուլմանների հետ համեմատած՝ կրկին ամենաբարձրն է[617]։

 
1948–2015 թվականների ներգաղթն Իսրայել։ Ամենաբարձր ցուցանիշները եղել են 1949 և 1990 թվականներին։

Իսրայելը հիմնադրվել է որպես հրեա ժողովրդի հայրենիք և հաճախ է վկայակոչվում որպես Հրեական պետություն։ Երկրի Վերադարձի օրենքով բոլոր հրեաները և հրեական ծագում ունեցող անձինք Իսրայելի քաղաքացիություն ստանալու իրավունք ունեն[618]։ 1948 թվականից ի վեր Իսրայելի բնակչությունը մոտավորապես նույնն է կամ աճել է՝ համեմատած զանգվածային ներգաղթ ունեցած այլ երկրների հետ[619]։ Իսրայելից հրեաների գաղթը (որը երբայերեն կոչվում է երիդա) հիմնականում Միացյալ Նահանգներ և Կանադա, ժողովրդագիրները գնահատում են սակավաթիվ[620], սակայն Իսրայելի նախարարները հաճախ են այն համարում Իսրայելի ապագային ուղղված լուրջ սպառնալիք[621][622]։

Բնակչության 3/4-ը հրեաներ են, որոնք տարբեր հրեական ծագում ունեն։ Իսրայելի հրեաների 75%-ը ծնվել է Իսրայելում[604], 16%-ը ներգաղթյալներ են Եվրոպայից և Հյուսիսային ու Հարավային Ամերիկայից, իսկ 7%-ը՝ Ասիայից և Աֆրիկայից (ներառյալ՝ Արաբական աշխարհը)[623]։ Եվրոպայից և նախկին Խորհրդային Միությունից գաղթած հրեաներն ու նրանց սերունդները՝ ներառյալ աշկենազները, կազմում են հրեա իսրայելցիների մոտ 50%-ը։ Հրեա բնակչության մյուս մասը կազմում են այն հրեաները, որոնք գաղթել են արաբական և մուսուլմանական երկրներից ու նրանց սերունդները՝ ներառյալ միզրահիմները և սեֆարդիները[624][625][626]։ Հրեաների միջև խառը ամուսնությունների ցուցանիշը գերազանցում է 35%-ը և վերջին ուսումնասիրությունները ցույց են տալիս, որ սեֆարդիների և աշկենազների խառնամուսնությունից ծնված իսրայելցիների թիվն ամեն տարի աճում է 0,5%-ով. ներկայումս դպրոցականների ավելի քան 25%-ը սերում է այս երկու համայնքից[627]։ Իսրայելցիների մոտ 4%-ը (300 000), որոնք էթնիկապես բնորոշվում են որպես «այլք», հրեական ծագումով ռուս սերունդներ են կամ ընտանիքներ են, որոնք ըստ ռաբունիական օրենքի՝ հրեա չեն համարվում, սակայն Վերադարձի օրենքով կարող են Իսրայելի քաղաքացիություն ստանալ[628][629][630]։

Կանաչ գծից այն կողմ բնակվող իսրայելցիների ընդհանուր թիվն ավելի քան 600 000 է (հրեական ծագում ունեցող իսրայելցիների ≈10%-ը)[631]։ 2016 թվականին 399 300 իսրայելցի է բնակվել Արևմտյան ափի բնակավայրերում[333]՝ այդ թվում նրանք, ովքեր բնակվել են այդտեղ նաև նախքան Իսրայել պետության ստեղծումը և վերաբնակվել են Վեցօրյա պատերազմից հետո այնպիսի քաղաքներում, ինչպիսիք են Հեբրոնը և Գուշ Էցիոնը։ Բացի Արևմտյան ափի բնակավայրերը, ավելի քան 200 000 հրեա է բնակվում Արևելյան Երուսաղեմում[334], 22000 էլ՝ Գոլանի բարձունքներում[333]։ Մոտավորապես 7800 իսրայելցի է բնակվել Գազայի հատվածի բնակավայրերում (հայտնի են Գուշ Կատիֆ անվամբ) նախքան իշխանությունների կողմից տարհանվելը՝ որպես իրենց 2005 թվականի անջատման պլանի մաս[632]։

Իսրայելի արաբները (ներառյալ Արևելյան Երուսաղեմի և Գոլանի բարձունքների արաբ բնակչությունը) կազմում են բնակչության 21,1%-ը կամ 1 995 000 մարդ[633]։ 2017 թվականին հեռախոսով անցկացված հարցման արդյունքում Իսրայելի արաբ քաղաքացիների 40%-ը նույնականացվել է որպես «Իսրայելի արաբ» կամ «Իսրայելի արաբ քաղաքացի», 15%-ը՝ որպես «պաղեստինցիներ», 8,9%-ը՝ որպես «Իսրայելի պաղեստինցի» կամ «Իսրայելի պաղեստինցի քաղաքացի», իսկ 8,7%-ը՝ որպես «արաբ»։ Իսրայելի արաբների 60%-ը դրական է վերաբերվում պետությանը[634][635]։

Քաղաքային մեծ բնակավայրեր

խմբագրել
Հիմնական հոդված՝ Իսրայելի քաղաքների ցանկ
 
Թել Ավիվի համայնապատկեր

Իսրայելը չորս մեծ մետրոպոլիս ունի՝ Գուշ Դանը (Թել Ավիվի մետրոպոլիս, բնակչությունը՝ 3 854 000), Երուսաղեմի մետրոպոլիսը (բնակչությունը՝ 1 253 900), Հայֆայի մետրոպոլիսը (բնակչությունը՝ 924 400) և Բեեր Շևայի մետրոպոլիսը (բնակչությունը՝ 377 100)[636]։

Իսրայելի ամենամեծ քաղաքը՝ բնակչությամբ և տարածքով, Երուսաղեմն է. 125 կմ² տարածքում բնակվում է 936 425 մարդ։ Իսրայելի իշխանությունները Երուսաղեմի վիճակագրության մեջ ներառում են նաև Արևելյան Երուսաղեմի բնակչությունն ու տարածքը, որը հիմնականում համարվում է Պաղեստինի տարածք՝ բռնազավթված Իսրայելի կողմից[637]։ Իսրայելի հաջորդ երկու մեծ քաղաքներն են Թել Ավիվը և Հայֆան՝ համապատասխանաբար 460 613 և 285 316 բնակչությամբ։ Բնեյ Բրակ քաղաքն Իսրայելի ամենախիտ բնակեցված քաղաքն է և աշխարհի տասն ամենախիտ բնակեցված քաղաքներից մեկը։

Իսրայելն ունի 16 քաղաք, որոնց բնակչությունը 100 000-ից ավել է։ Ընդհանուր առմամբ Իսրայելի բնակավայրերից 77-ին Ներքին նախարարությունը շնորհել է քաղաքի կարգավիճակ[638], որոնցից չորսը գտնվում է Արևմտյան ափին[639]։ Նախագծվել է ևս երկու քաղաք. Կասիֆը, որը պետք է կառուցվի Նեգևում և Հարիշը, որը փոքր քաղաք է և 2015 թվականից ընդլայնվում է, որպեսզի դառնա մեծ քաղաք[640]։

 
Իսրայելի խոշոր քաղաքները
Դիրք Մարզ Բնակ․ Դիրք Մարզ Բնակ․
 
Երուսաղեմ
 
Թել Ավիվ 		1 Երուսաղեմ Երուսաղեմ 936,425ա 11 Ռամատ Գան Թել Ավիվ 163,480  
Հայֆա
 
Ռիշոն լե Ցիոն
2 Թել Ավիվ Թել Ավիվ 460,613 12 Ալքելոն Հարավային 144,073
3 Հայֆա Հայֆա 285,316 13 Ռեհովոթ Կենտրոնական 143,904
4 Ռիշոն լե Ցիոն Կենտրոնական 254,384 14 Բաթ Յամ Թել Ավիվ 129,013
5 Պետահ-Տիկվա Կենտրոնական 247,956 15 Բեյթ-Շեմեշ Երուսաղեմ 124,957
6 Աշդոդ Հարավային 225,939 16 Քֆար Սաբա Կենտրոնական 101,432
7 Նեթանիա Կենտրոնական 221,353 17 Հերզլիյա Թել Ավիվ 97,470
8 Բեեր Շևա Հարավային 209,687 18 Հադերա Հայֆա 97,335
9 Բնեյ Բրակ Թել Ավիվ 204,639 19 Մոդիին-Մաքքաբիմ-Ռեութ Կենտրոնական 93,277
10 Հոլոն Թել Ավիվ 196,282 20 Նազարեթ Հյուսիսային 77,445

^ա Թիվը ներառում է նաև Արևելյան Երուսաղեմի և Արևմտյան ափի տարածքը, որի ընդհանուր բնակչությունը 2019 թվականի տվյալներով կազմել է 573 330 մարդ[641]։ Իսրայելի իշխանությունը Արևելյան Երուսաղեմի նկատմամբ միջազգայնորեն ճանաչված չէ։

Լեզու

խմբագրել
Հիմնական հոդված՝ Իսրայելի լեզուներ
 
Ճանապարհային նշան եբրայերեն, արաբերեն և անգլերեն

Իսրայելն ունի պաշտոնական լեզու՝ եբրայերենը։ Մինչև 2018 թվականն արաբերենը ևս Իսրայել պետության երկու պետական լեզուներից մեկն է եղել[642], սակայն 2018 թվականին դրա կարգավիճակը նվազեցվել է՝ «հատուկ կարգավիճակի», իսկ պետական կառույցների կողմից դրա կիրառումը պետք է ամրագրվի օրենքով[643][644][645]։ Պետության առաջնային լեզուն եբրայերենն է, որով ամեն օր խոսում է բնակչության մեծամասնությունը։ Արաբերեն է խոսում արաբ փոքրամասնությունը, իսկ արաբական դպրոցներում դասավանդվում է նաև եբրայերեն։

Որպես ներգաղթյալների երկիր՝ փողոցներում կարելի է լսել բազում լեզուներ։ Նախկին Խորհրդային Միությունից և Եթովպիայից (Եթովպիայից ժամանած 130 000 հրեա է բնակվում Իսրայելում)[646][647] զանգվածային ներգաղթի հետևանքով լայն տարածում ունի ռուսերենը և ամհարերենը[648]։ 1990-2004 թվականներին հետխորհրդային պետություններից Իսրայել է ժամանել ավելի քան մեկ միլիոն ռուսախոս ներգաղթյալ[649]։ Ֆրանսերեն է խոսում իսրայելցիների գրեթե 700 000-ը[650], որոնք հիմնականում ծագում են Ֆրանսիայից և Հյուսիսային Աֆրիկայից։ Մանդատային ժամանակաշրջանում պետական լեզու էր անգլերենը, որն իր կարգավիճակը կորցրեց Իսրայելի հիմնադրմամբ[651][652][653], սակայն ունի պետական լեզվին հավասար դեր. կարելի է հանդիպել անգլերեն ճանապարհային նշանների և պետական փաստաթղթերի։ Շատ իսրայելցիներ լավ են հաղորդակցվում անգլերենով, քանի որ մի շարք հեռուստատեսային ծրագրեր անգլերեն են հեռարձակվում՝ ենթագրերով, իսկ տարրական դասարաններից անգլերեն է ուսուցանվում։ Բացի այդ, Իսրայելի համալսարաններում տարբեր առարկաների շրջանակներում անգլերեն դասընթացներ կան[654]։

Կրոն

խմբագրել
Տե՛ս նաև՝ Աբրահամյան կրոններ
     Հրեաներ ·     Մուսուլմաններ ·
     Քրիստոնյաներ ·     Դրուզներ ·     Այլ.
Մինչև 1995 թվականը քրիստոնյաները
ներառված էին «Այլ» կատեգորիայի մեջ[655]։

Իսրայելն ընդգրկում է Սուրբ Երկրի մեծ մասը, որը մեծ կարևորություն ունի բոլոր Աբրահամյան կրոնների համար՝ ներառյալ հուդդայականությունը, քրիստոնեությունը, իսլամը, սամարիտանիզմը, դրուզների հավատքը և Բահայի հավատքը։

Իսրայելի հրեաների կրոնական պատկանելիությունը տարբեր է. 2016 թվականին Փյու հետազոտական կենտրոնի անցկացրած հարցումը ցույց է տվել, որ նրանց 49%-ը իրեն համարում է հիլոնի (աշխարհիկ), 29%-ը՝ մասորտի (ավանդական), 13%-ը՝ դաթի և 9%-ը՝ հարեդի (ուլտրա-ուղղափառ)[656]։ Ակնկալվում է, որ 2028 թվականին Իսրայելի հրեաների ավելի քան 20%-ը կազմելու են հարեդիները[657]։

Իսրայելում կրոնական և աշխարհիկ խմբերն առանձին սոցիալական աշխարհներ են ձևավորում, որոնք շատ քիչ թվով մոտ ընկերներ ունեն և իրենց խմբից դուրս քիչ են խառնամուսնությունները։ 2014-2015 թվականներին անցկացված հարցումը ցույց տվեց, որ հավատացյալ հուդայականների, մուսուլմանների, քրիստոնյաների և դրուզների գերակշիռ մեծամասնության մոտ ընկերները, որպես կանոն, իրենց իսկ կրոնական համայնքին են պատկանում։ Գրեթե բոլոր հուդայականները, մուսուլմանները, քրիստոնյաները և դրուզներն ամուսնանում կամ արտամուսնական հարաբերություններ է ունենում միայն իր կրոնական խմբի ներկայացուցիչների հետ։ Իսրայելի հրեաների ներքին խմբերը նույնպես մեկուսացած են միմյանցից կրոնական առումով. այսպես, հարեդիների 95%-ի ամուսինը ևս ուլտրա-ուղղափառ է, իսկ ոչ հավատացյալ հրեաների 93%-ը՝ ոչ հավատացյալ ամուսին/զուգընկեր ունի[658]։

Մուսուլմաններն Իսրայելի ամենամեծ կրոնական փոքրամասնությունն են՝ կազմելով բնակչության մոտ 17,6%-ը։ Մնացած բնակչության գրեթե 2%-ը քրիստոնյա է, իսկ 1,6%-ը՝ դրուզներ[257]։ Քրիստոնյա բնակչությունը կազմված է հիմնականում արաբ քրիստոնյաներից և արամեացի քրիստոնյաներից, սակայն կան նաև Խորհրդային Միության փլուզումից հետո ներգաղթածներ, բազմազգ ծագում ունեցող օտարերկրյա աշխատավորներ և մեսիական հուդայականության հետևորդներ, որոնց քրիստոնյաների մեծամասնությունն ու հրեաները քրիստոնեության ճյուղ են համարում[659]։ Մյուս կրոնական խմբերի անդամները՝ ներառյալ բուդդիստները և հինդուիստները, փոքր թիվ են կազմում Իսրայելում[660]։ Նախկին Խորհրդային Միությունից մեկ միլիոն գաղթած մարդկանցից մոտ 300 000-ին Իսրայելի գլխավոր ռաբբիությունը հրեա չի համարում[661]։

 
Ժայռի գմբեթը և Լացի պատը Երուսաղեմում

Երուսաղեմը հատուկ կարևորություն ունի հրեաների, մուսուլմանների և քրիստոնյաների համար, քանի որ այստեղ են գտնվում այն վայրերը, որոնք առանցքային են նրանց կրոնական համոզմունքների համար. այդ վայրերից են Հին քաղաքը, որտեղ են գտնվում Լացի պատը, Տաճարի լեռը (Ալ-Ակսա մզկիթը) և Սուրբ Հարության տաճարը[662]։ Իսրայելում կրոնական նշանակություն ունեցող մյուս վայրերն են Նազարեթը (քրիստոնեության մեջ համարվում է սուրբ՝ որպես Մարիամ Աստվածածնի ավետման վայր), Տիբերիան և Ցֆատը (հուդայականության մեջ չորս սուրբ քաղաքներից երկուսը), Ռամլայի Սպիտակ մզկիթը (իսլամում սուրբ է համարվում, քանի որ Սալիհ մարգարեի սրբավայրն է) և Լոդի Սուրբ Գևորգ եկեղեցի-մզկիթ (քրիստոնեության և իսլամի մեջ սուրբ է համարվում, քանի որ այստեղ է գտնվում Սուրբ Գևորգի կամ ալ-Խիդրի գերեզմանը)։ Մի շարք այլ կրոնական տեսարժան վայրեր գտնվում են Արևմտյան ափին, որոնց թվում են Հովսեփի դամբարանը Նաբլուսում, Սուրբծննդյան տաճարը, Ռաքելի գերեզմանը Բեթղեհեմում և Պատրիարքների քարանձավը Հեբրոնում։ Բահայիի վարչական կենտրոնը և Բաբի տաճարը գտնվում են Հայֆայի Բահայիի համաշխարհային կենտրոնում. հավատքի առաջնորդը թաղված է Աքքայում[663][664][665]։ Բահայիի համաշխարհային կենտրոնից մի քանի կիլոմետր հարավ գտնվում է Մահմուդի մզկիթը, որը կապված է ռեֆորմիստական Ահմադիյա շարժման հետ։ Քաբաբիրը հրեաների և Ահմադիյա արաբների խառը թաղամաս է Հայֆայում, որտեղ բնակվում են հրեաներ և արաբ-ահմադիներ։ Այն իր տեսակի մեջ մի քանի այսպիսի վայրերից է, մյուսներն են՝ Յաֆֆան, Աքքան, Հայֆայի մյուս թաղամասերը, Հարիշը և Վերին Նազարեթը[666][667]։

Թվականություն

խմբագրել

«Հիմնական օրենք. Իսրայելը՝ որպես հրեա ժողովրդի ազգային պետություն» օրենքով Իսրայելում ամրագրվում է հրեական օրացույցի պաշտոնական կարգավիճակը, որն օրացուցային տարվա տևողությամբ չի համընկնում Գրիգորյան օրացույցի հետ։ Ըստ այս օրացույցի՝ շաբաթը տոնական օրվա կարգավիճակ ունի։ Այս նույն օրացույցով են սահմանվում նաև կրոնական և ոչ կրոնական պետական տոների մեծ մասը և հիշատակի օրերը (ներառյալ Անկախության օրը, Աղետի օրը և Հիշատակի օրը)։ Կրոնական փոքրամասնություններն իրավունք ունեն ազատ օրեր վերցնել իրենց կրոնական տոների օրերին[668][669].։

1998 թվականից Իսրայելում գործում է օրենք, որը պետական հաստատություններին պարտավորեցնում է փաստաթղթերում ամսաթվերը նշել ինչպես հրեական, այնպես էլ Գրիգորյան օրացույցով, սակայն հրեական օրացույցով նշելը չի տարածվում այն բնակավայրերի վրա, որոնց բնակչության զգալի մասը հրեաներ չեն, ինչպես նաև այն կրթական հաստատությունների վրա, որտեղ ուսուցումը եբրայերենով չէ[669]։ Իսրայելցիների անձը հաստատող փաստաթղթերում ծննդյան ամսաթվերը նշված են թվականության երկու համակարգով՝ թե՛ Գրիգորյան, թե՛ հրեական օրացույցով[670]։ Քանի որ Իսրայելում մեծ թիվ են կազմում նախկին ԽՍՀՄ-ից հայրենադարձները, 2017 թվականին որպես պետական տոն ընդունվել է նաև Հաղթանակի օրը, որը տոնում են ոչ թե հրեական, այլ Գրիգորյան օրացույցով՝ մայիսի 9-ին[671]։

Տոներ

խմբագրել

Պետական մակարդակով Իսրայելում տոնում են հիմնականում ավանդական հուդայական տոներն ու պասերը, ինչպես նաև Իսրայել պետության պատմության հետ կապված օրերը (Աղետի և հերոսության օր, Իսրայելի պատերազմներում ընկածների հիշատակի օր, Անկախության օր և Երուսաղեմի օր)[672]։ Ընդհանուր առմամբ, Իսրայելում տոնում են 12 կրոնական (ներառյալ շաբաթը) և 4 աշխարհիկ տոներ։ Դրանք բոլորը տոնում են արևամուտից արևամուտ, իսկ դրանց ամսաթվերը սահմանվում են ըստ հրեական լուսնային օրացույցի։ Սա է պատճառը, որ ամեն տարի Իսրայելում պետական տոները նշվում են Գրիգորյան օրացույցի տարբեր ամսաթվերին[673]։

Միաժամանակ այլ կրոնների հետևորդներն ունեն իրենց կրոնական ու ազգային տոները[669]։

Կրթություն

խմբագրել
Հիմնական հոդված՝ Կրթությունն Իսրայելում
 
Բար Իլանի համալսարանին կից գործող ուղեղի հետազոտման բազմապրոֆիլ կենտրոնը

Իսրայելում կրթությունը բարձր է գնահատվում և հիմնաքարային է եղել հին իսրայելցիների համար[674]։ Լևանտի հրեական համայնքներն առաջինն էին, որ կրթությունը դարձրին պարտադիր, որի համար ոչ միայն ծնողներն էին պատասխանատու, այլև կազմակերպված համայնքը[675]։ Մի շարք միջազգային գործարարներ, ինչպիսին է Մայքրոսոֆթի հիմնադիր Բիլ Գեյթսը, գովաբանել է Իսրայելը կրթության բարձր որակի համար, որն օգնում է խթանել Իսրայելի տնտեսական զարգացումը և տեխնոլոգիական բումը[500][676][677]։ 2015 թվականին Տնտեսական համագործակցության և զարգացման կազմակերպության երկրների ցանկում Իսրայելը զբաղեցրել է երրորդ հորիզոնականը բարձրագույն կրթություն ստացած 25-64 տարեկանների թվով. վերջիններիս տոկոսը կազմել է 49, իսկ ՏՀԶԿ երկրների միջին ցուցանիշը՝ 35% է[678]։ 2012 թվականին երկիրն աշխարհում երրորդ տեղն է զբաղեցրել բնակչության մեկ շնչին բաժին ընկնող գիտական աստիճանների թվով (բնակչության 20%-ը)[679][680]։

Իսրայելում դպրոցական կյանքը միջինում 16 տարի է, իսկ գրագիտության աստիճանը՝ 97,8%[257]։ 1953 թվականին ընդունված Կրթության մասին պետական օրենքը դպրոցների հինգ տեսակ էր սահմանում՝ պետական աշխարհիկ, պետական կրոնական, ուլտրա-ուղղափառ, համայնքային դպրոցներ և արաբական դպրոցներ։ Հանրային աշխարհիկ դպրոցներն ամենաշատն են և Իսրայելի հրեաների և ոչ արաբ աշակերտների մեծ մասը հաճախում է այս դպրոցներ։ Արաբների մեծամասնությունն իրենց երեխաներին ուղարկում է այնպիսի դպրոցներ, որտեղ ուսուցումն արաբերեն է[681]։ Իսրայելում 3-18 տարեկանների շրջանում կրթությունը պարտադիր է[682][683]։ Հանրակրթությունը բաժանված է երեք մակարդակի՝ տարրական (1-6 դասարաններ), միջնակարգ (7-9 դասարաններ) և ավագ դպրոց (10-12 դասարաններ). վերջինս ավարտելիս պետք է հանձնել Բագրուտի քննություններ[684]։ Բագրուտի վկայական ստանալու համար պարտադիր է լավ տիրապետել հետևյալ առարկաներին՝ մաթեմատիկա, եբրայերեն, եբրայական և ընդհանուր գրականություն, անգլերեն, պատմություն, Աստվածաշունչ և քաղաքացիական իրավունք։

Իսրայելի հրեա բնակչությունը պահպանում է հարաբերական բարձր կրթական մակարդակ. Իսրայելի հրեաների գրեթե կեսը (46%) բարձրագույն կրթություն ունի։ Վերջին տասնամյակների ընթացքում այս թիվը կայուն պահպանվում է[685][686]։ Իսրայելի հրեաները (25 տարեկան և ավել) դպրոցում սովորում են միջինում 11,6 տարի, ինչը նրանց աշխարհի հիմնական կրոնական խմբերի մեջ ամենակրթվածն է դարձնում[687][688]։ Արաբական, քրիստոնեական և դրուզների դպրոցներում Աստվածաշնչի քննության փոխարեն աշակերտները քննություն են հանձնում մուսուլմանությունից, քրիստոնեությունից կամ դրուզների ժառանգությունից[689]։ Մաարիվ թերթը քրիստոնյա արաբների դպրոցները բնութագրում է որպես «ամենահաջողված կրթական համակարգը»[690], քանի որ քրիստոնյաները կրթության առումով լավագույն արդյունքներն են ցուցաբերել՝ Իսրայելում ցանկացած մեկ այլ կրոնի հետ համեմատած[691]։ Ավագ դպրոցներում ռուսախոս ընտանիքների երեխաներն ավելի բարձր անցողիկ միավոր ունեն Բագրուտից[692]։ Նախկին Խորհրդային Միությունում ծնված ներգաղթյալ երեխաների շրջանում Բագրուտի անցողիկ միավորն ավելի բարձր է եվրոպական երկրներում ծնվածներից, իսկ անցողիկ միավորը ցածր է Կենտրոնական Ասիայի և Կովկասի երկրներից ներգաղթած ընտանիքների երեխաների շրջանում[693]։ 2014 թվականին Իսրայելի տասներկուերորդ դասարանցիներից 61,5%-ը ստացել է ավարտական վկայական[694]։

 
Երուսաղեմի հրեական համալսարանի Սկոպուս լեռան կամպուսը

Իսրայելում բարձրորակ բուհական կրթությունը մեծապես նպաստում է երկրի ներկայիս տնտեսական զարգացմանը[695]։ Իսրայելում կա ինը պետական բուհ, որոնք սուբսիդավորվում են պետության կողմից և 49 մասնավոր քոլեջ[684][696][697]։ Երուսաղեմի հրեական համալսարանում, որն Իսրայելի՝ Տեխնիոնից հետո երկրորդ ամենահին համալսարանն է[698][699], տեղակայված է Իսրայելի ազգային գրադարանը[700]։ Աշխարհի բուհերի ակադեմիական վարկանիշային ցանկում Տեխնիոնը և Հրեական համալսարանը պարբերաբար հայտնվում են աշխարհի հարյուր համալսարանների թվում[536]։ Երկրի մյուս մեծ համալսարաններն են Վեյցմանի գիտական ինստիտուտը, Թել Ավիվի համալսարանը, Բեն Գուրիոնի անվան համալսարանը, Բար Իլանի անվան համալսարանը, Հայֆայի համալսարանը և Իսրայելի բաց համալսարանը։ Արևմտյան ափին գտնվող Արիելի համալսարանը ամենաերիտասարդ բուհական հաստատությունն է, որը երեսուն տարվա մեջ առաջինն է, որ փոխել է կարգավիճակը և քոլեջից դարձել համալսարան։

Տիեզերական ծրագիր

խմբագրել
Հիմնական հոդված՝ Իսրայելի տիեզերական գործակալություն
 
«Օֆեկ-3» արբանյակ

1981 թվականին Իսրայելի ռազմական հետախուզությունը՝ Ամանը, 5 մլն դոլար հատկացրեց տիեզերական սարքավորումների և կրող հրթիռների ստեղծման համար[701]։ Նույն թվականին վարչապետ Բեգինը հաստատեց Իսրայելի տիեզերական ծրագրի ստեղծումը, և 1983 թվականին ստեղծվեց Իսրայելի տիեզերական գործակալությունը, որի ղեկավարումը ստանձնեց գիտնական, ֆիզիկոս Յուվալ Նեեմանը։ 1988 թվականի սեպտեմբերի 19-ին Իսրայելը, օգտագործելով իր ստեղծած «Շավիթ» եռաստիճան կրող հրթիռը, Պալմահիմ (եբրայերեն՝ ‏פלמחים‏‎‎) տիեզերակայանից արձակեց իր առաջին արբանյակը՝ «Օֆեկ-1»-ը[702]։ 1995 թվականին արձակած «Օֆեկ-3»-ը Իսրայելի առաջին հետախուզական արբանյակն էր[701]։ Ավելի ուշ արձակվեցին «Օֆեկ-5», «Օֆեկ-7» և «Օֆեկ-9» հետախուզական արբանյակները[702]։ «Օֆեկ» ծրագրի հիման վրա մշակված Երկրի դիստանցիոն զոնդման «Էրոս» ապարատները միաժամանակ կիրառվում են Իսրայելի ռազմական գերատեսչությունների կողմից և որակյալ տվյալներ են հաղորդում աշխարհագրական տարածության տվյալների միջազգային շուկա[701]։

Տեղական «Israel Aerospace Industries» ընկերությունը ստեղծել է մի շարք «Ամոս» կապի արբանյակներ (բացառությամբ շարքի վեցերորդ արբանյակի, որը ստեղծվել է Ռուսաստանում)։ Այն արբանյակները, որոնց ստեղծումը մասնակի ֆինանսավորել է պետությունը (պետական ֆինանսավորման չափը չի հրապարակվում), շահագործում է Ռամատ Գանում գործող «Spacecom» ընկերությունը[703]։ Շարքի առաջին արբանյակը, որը ստեղծվել է ֆրանսիական և գերմանական մասնագետների մասնակցությամբ, շահագործվում է 1996 թվականից[704].։

Այն ժամանակ, երբ «Օֆեկ»-ները շարունակում են արձակվել իսրայելական հրթիռներով և իսրայելական «Պալմահիմ» տիեզերակայանից[702], ապա մյուս սերիաների արբանյակներն արձակվել են արտասահմանյան կրող հրթիռների օգնությամբ և այլ երկրների տիեզերակայաններից։ Օրինակ՝ «Էրոս» շարքի առաջին երկու արբանյակներն արձակվել են (2000 և 2006 թվականներին) «Սվոբոդնի» տիեզերակայանից «Ստարտ-1» կրող հրթիռի օգնությամբ[701]։

Միակ իսրայելցին, որը եղել է տիեզերքում, Իլան Ռամոնն է։ Վերջինս 2003 թվականին «Կոլումբիա» կործանված շաթլի անձնակազմի անդամն էր։ ՆԱՍԱ-ն դիտարկում է իսրայելցիներին միջազգային տիեզերական անձնակազմերում ներառելու հնարավորությունը[705]։

Միջուկային ծրագիր

խմբագրել
 
Մասնիկների արագացուցիչ, Վեյցմանի ինստիտուտ

Իսրայելի միջուկային ծրագրի հարցերով զբաղվում է 1952 թվականին ստեղծված Իսրայելի ատոմային էներգետիկայի կոմիտեն։ Իսրայելի գիտնական-ատոմագետները մասնակցել են ֆրանսիական միջուկային զենքի ստեղծման աշխատանքներին, և 1960-ական թվականներին այդ համագործակցության շրջանակներում ֆրանսիական կողմը Նեգևում՝ Դիմոնայի մոտ, կառուցել է միջուկային հետազոտական կենտրոն, որի աշխատանքը հիմնված է ծանր ջրային ռեակտորի վրա[706]։ Եվս մեկ միջուկային հետազոտական կենտրոն, որն աշխատում է թեթև ջրային ռեակտորի հիման վրա, կառուցվել է 1950-ական թվականներին ամերիկյան մասնագետների կողմից «Ատոմ՝ խաղաղության համար» ծրագրի շրջանակներում[707]։ Իսրայելի ատոմային օբյեկտների մի մասը չի գտնվում Ատոմային էներգիայի միջազգային գործակալության վերահսկողության տակ, քանի որ Իսրայելը չի միացել Միջուկային զենքի չտարածման մասին պայմանագրին[708]։

«Սահալ Սորեկ» թեթև ջրային ռեակտորի հզորությունը՝ 5 Մվտ է[707], իսկ Դիմոնայի ծանր ջրային ռեակտորինը՝ մոտ 75-150 Մվտ[706]։ 2011 թվականին հաղորդվեց Իսրայելի հարավում 1200 Մվտ հզորությամբ ատոմակայանի կառուցման մասին, որը պետք է բավարարի երկրի էլեկտրաէներգիայի կարիքների 10%-ը[709]։

Առողջապահություն

խմբագրել
 
Պետահ Տիկվայում գործող «Ռաբին» բժշկական կենտրոնի գլխավոր մուտքը

Իսրայելում կա պետական բժշկական հաստատությունների զարգացած համակարգ, որը երաշխավորում է բոլոր քաղաքացիների համար բժշկական ծառայություններից օգտվելու հավասար հնարավորություններ։ Այդ իրավունքն ամրագրված է 1995 թվականի օրենքով։ Բժշկական ծառայությունների մատուցումն իրականացվում է պարտադիր բժշկական ապահովագրության շրջանակներում (ապահովագրավճարը սահմանվում է ըստ եկամտի չափի[710])։ Կան նաև մասնավոր հիվանդանոցներ։ Պետական վերահսկողությամբ բնակչության ապահովագրությամբ զբաղվում են հետևյալ չորս ընկերությունները՝ Կլալիտ, Լեումիտ, Մեուհեդետ և Մաքքաբի[711]։ Հավելյալ մասնավոր բժշկական ապահովագրությունը պարտադիր չէ։ Ապահովագրված ծառայությունների փաթեթի մեջ չեն մտնում հոգեբանական և կախվածություններից բուժման ծառայություններ, կոսմետիկ վիրահատություններ և արտասահմանում կատարվող վիրահատություններ[712]։ Ապահովագրական ծառայությունների ընդլայնված փաթեթում 2013 թվականից ներառված են նաև ատամնաբուժական ծառայությունները[713]։

Իսրայելում կա շտապօգնության երկու տեսակի մեքենա։ Սպիտակը նախատեսված է այն հիվանդներին բուժհաստատություններ հասցնելու համար, որոնք միջին ծանրության հիվանդություններ և վնասվածքներ ունեն և չեն պահանջում հատուկ բուժում ճանապարհին։ Այդպիսի շտապօգնության մեքենայում գտնվում են ֆելդշեր վարորդը և, որպես կանոն, որևէ կամավոր։ Գազարագույն ռեանիմացիոն բրիգադները կազմված են բժիշկներից։ Թե երկու բրիգադից որը պետք է սպասարկի կանչը, որոշում է շտապօգնության ծառայության դիսպետչերը։ Իսրայելում շտապօգնության դիսպետչերական ծառայությանը կարելի է միանալ՝ զանգահարելով 101 կամ էլ բոլոր բջջային հեռախոսներից զանգահարելով 112[487][714]։

Կյանքի տևողություն, հիվանդացություն և մահացություն

խմբագրել

Իսրայելի Կենտրոնական վիճակագրական բյուրոյի տվյալներով՝ երկիրը կյանքի ակնկալվող տևողության ցուցանիշով 2016 թվականին զբաղեցրել է 11-րդ հորիզոնականը (2010-2013 թվականներին՝ 8-րդ հորիզոնականը)։ Կյանքի միջին տևողությունը կազմել է 82,5 տարի (84,2 տարի՝ կանանց մոտ և 80,7 տարի՝ տղամարդկանց մոտ)։ Այնպիսի նոր ցուցանիշով, ինչպիսին է առողջ կյանքի ակնկալվող տևողությունը, իսրայելցիները 3-4 տարով առաջ են անցել միջինեվրոպական ցուցանիշներից (կանանց մոտ 65,1՝ ընդդեմ 61,8-ի, իսկ տղամարդկան մոտ՝ 65,4՝ ընդդեմ 61,4-ի)[715]։ 1970 թվականից Իսրայելում կյանքի ակնկալվող տևողությունն աճել է 10,3 տարով։ Մյուս ցուցանիշները՝ հավելյալ քաշ ունեցող (53%) և գեր (17%) բնակչության տոկոսը, հասուն բնակչության շրջանում ծխողների թիվը (19,4%), կաթվածից հետո առաջին 30 օրերի ընթացքում մահացությունը (6,8%), նման են Տնտեսական համագործակցության և զարգացման կազմակերպության միջին ցուցանիշներին, իսկ ալկոհոլի սպառումը՝ էականորեն ցածր է (տարվա կտրվածքով բնակչության մեկ շնչին բաժին է ընկնում 2,6 լ՝ ի տարբերություն մյուս երկրների 9 լիտրի)։ Շնչառական և սրտի անբավարարության հիվանդություններով հոսպիտալացման հաճախականությունը նվազում է, սակայն դեռ մնում է բարձր, քան Տնտեսական համագործակցության և զարգացման կազմակերպության երկրների միջին ցուցանիշն է, այն դեպքում, երբ շաքարախտով հոսպիտալացման հաճախականությունը ցածր է (Իսրայելը 37 երկրներից 6-րդ հորիզոնականում է)[716]։ Իսրայելում մանկական մահացության ցուցանիշն ամենացածրերից մեկն է աշխարհում։ Ըստ Կենտրոնական հետախուզական վարչության փաստերի համաշխարհային գրքի՝ 2017 թվականին Իսրայելը 1000 նորածնից 3,4 մահացության քանակով 225 երկրներից զբաղեցրել է 204-րդ հորիզոնականը[717]։ Այդուհանդերձ, 2008֊2011 թվականներին մանկական մահացությունն արաբական բնակչության շրջանում (6,78 մահացություն 1000 երեխայի շրջանում) զգալիորեն ցածր է եղել, քան այլ էթնիկ խմբերի շրջանում (2,72)[718]։

ՁԻԱՀ/ՄԻԱՎ-ի վիճակը երկրում

խմբագրել

1981-2010 թվականներին Իսրայելում գրանցվել է մոտ 6600 ՁԻԱՀ/ՄԻԱՎ-ով հիվանդ։ 2010 թվականին 100 000 բնակչության շրջանում նոր դեպքերի թիվը կազմել է 5,6 (1986 թվականի 3,6 ցուցանիշի հետ համեմատած)։ Այդ թվի ավելի քան 40%-ը կազմել են վարակվածության բարձր մակարդակ ունեցող երկրներից ժամանածները (օրինակ՝ հիմնականում Եթովպիայից ժամանած հայրենադարձները, ներգաղթած աշխատուժը)։ Բարձր ռիսկայնության մյուս խմբերից են համասեռամոլ տղամարդիկ և ներարկվող թմրամիջոցներ օգտագործողները[719]։ 2016 թվականին գրանցված դեպքերի թիվը գերազանցել է 9100-ը, այն դեպքում, երբ 2013 թվականից վարակվածների թիվն ամեն տարի նվազել է։ Հաղորդվում է ՁԻԱՀ-ի դեմ բուժամիջոցի հաջող կլինիկական փորձարկումների մասին, որը հայտնի է «Գամորա» անվամբ[720]։

Սոցիալական ապահովություն

խմբագրել

Իսրայելի բնակչության սոցիալական ապահովությամբ զբաղվում է Սոցիալական ապահովության նախարարությունը և նրան ենթակա Ազգային ապահովագրական ինստիտուտը։ Պետական ապահովագրության մասին օրենքը պարտավորեցնում է 18 տարին լրացած Իսրայելի բնակիչներին վճարումներ կատարել պետական ապահովագրական համակարգին։ Ապահովագրական կանոնավոր վճարումները հնարավորություն են տալիս տարբեր նպաստներ ստանալ (ապրելու համար անհրաժեշտ նվազագույն զամբյուղի ապահովում, աշխատանքի ժամանակավոր կորստի դեպքում, ծերության, երեխայի ծննդի և դաստիարակման նպաստներ)[721][722]։

Մշակույթ

խմբագրել
Հիմնական հոդված՝ Իսրայելի մշակույթ

Իսրայելի մշակութային բազմազանությունը գալիս է իր բնակչության բազմազանությունից։ Սփյուռքի հրեաներն իրենց հետ բերել են իրենց մշակութային և կրոնական ավանդույթները՝ ստեղծելով հրեական սովորույթների և հավատքների բույլ[723]։ Մշակույթի տարբեր ոլորտներում[724][725], ինչպիսիք են ճարտարապետությունը[726], երաժշտությունը[727] և խոհանոցը, զգացվում է արաբական ազդեցությունը[728]։ Իսրայելն աշխարհի միակ երկիրն է, որտեղ ընդունված է հրեական օրացույցը։ Աշխատանքային և դպրոցական արձակուրդները որոշվում են հրեական տոների հիման վրա, պաշտոնական հանգստյան օրը շաբաթն է՝ հրեական շաբաթը[729]։

Գրականություն

խմբագրել
Հիմնական հոդված՝ Իսրայելի գրականություն
 
Գրականության Նոբելյան մրցանակի դափնեկիր Շմուել Ագնոնը

Իսրայելի գրականությունը նախևառաջ եբրայերեն պոեզիան է և արձակը, որը գրվել է եբրայերենի՝ 19-րդ դարի կեսերին որպես խոսակցական լեզու վերածննդի ժամանակ, թեև գրականության մի փոքր հատված էլ հրապարակվել է այլ լեզուներով, օրինակ՝ անգլերեն։ Օրենքով Իսրայելում բոլոր տպագրվող նյութերից երկու օրինակ պետք է պահպանվի Երուսաղեմի հրեական համալսարանում տեղակայված Ազգային գրադարանում։ 2001 թվականին օրենքում փոփոխություններ կատարվեցին, որպեսզի տպագիր նյութերից բացի գրադարան ուղարկվեն նաև աուդիո և վիդեո ձայնագրություններ և այլ՝ ոչ տպագիր մեդիա նիշքեր[730]։ 2016 թվականին գրադարան փոխանցված 7300 գրքերի 89%-ը եբրայերեն է եղել[731]։

1966 թվականին Շմուել Ագնոնը գրականության Նոբելյան մրցանակը կիսեց գերմանական ծագմամբ հրեա գրող Նելլի Զաքսի հետ[732]։ Հայտնի պոետներից են Հուդա Ամիխայը, Նաթան Ալտերմանը, Լեա Գոլդբերգը, Ռախել Բլուվշտեյնը։ Միջազգային հարթակում հայտնի ժամանակակից գրողներից են Ամոս Օզը, Էդգար Քերետը, Դավիթ Գրոսսմանը։ Իսրայելի արաբ երգիծաբան Սայեդ Կաշուան (որը գրում է եբրայերեն) ևս միջազգայնորեն ճանաչում ունի։ Իսրայելում է ծնվել, ստեղծագործել արաբ գրող Էմիլ Հաբիբին, որի «Սաիդի գաղտնի կյանքը. հոռետեսը» վեպը և մյուս ստեղծագործություններն արժանացել են Իսրայելի մրցանակի՝ արաբական գրականության անվանակարգում[733][734]։

Երաժշտություն և պար

խմբագրել
Հիմնական հոդվածներ՝ Իսրայելի երաժշտություն և Իսրայելական պար
 
Իսրայելի ֆիլհարմոնիկ նվագախումբը. դիրիժոր՝ Զուբին Մեթա

Իսրայելի երաժշտությունը կրում է ամբողջ աշխարհի ազդեցությունը՝ միզրահիների և սեֆարդիների երաժշտություն, հասիդական մեղեդիներ, հունական երաժշտություն, ջազ, փոփ ռոք[735][736]։ Համաշխարհային ճանաչում ունեցող[737][738] նվագախմբերից է Իսրայելի ֆիլհարմոնիկ նվագախումբը, որը գործում է ավելի քան յոթանասուն տարի և ամեն տարի տալիս է ավելի քան երկու հարյուր համերգ[739]։ Իսրայելում ծնված երաժիշտներ Իցհակ Պերլմանը, Պինխաս Ցուկերմանը և Օֆրա Հազան միջազգային ճանաչում ունեն։ Իսրայելը 1973 թվականից գրեթե ամեն տարի մասնակցել է Եվրատեսիլ երգի մրցույթին, որտեղ հաղթել է չորս անգամ, իսկ մրցույթը հյուրընկալել՝ երկու անգամ[740][741]։ 1987 թվականից յուրաքանչյուր ամառ Էյլաթում կազմակերպվում է Կարմիր ծովի ջազ փառատոնը, որը միջազգային երաժշտական փառատոն է[742]։ Ժողովրդական կանոնական երգերը, որոնք հայտնի են «Իսրայել հողի երգեր», պատմում են Հրեական հայրենիքը կառուցողների մասին[743]։

Կինո և թատրոն

խմբագրել

Իսրայելի հիմնադրման օրից ի վեր տասը ֆիլմ է առաջադրվել Օսկարի՝ «Լավագույն օտարալեզու ֆիլմ» անվանակարգում։ Պաղեստինյան ծագում ունեցող իսրայելցի կինեմատոգրաֆիստները մի շարք ֆիլմեր են նկարահանել արաբա-իսրայելական հակամարտության և Իսրայելում պաղեստինցիների կարգավիճակի վերաբերյալ։ Դրանցից են 2002 թվականին Մուհամեդ Բաքրիի նկարահանած «Ջենին, Ջենին» և «Սիրիացի հարսնացուն» ֆիլմերը։

Շարունակելով Արևելյան Եվրոպայում իդիշական թատրոնի թատերական ավանդույթները՝ Իսրայելը վառ թատերական կյանքով է ապրում։ Հիմնադրված լինելով 1918 թվականին՝ Թել Ավիվի Հաբիմա թատրոնն Իսրայելի ամենահին թատերական խաղացանկային ընկերությունն է և ազգային թատրոնը[744]։

ԶԼՄ

խմբագրել

Իսրայելի մամուլը և հեռուստառադիոհեռարձակող ընկերությունները տարբերվում են իրենց քաղաքական, կրոնական և տնտեսական հայացքներով ու հեռարձակվող լեզուներով[745]։ Խոշոր թերթերի մեծ մասը հիմնադրվել են դեռևս մինչև Իսրայել պետության հռչակումը։ Օրինակ՝ «Գաարեց»-ը հիմնադրվել է 1919 թվականին, «The Jerusalem Post»-ը՝ 1932 թվականին (թողարկվում է անգլերեն), իսկ «Եդիոթ ահրոնոթ»-ը՝ 1939 թվականին[746]։ Այս թերթերը շարունակում են հանրահայտ լինել նաև մեր օրերում։ Խոշոր պարբերականներից են նաև 1948 թվականին ստեղծված եբրայերեն «Մաարիվ» օրաթերթը և 2007 թվականին ստեղծված անվճար, եբրայերեն «Իսրայել Հայոմ» թերթը, որը 2010 թվականի կեսերին դարձավ երկրի ամենատարածվող օրաթերթը[747]։

Իսրայելում հրապարակվում է ավելի քան հազար պարբերական, որոնց մեծ մասը հասանելի է համացանցում[748]։ Թերթերի մեծ մասը թողարկվում է եբրայերեն և արաբերեն, սակայն կան նաև ռուսերեն, գերմաներեն[749][750] և իդիշ լեզվով[751] թողարկվող պարբերականներ։

Հեռուստատեսությունն Իսրայելում երևան է եկել 1960-ական թվականներին։ 1969 թվականի վերջից պետական հեռուստատեսության հեռարձակումները (տվյալ պահին միակ) դարձան ամենօրյա, իսկ 1981 թվականին՝ գունավոր[752]։ Պետական հեռուստաալիքները մինչև 2017 թվականը հեռարձակումներն անում էին Իսրայելի հեռուստառադիոհեռարձակման վարչության վերահսկողությամբ, իսկ 2017 թվականից՝ Իսրայելի հանրային ռադիոհեռարձակման ընկերության վերահսկողությամբ[564]։ Առաջին կոմերցիոն հեռուստաալիքը սկսեց իր աշխատանքները 1994 թվականին[748]։ Իսրայելում ընտանիքների մեծ մասը բաժանորդագրված է հեռուստաալիքների կաբելային կամ արբանյակային փաթեթների[564]։ Բազմալեզվությունը հատուկ է նաև այս փաթեթներին։ Օրինակ՝ 21-րդ դարի առաջին տասնամյակում «Հոտ» կաբելային ընկերության հիմնական փաթեթի մեջ կային 12 լեզվով հեռուստաալիքներ[745]։ 2002 թվականի նոյեմբերից կենտրոնական իսրայելական ալիքների թվում ընդգրկվեց նաև ռուսերեն հեռուստաալիք։

«Կոլ Իսրայել» ռադիոկայանը հեռարձակվում է ութ թեմատիկ ալիքներով. հեռարձակվում է նաև արտասահմանում։ Հաղորդումները հեռարձակվում են 17 լեզվով։ Բացի «Կոլ Իսրայելից», Իսրայելում գործում է երկու ռադիոկայան, որոնք վերահսկվում են Իսրայելի պաշտպանության բանակի կողմից («Գալեյ ցախալ» և «Գալգալաց»)[748] և ավելի քան տասը մասնավոր ռադիոկայաններ[564]։

2017 թվականին «Լրագրողներ առանց սահմանների» կազմակերպությունն իր հաշվետվության մեջ նշել է, որ իսրայելցի լրագրողներն օգտվում են Մերձավոր Արևելքում հազվադեպ հանդիպող իրենց կարծիքն ազատ արտահայտելու հնարավորությունից[564]։ 2005 թվականին այս նույն կազմակերպությունն իսրայելական ԶԼՄ-ներին նկարագրել է որպես «ուժեղ և անկախ»՝ այդուհանդերձ համաշխարհային ԶԼՄ-ների անկախության իրենց ցանկում Իսրայելին դնելով 67-րդ հորիզոնականում։ Հիմնական նկատառումը կապված էր ԶԼՄ-ների գործունեության մեջ ռազմական գերատեսչության միջամտության հետ՝ հատկապես բռնազավթված տարածքներում[746]։

Կերպարվեստ և ճարտարապետություն

խմբագրել
Հիմնական հոդված՝ Իսրայելի ճարտարապետություն
 
Երուսաղեմի «Hyatt Regency» հյուրանոցը, ճարտարապետ՝ Դավիդ Ռեզնիկ

Էրեց Իսրայելի հրեական բնակչության շրջանում կերպարվեստի զարգացման համար կարևոր քայլ էր 1906 թվականին Երուսաղեմում Բեցալելի անվան արվեստի և դիզայնի ակադեմիայի բացումը[753]։ Ճարտարապետության մեջ սկզբնական շրջանում հիմնականում կրկնօրինակում էին արևելյան և միջնադարյան ոճերը, սակայն հետագայում սկսեցին օգտագործել ժամանակակից արևմտյան ճարտարապետական դպրոցների փորձը, այդ թվում՝միջազգային ոճը և ֆունկցիոնալիզմը։ Այս ոճերով են կառուցվել Թել Ավիվի գլխավոր կառույցը և Հայֆայի Տեխնիոնը։ Իսրայելի հիմնադրումից հետո այնտեղ աշխատել են այնպիսի հայտնի արտասահմանյան ճարտարապետներ, ինչպիսիք են Օսկար Նիմեյերը (Հայֆայի համալսարանի գլխավոր կորպուսը) և Ֆիլիպ Ջոնսոնը։ 20-րդ դարի վերջին Իսրայելի ճարտարապետության վրա նշանակալի հետք են թողել պոստմոդեռնիստ Մոշե Սաֆդին և Դավիդ Ռեզնիկը[293]։

1934 թվականին Էրեց Իսրայելում ստեղծվել է Գեղանկարիչների և քանդակագործների ասոցիացիան (հետագայում՝ Իսրայելի նկարիչների միություն)։ Գեղարվեստական կրթություն, բացի Բեցալելի ակադեմիայից, տալիս են նաև Թել Ավիվի և Բեեր Շևայի ուսումնարանները, իսկ որակավորված ճարտարապետների պատրաստում է հիմնականում Հայֆայի Տեխնիոնը[753]։

Թանգարաններ

խմբագրել
 
Գրքի տաճարը՝ Երուսաղեմում Կումրանի ձեռագրերի պահոցը

Երուսաղեմում գտնվող Իսրայելի թանգարանը երկրի ամենակարևոր մշակութային հաստատություններից մեկն է[754], որտեղ պահվում են Կումրանի ձեռագրերը[755], ինչպես նաև հրեական ծիսական արվեստի ու եվրոպական մշակույթի ցուցանմուշներ[754]։ Իսրայելի Հոլոքոստի ազգային թանգարանը՝ Յադ Վաշեմը, Հոլոքոստի վերաբերյալ ամբողջ ինֆորմացիայի կենտրոնական արխիվն է աշխարհում[756]։ Սփյուռքի թանգարան - Հրեա ժողովրդի թանգարանը, որը գտնվում է Թել Ավիվի համալսարանի կամպուսում, ինտերակտիվ թանգարան է՝ նվիրված ամբողջ աշխարհում հրեական համայնքների պատմությանը[757]։ Բացի մեծ քաղաքներում խոշոր թանգարաններից, մի շարք փոքր քաղաքներում և կիբուցներում կան բարձրորակ արվեստի կենտրոններ։ Էին Հարոդ Մուհադ կիբուցի Միշկան արվեստի թանգարանը երկրի հյուսիսում գտնվող ամենամեծ արվեստի թանգարանն է[758]։

Իսրայելը մեկ բնակչին բաժին ընկնող թանգարանների թվով աշխարհում ամենաշատ թանգարաններն ունի[759]։ Որոշ թանգարաններ նվիրված են իսլամական մշակույթին, որոնցից են Ռոքֆելերի թանգարանը և Իսլամական արվեստի թանգարանը՝ երկուսն էլ Երուսաղեմում։ Ռոքֆելերի թանգարանում պահվում են Օսմանյան կայսրության և Միջին Արևելքի պատմական տարբեր ժամանակաշրջանների հնագիտական գտածոներ։ Այստեղ է գտնվում նաև առաջին հոմինիդի գանգը, որը գտել են Արևմտյան Ասիայում[760]. ցուցադրվում է Իսրայելի թանգարանում[761]։

Խոհանոց

խմբագրել
Հիմնական հոդված՝ Իսրայելական խոհանոց
 
Ուտեստ, որը բաղկացած է ֆալաֆելից, հումուսից, ֆրիից և իսրայելական աղցանից

Իսրայելական խոհանոցը ներառում է ինչպես տեղական ուտեստներ, այնպես էլ սփյուռքից «բերված» հրեական խոհանոցի այլ ուտեստներ։ 1948 թվականին պետության հիմնադրումից ի վեր և հատկապես 1970-ական թվականների վերջից զարգացել է իսրայելական ֆյուժն խոհանոցը[762]։ Իսրայելական խոհանոցը շարունակաբար վերցրել և իրեն է հարմարեցրել տարրեր միզրահի, սեֆարդի և աշքենազ խոհանոցներից։ Այն ներառում է լևանտական, արաբական, միջինարևելյան և միջերկրական խոհանոցի ավանդական կերակուրներ, ինչպիսիք են ֆալաֆելը, հումուսը, շակշուկան, կուսկուսը և զաթարը։ Իսրայելում տարածված է նաև շնիցելը, պիցցան, համբուրգերը, ֆրին, բրինձը և աղցանները։

Իսրայելահրեական բնակչության գրեթե կեսը հավաստիացնում է, որ տանը պահպանում է կաշերային սնունդը[763][764]։ 1960-ական թվականներին հազվադեպ հանդիպող կաշերային ռեստորանները 2015 թվականին արդեն կազմում էին ընդհանուր ռեստորանների գրեթե մեկ քառորդը[762]։ Հյուրանոցների ռեստորանները հիմնականում մատուցում են կաշերային սնունդ[762]։ Ոչ կաշերային սննդի շուկան սովորաբար փոքր էր, սակայն զգալիորեն և արագ աճեց, երբ 1990-ական թվականներին հետխորհրդային երկրներից ներգաղթյալների հոսք սկսվեց[765]։ Ոչ կաշերային ձկան, ճագարների և ջայլամների հետ միասին խոզի միսը[765] հաճախ են Իսրայելում անվանում «սպիտակ միս». դրանք բուծվում և սպառվում են, թեև արգելված են թե՛ հուդդայականության, թե՛ իսլամի օրենքներով[766]։

Սպորտ

խմբագրել
Հիմնական հոդված՝ Սպորտն Իսրայելում
 
Երուսաղեմի Տեդդի մարզադաշտը

Ամենահայտնի սպորտաձևերն Իսրայելում ֆուտբոլն է և բասկետբոլը[767]։ Իսրայելի պրեմիեր լիգան երկրի բարձրագույն ֆուտբոլային առաջնությունն է, իսկ Իսրայելի բասկետբոլի պրեմիեր լիգան՝ բասկետբոլի բարձրագույն առաջնությունն է[768]։ Հայֆայի Մաքքաբին, Թել Ավիվի Մաքքաբին, Հապոելը և Բեյթարը խոշոր ֆուտբոլային ակումբներն են։ Թել Ավիվի Մաքքաբին, Հայֆայի Մաքքաբին և Հապոելը հանդես են եկել ՈՒԵՖԱ-ի չեմպիոնների լիգայում, իսկ Հապոելը հասել է ՈՒԵՖԱ-ի գավաթի կիսաեզրափակիչ։ 1964 թվականին Իսրայելը հյուրընկալել և հաղթել է Ֆուտբոլի Ասիայի գավաթը։ 1970 թվականին Իսրայելի ֆուտբոլի ազգային հավաքականն անցել է ՖԻՖԱ-ի աշխարհի առաջնության որակավորման փուլը. դա այն եզակի դեպքն է, երբ թիմը մասնակցել է Աշխարհի գավաթին։ 1974 թվականին Թեհրանում կայացած Ասիայի առաջնությունը վերջին Ասիական խաղերն էին, որին մասնակցել է Իսրայելը. արաբական երկրները հրաժարվում էին մրցել Իսրայելի հետ։ Իսրայելը հեռացվել է 1978 թվականի Ասիական խաղերից և դրանից հետո չի մասնակցել Ասիական սպորտի որևէ միջոցառման[769]։ 1994 թվականին ՈՒԵՖԱ-ն համաձայնվեց ընդունել Իսրայելին և վերջինիս ֆուտբոլային թիմերն այժմ հանդես են գալիս Եվրոպայում։ Թել Ավիվի Մաքքաբի բասկետբոլի հավաքականը վեց անգամ հաղթել է Եվրոպայի առաջնությունում[770]։ 2016 թվականին երկիրն ընտրվել է որպես Եվրոբասկետ 2017-ի անցկացման վայր։

Իսրայելն Օլիմպիական խաղերում նվաճել է ինը մեդալ. առաջինը եղել է 1992 թվականին։ Ոսկե մեդալ է նվաճել նաև 2004 թվականի Ամառային օլիմպիական խաղերում[771]՝ վինդսերֆինգի մրցումներում։ Պարաօլիմպիկ խաղերում Իսրայելը նվաճել է 100 ոսկե մեդալ և ընդհանուր մեդալների քանակով զբաղեցնում է 20-րդ հորիզոնականը։ Մաքքաբիական խաղերի, որոնք Օլիմպիական խաղերի ոճի միջոցառում է հրեա և իսրայելցի մարզիկների համար, բացումը եղավ 1930-ականներին և կազմակերպվում է չորս տարին մեկ անգամ[772]։ Իսրայելի թենիսի չեմպիոն Շահար Պեերը 2011 թվականի հունվարի 31-ին զբաղեցրել է 11-րդ հորիզոնականն աշխարհում[773]։ Կրավ մագա ձեռնամարտը, որը մշակել են հրեական գետտոների պաշտպանները Եվրոպայում ֆաշիզմի դեմ պայքարի ժամանակ, այժմ կիրառվում է Իսրայելի անվտանգության ուժերի և ոստիկանության կողմից։ Դրա արդյունավետությունն ու ինքնապաշտպանության նկատմամբ պրակտիկ մոտեցումը համընդհանուր հիացմունք և ճանաչում են ստացել ամբողջ աշխարհում[774]։

Շախմատ

խմբագրել
 
Գրոսմայստեր Բորիս Գելֆանդը

Շախմատն առաջատար սպորտ է Իսրայելում և տարբեր տարիքի մարդիկ են զբաղվում շախմատով։ Իսրայելցի գրոսմայստերները շատ են, իսկ իսրայելցի շախմատ խաղացողները հաղթել են մի շարք երիտասարդական համաշխարհային առաջնություններում[775]։ Իսրայելում ամեն տարի կազմակերպվում է միջազգային առաջնություն, իսկ 2005 թվականին այստեղ կայացավ Շախմատի աշխարհի թիմային առաջնությունը։ Կրթության նախարարությունը և Շախմատի համաշխարհային ֆեդերացիան համաձայնության եկան, որպեսզի Իսրայելի դպրոցներում դասավանդվի շախմատ, և առարկան ներառվեց մի քանի դպրոցի ուսումնական պլաններում[776]։ Բեեր Շևա քաղաքը դարձել է շախմատի ազգային կենտրոն. նույնիսկ քաղաքի մանկապարտեզներում է դասավանդվում շախմատ։ Մասամբ նաև Խորհրդային Միությունից ներգաղթյալների շնորհիվ այստեղ բնակվում են մեծ թվով գրոսմայստերներ[777][778]։ 2008 թվականի Շախմատի օլիմպիադայում Իսրայելի շախմատի թիմը նվաճել է արծաթե[779] և բրոնզե մեդալ՝ 2010 թվականի օլիմպիադայում 148 թիմերի մեջ զբաղեցնելով երրորդ հորիզոնականը։

Տես նաև

խմբագրել

Նշումներ

խմբագրել
  1. ↑ Իսրայելի բնակչության և տնտեսության տվյալները տարածվում են Իսրայելի վրա, ներառյալ Գոլանի բարձրունքների, Արևելյան Երուսաղեմի և Արևմտյան ափի իսրայելական բնակավայրերի վրա[339][340]։

Ծանոթագրություններ

խմբագրել
  1. ↑ Akram, Susan M., Michael Dumper, Michael Lynk, and Iain Scobbie, eds. 2010. International Law and the Israeli-Palestinian Conflict: A Rights-Based Approach to Middle East Peace. Routledge. p. 119: "UN General Assembly Resolution 181 recommended the creation of an international zone, or corpus separatum, in Jerusalem to be administered by the UN for a 10-year period, after which there would be a referendum to determine its future. This approach applies equally to West and East Jerusalem and is not affected by the occupation of East Jerusalem in 1967. To a large extent it is this approach that still guides the diplomatic behaviour of states and thus has greater force in international law."
  2. ↑ Encyclopædia Britannica article on Canaan
  3. ↑ 3,0 3,1 Jonathan M Golden,Ancient Canaan and Israel: An Introduction, OUP, 2009 pp. 3–4.
  4. ↑ 4,0 4,1 4,2 4,3 Finkelstein, Israel; Silberman, Neil Asher (2001). The Bible unearthed : archaeology's new vision of ancient Israel and the origin of its stories (1st Touchstone ed.). New York: Simon & Schuster. ISBN 978-0-684-86912-4.
  5. ↑ 5,0 5,1 The Pitcher Is Broken: Memorial Essays for Gosta W. Ahlstrom, Steven W. Holloway, Lowell K. Handy, Continuum, 1 May 1995 Quote: "For Israel, the description of the battle of Qarqar in the Kurkh Monolith of Shalmaneser III (mid-ninth century) and for Judah, a Tiglath-pileser III text mentioning (Jeho-) Ahaz of Judah (IIR67 = K. 3751), dated 734–733, are the earliest published to date."
  6. ↑ 6,0 6,1 Broshi, Maguen (2001). Bread, Wine, Walls and Scrolls. Bloomsbury Publishing. էջ 174. ISBN 978-1-84127-201-6.
  7. ↑ Faust, Avraham (2012 թ․ օգոստոսի 29). Judah in the Neo-Babylonian Period. Society of Biblical Literature. էջ 1. doi:10.2307/j.ctt5vjz28. ISBN 978-1-58983-641-9.
  8. ↑ Peter Fibiger Bang; Walter Scheidel (2013). The Oxford Handbook of the State in the Ancient Near East and Mediterranean. Oxford University Press. էջեր 184–187. ISBN 978-0-19-518831-8.
  9. ↑ Abraham Malamat (1976). A History of the Jewish People. Harvard University Press. էջեր 223–239. ISBN 978-0-674-39731-6.
  10. ↑ 10,0 10,1 «Resolution 181 (II). Future government of Palestine». United Nations. 1947 թ․ նոյեմբերի 29. Արխիվացված է օրիգինալից 2017 թ․ հոկտեմբերի 10-ին. Վերցված է 2017 թ․ մարտի 21-ին.
  11. ↑ 11,0 11,1 Gilbert 2005, էջ. 1
  12. ↑ «Israel». Freedom in the World. Freedom House. 2020. Վերցված է 2020 թ․ հոկտեմբերի 13-ին.
  13. ↑ 13,0 13,1 «How Israel's electoral system works - CNN.com». CNN International. Վերցված է 2021 թ․ հոկտեմբերի 14-ին.
  14. ↑ 14,0 14,1 14,2 «Israel's accession to the OECD». Organisation for Economic Co-operation and Development. Վերցված է 2012 թ․ օգոստոսի 12-ին.
  15. ↑ T. O. I. staff. «Israel's population rises to over 9.3 million on Rosh Hashanah eve». Times of Israel (ամերիկյան անգլերեն). Վերցված է 2021 թ․ հոկտեմբերի 14-ին.
  16. ↑ «World Economic Outlook (April 2022)». International Monetary Fund. Վերցված է 2022 թ․ ապրիլի 20-ին.
  17. ↑ «Human Development Reports: Israel». United Nations. 2022 թ․ սեպտեմբերի 8. Վերցված է 2023 թ․ մարտի 17-ին.
  18. ↑ Noah Rayman (2014 թ․ սեպտեմբերի 29). «Mandatory Palestine: What It Was and Why It Matters». TIME. Վերցված է 2015 թ․ դեկտեմբերի 5-ին.
  19. ↑ «Popular Opinion». The Palestine Post. Jerusalem. 1947 թ․ դեկտեմբերի 7. էջ 1. Արխիվացված է օրիգինալից 2012 թ․ օգոստոսի 15-ին.
  20. ↑ One Day that Shook the world Արխիվացված 12 Հունվար 2012 Wayback Machine The Jerusalem Post, 30 April 1998, by Elli Wohlgelernter
  21. ↑ «On the Move». Time. New York. 1948 թ․ մայիսի 31. Արխիվացված է օրիգինալից 2007 թ․ հոկտեմբերի 16-ին. Վերցված է 2007 թ․ օգոստոսի 6-ին.
  22. ↑ Levine, Robert A. (2000 թ․ նոյեմբերի 7). «See Israel as a Jewish Nation-State, More or Less Democratic». The New York Times. Վերցված է 2011 թ․ հունվարի 19-ին.
  23. ↑ William G. Dever, Did God Have a Wife?: Archaeology and Folk Religion in Ancient Israel, Wm. B. Eerdmans Publishing, 2005 p. 186.
  24. ↑ Geoffrey W. Bromiley, 'Israel,' in International Standard Bible Encyclopedia: E–J,Wm. B. Eerdmans Publishing, 1995 p. 907.
  25. ↑ R.L. Ottley, The Religion of Israel: A Historical Sketch, Cambridge University Press, 2013 pp. 31–32 note 5.
  26. ↑ Wells, John C. (1990). Longman pronunciation dictionary. Harlow, England: Longman. էջ 381. ISBN 978-0-582-05383-0. entry "Jacob".
  27. ↑ "And he said, Thy name shall be called no more Jacob, but Israel: for as a prince hast thou power with God and with men, and hast prevailed." (Genesis, 32:28, 35:10). See also Hosea 12:5 Արխիվացված 2018-10-05 Wayback Machine.
  28. ↑ Exodus 12:40–41
  29. ↑ Exodus 6:16–20
  30. ↑ Barton & Bowden 2004, էջ. 126. "The Merneptah Stele ... is arguably the oldest evidence outside the Bible for the existence of Israel as early as the 13th century BCE."
  31. ↑ Tchernov, Eitan (1988). «The Age of 'Ubeidiya Formation (Jordan Valley, Israel) and the Earliest Hominids in the Levant». Paléorient. 14 (2): 63–65. doi:10.3406/paleo.1988.4455. ISSN 0153-9345.
  32. ↑ Rincon, Paul (2015 թ․ հոկտեմբերի 14). «Fossil teeth place humans in Asia '20,000 years early'». BBC News. Վերցված է 2017 թ․ հունվարի 4-ին.
  33. ↑ Bar-Yosef, Ofer (1998 թ․ դեկտեմբերի 7). «The Natufian Culture in the Levant, Threshold to the Origins of Agriculture» (PDF). Evolutionary Anthropology. 6 (5): 159–177. doi:10.1002/(SICI)1520-6505(1998)6:5<159::AID-EVAN4>3.0.CO;2-7. S2CID 35814375. Վերցված է 2017 թ․ հունվարի 4-ին.
  34. ↑ Dever, William (2001). What Did the Biblical Writers Know, and When Did They Know It?. Eerdmans. էջեր 98–99. ISBN 978-3-927120-37-2. «After a century of exhaustive investigation, all respectable archaeologists have given up hope of recovering any context that would make Abraham, Isaac, or Jacob credible "historical figures" [...] archaeological investigation of Moses and the Exodus has similarly been discarded as a fruitless pursuit.»
  35. ↑ Braunstein, Susan L. (2011). «The Meaning of Egyptian-Style Objects in the Late Bronze Cemeteries of Tell el-Farʿah (South)». Bulletin of the American Schools of Oriental Research. 364 (364): 1–36. doi:10.5615/bullamerschoorie.364.0001. JSTOR 10.5615/bullamerschoorie.364.0001. S2CID 164054005.
  36. ↑ Miller, James Maxwell; Hayes, John Haralson (1986). A History of Ancient Israel and Judah. Westminster John Knox Press. ISBN 978-0-664-21262-9.
  37. ↑ Tubb, 1998. pp. 13–14
  38. ↑ Rendsberg, Gary (2008). "Israel without the Bible". In Frederick E. Greenspahn. The Hebrew Bible: New Insights and Scholarship. NYU Press, pp. 3–5
  39. ↑ Gnuse, Robert Karl (1997). No Other Gods: Emergent Monotheism in Israel. England: Sheffield Academic Press Ltd. էջեր 28, 31. ISBN 1-85075-657-0.
  40. ↑ McNutt, 1999, էջ 35
  41. ↑ Bloch-Smith, Elizabeth (2003). «Israelite Ethnicity in Iron I: Archaeology Preserves What Is Remembered and What Is Forgotten in Israel's History». Journal of Biblical Literature. 122 (3): 401–425. doi:10.2307/3268384. ISSN 0021-9231. JSTOR 3268384. S2CID 160020536.
  42. ↑ Lehman in Vaughn 1992, pp. 156–162.
  43. ↑ McNutt, 1999, էջ 70
  44. ↑ Miller, 2012, էջ 98
  45. ↑ McNutt, 1999, էջ 72
  46. ↑ Miller, 2012, էջ 99
  47. ↑ Miller, 2012, էջ 105
  48. ↑ Lipschits, Oded (2014). «The History of Israel in the Biblical Period». In Berlin, Adele; Brettler, Marc Zvi (eds.). The Jewish Study Bible (անգլերեն) (2nd ed.). Oxford University Press. ISBN 978-0-19-997846-5.
  49. ↑ Kuhrt, Amiele (1995). The Ancient Near East. Routledge. էջ 438. ISBN 978-0-415-16762-8.
  50. ↑ K.L. Noll, Canaan and Israel in Antiquity: A Textbook on History and Religion, A&C Black, 2012, rev.ed. pp. 137ff.
  51. ↑ Thomas L. Thompson, Early History of the Israelite People: From the Written & Archaeological Sources, Brill, 2000 pp. 275–276: 'They are rather a very specific group among the population of Palestine which bears a name that occurs here for the first time that at a much later stage in Palestine's history bears a substantially different signification.'
  52. ↑ Lemche, Niels Peter (1998). The Israelites in History and Tradition. Westminster John Knox Press. էջ 35. ISBN 978-0-664-22727-2.
  53. ↑ Wright, Jacob L. (2014 թ․ հուլիս). «David, King of Judah (Not Israel)». The Bible and Interpretation. Արխիվացված է օրիգինալից 2021 թ․ մարտի 1-ին. Վերցված է 2021 թ․ մայիսի 15-ին.
  54. ↑ Finkelstein, Silberman, էջեր 146-7
  55. ↑ Israel., Finkelstein. The forgotten kingdom : the archaeology and history of Northern Israel. էջ 74. ISBN 978-1-58983-910-6. OCLC 949151323.
  56. ↑ «British Museum – Cuneiform tablet with part of the Babylonian Chronicle (605–594 BCE)». Արխիվացված է օրիգինալից 2014 թ․ հոկտեմբերի 30-ին. Վերցված է 2014 թ․ հոկտեմբերի 30-ին.
  57. ↑ «ABC 5 (Jerusalem Chronicle) – Livius». www.livius.org. Արխիվացված է օրիգինալից 2019 թ․ մայիսի 5-ին. Վերցված է 2020 թ․ մարտի 26-ին.
  58. ↑ 58,0 58,1 «Second Temple Period (538 BCE to 70 CE) Persian Rule». Biu.ac.il. Վերցված է 2014 թ․ մարտի 15-ին.
  59. ↑ Harper's Bible Dictionary, ed. by Achtemeier, etc., Harper & Row, San Francisco, 1985, p. 103
  60. ↑ Grabbe, Lester L. (2004). A History of the Jews and Judaism in the Second Temple Period: Yehud – A History of the Persian Province of Judah v. 1. T & T Clark. էջ 355. ISBN 978-0-567-08998-4.
  61. ↑ Helyer, Larry R.; McDonald, Lee Martin (2013). «The Hasmoneans and the Hasmonean Era». In Green, Joel B.; McDonald, Lee Martin (eds.). The World of the New Testament: Cultural, Social, and Historical Contexts. Baker Academic. էջեր 45–47. ISBN 978-0-8010-9861-1. OCLC 961153992. «The ensuing power struggle left Hyrcanus with a free hand in Judea, and he quickly reasserted Jewish sovereignty... Hyrcanus then engaged in a series of military campaigns aimed at territorial expansion. He first conquered areas in the Transjordan. He then turned his attention to Samaria, which had long separated Judea from the northern Jewish settlements in Lower Galilee. In the south, Adora and Marisa were conquered; (Aristobulus') primary accomplishment was annexing and Judaizing the region of Iturea, located between the Lebanon and Anti-Lebanon mountains»
  62. ↑ Ben-Sasson, H.H. (1976). A History of the Jewish People. Harvard University Press. էջեր 226. ISBN 0-674-39731-2. «The expansion of Hasmonean Judea took place gradually. Under Jonathan, Judea annexed southern Samaria and began to expand in the direction of the coast plain... The main ethnic changes were the work of John Hyrcanus... it was in his days and those of his son Aristobulus that the annexation of Idumea, Samaria and Galilee and the consolidation of Jewish settlement in Trans-Jordan was completed. Alexander Jannai, continuing the work of his predecessors, expanded Judean rule to the entire coastal plain, from the Carmel to the Egyptian border... and to additional areas in Trans-Jordan, including some of the Greek cities there.»
  63. ↑ Ben-Eliyahu, Eyal (2019 թ․ ապրիլի 30). Identity and Territory: Jewish Perceptions of Space in Antiquity. էջ 13. ISBN 978-0-520-29360-1. OCLC 1103519319. «From the beginning of the Second Temple period until the Muslim conquest—the land was part of imperial space. This was true from the early Persian period, as well as the time of Ptolemy and the Seleucids. The only exception was the Hasmonean Kingdom, with its sovereign Jewish rule—first over Judah and later, in Alexander Jannaeus's prime, extending to the coast, the north, and the eastern banks of the Jordan.»
  64. ↑ Westwood, Ursula (2017 թ․ ապրիլի 1). «A History of the Jewish War, AD 66–74». Journal of Jewish Studies. 68 (1): 189–193. doi:10.18647/3311/jjs-2017. ISSN 0022-2097.
  65. ↑ Karesh, Sara E. (2006). Encyclopedia of Judaism. ISBN 1-78785-171-0. OCLC 1162305378. «Until the modern period, the destruction of the Temple was the most cataclysmic moment in the history of the Jewish people. Without the Temple, the Sadducees no longer had any claim to authority, and they faded away. The sage Yochanan ben Zakkai, with permission from Rome, set up the outpost of Yavneh to continue develop of Pharisaic, or rabbinic, Judaism.»
  66. ↑ Goldenberg, Robert (1977). «The Broken Axis: Rabbinic Judaism and the Fall of Jerusalem». Journal of the American Academy of Religion. XLV (3): 353. doi:10.1093/jaarel/xlv.3.353. ISSN 0002-7189.
  67. ↑ Taylor, J. E. (2012 թ․ նոյեմբերի 15). The Essenes, the Scrolls, and the Dead Sea. Oxford University Press. ISBN 9780199554485. «These texts, combined with the relics of those who hid in caves along the western side of the Dead Sea, tells us a great deal. What is clear from the evidence of both skeletal remains and artefacts is that the Roman assault on the Jewish population of the Dead Sea was so severe and comprehensive that no one came to retrieve precious legal documents, or bury the dead. Up until this date the Bar Kokhba documents indicate that towns, villages and ports where Jews lived were busy with industry and activity. Afterwards there is an eerie silence, and the archaeological record testifies to little Jewish presence until the Byzantine era, in En Gedi. This picture coheres with what we have already determined in Part I of this study, that the crucial date for what can only be described as genocide, and the devastation of Jews and Judaism within central Judea, was 135 CE and not, as usually assumed, 70 CE, despite the siege of Jerusalem and the Temple's destruction»
  68. ↑ Werner Eck, "Sklaven und Freigelassene von Römern in Iudaea und den angrenzenden Provinzen," Novum Testamentum 55 (2013): 1–21
  69. ↑ Raviv, Dvir; Ben David, Chaim (2021). «Cassius Dio's figures for the demographic consequences of the Bar Kokhba War: Exaggeration or reliable account?». Journal of Roman Archaeology (անգլերեն). 34 (2): 585–607. doi:10.1017/S1047759421000271. ISSN 1047-7594. S2CID 245512193. «Scholars have long doubted the historical accuracy of Cassius Dio's account of the consequences of the Bar Kokhba War (Roman History 69.14). According to this text, considered the most reliable literary source for the Second Jewish Revolt, the war encompassed all of Judea: the Romans destroyed 985 villages and 50 fortresses, and killed 580,000 rebels. This article reassesses Cassius Dio's figures by drawing on new evidence from excavations and surveys in Judea, Transjordan, and the Galilee. Three research methods are combined: an ethno-archaeological comparison with the settlement picture in the Ottoman Period, comparison with similar settlement studies in the Galilee, and an evaluation of settled sites from the Middle Roman Period (70–136CE). The study demonstrates the potential contribution of the archaeological record to this issue and supports the view of Cassius Dio's demographic data as a reliable account, which he based on contemporaneous documentation.»
  70. ↑ 70,0 70,1 Mor, Menahem (2016 թ․ ապրիլի 18). The Second Jewish Revolt. BRILL. էջեր 483–484. doi:10.1163/9789004314634. ISBN 978-90-04-31463-4. «Land confiscation in Judaea was part of the suppression of the revolt policy of the Romans and punishment for the rebels. But the very claim that the sikarikon laws were annulled for settlement purposes seems to indicate that Jews continued to reside in Judaea even after the Second Revolt. There is no doubt that this area suffered the severest damage from the suppression of the revolt. Settlements in Judaea, such as Herodion and Bethar, had already been destroyed during the course of the revolt, and Jews were expelled from the districts of Gophna, Herodion, and Aqraba. However, it should not be claimed that the region of Judaea was completely destroyed. Jews continued to live in areas such as Lod (Lydda), south of the Hebron Mountain, and the coastal regions. In other areas of the Land of Israel that did not have any direct connection with the Second Revolt, no settlement changes can be identified as resulting from it.»
  71. ↑ H.H. Ben-Sasson, A History of the Jewish People, Harvard University Press, 1976, 0-674-39731-2, page 334: "In an effort to wipe out all memory of the bond between the Jews and the land, Hadrian changed the name of the province from Judaea to Syria-Palestina, a name that became common in non-Jewish literature."
  72. ↑ Ariel Lewin. The archaeology of Ancient Judea and Palestine. Getty Publications, 2005 p. 33. "It seems clear that by choosing a seemingly neutral name - one juxtaposing that of a neighboring province with the revived name of an ancient geographical entity (Palestine), already known from the writings of Herodotus - Hadrian was intending to suppress any connection between the Jewish people and that land." 0-89236-800-4
  73. ↑ Oppenheimer, A'haron and Oppenheimer, Nili. Between Rome and Babylon: Studies in Jewish Leadership and Society. Mohr Siebeck, 2005, p. 2.
  74. ↑ Cohn-Sherbok, Dan (1996). Atlas of Jewish History. Routledge. էջ 58. ISBN 978-0-415-08800-8.
  75. ↑ Lehmann, Clayton Miles (2007 թ․ հունվարի 18). «Palestine». Encyclopedia of the Roman Provinces. University of South Dakota. Արխիվացված է օրիգինալից 2013 թ․ ապրիլի 7-ին. Վերցված է 2013 թ․ փետրվարի 9-ին.
  76. ↑ Morçöl 2006, էջ. 304
  77. ↑ The Darkening Age: The Christian Destruction of the Classical World by Catherine Nixey 2018
  78. ↑ Edward Kessler (2010). An Introduction to Jewish-Christian Relations. Cambridge University Press. էջ 72. ISBN 978-0-521-70562-2.
  79. ↑ David Goodblatt (2006). «The Political and Social History of the Jewish Community in the Land of Israel, c. 235–638». In Steven Katz (ed.). The Cambridge History of Judaism. Vol. IV. էջեր 404–430. ISBN 978-0-521-77248-8. «Few would disagree that, in the century and a half before our period begins, the Jewish population of Judah () suffered a serious blow from which it never recovered. The destruction of the Jewish metropolis of Jerusalem and its environs and the eventual refounding of the city... had lasting repercussions. [...] However, in other parts of Palestine the Jewish population remained strong [...] What does seem clear is a different kind of change. Immigration of Christians and the conversion of pagans, Samaritans and Jews eventually produced a Christian majority»
  80. ↑ Bar, Doron (2003). «The Christianisation of Rural Palestine during Late Antiquity». The Journal of Ecclesiastical History. 54 (3): 401–421. doi:10.1017/s0022046903007309. ISSN 0022-0469. «The dominant view of the history of Palestine during the Byzantine period links the early phases of the consecration of the land during the fourth century and the substantial external financial investment that accompanied the building of churches on holy sites on the one hand with the Christianisation of the population on the other. Churches were erected primarily at the holy sites, 12 while at the same time Palestine's position and unique status as the Christian 'Holy Land' became more firmly rooted. All this, coupled with immigration and conversion, allegedly meant that the Christianisation of Palestine took place much more rapidly than that of other areas of the Roman empire, brought in its wake the annihilation of the pagan cults and meant that by the middle of the fifth century there was a clear Christian majority.»
  81. ↑ Kohen, Elli (2007). History of the Byzantine Jews: A Microcosmos in the Thousand Year Empire. University Press of America. էջեր 26–31. ISBN 978-0-7618-3623-0.
  82. ↑ «Roman Palestine». www.britannica.com. Encyclopedia Britannica.
  83. ↑ Judaism in late antiquity, Jacob Neusner, Bertold Spuler, Hady R Idris, Brill, 2001, p. 155
  84. ↑ Gil, Moshe (1997). A History of Palestine, 634–1099. Cambridge University Press. ISBN 978-0-521-59984-9.
  85. ↑ Allan D. Cooper (2009). The geography of genocide. University Press of America. էջ 132. ISBN 978-0-7618-4097-8. Վերցված է 2012 թ․ հունվարի 1-ին.
  86. ↑ Carmel, Alex. The History of Haifa Under Turkish Rule. Haifa: Pardes, 2002 (965-7171-05-9), pp. 16–17
  87. ↑ Moshe Gil (1992). A History of Palestine, 634–1099. Cambridge University Press. էջ 829. ISBN 978-0-521-40437-2. Վերցված է 2015 թ․ մայիսի 17-ին. «Haifa was taken [...] in August 1100 or June 1101, according to Muslim sources which contradict one another. Albert of Aachen does not mention the date in a clear manner either. From what he says, it appears that it was mainly the Jewish inhabitants of the city who defended the fortress of Haifa. In his rather strange Latin style, he mentions that there was a Jewish population in Haifa, and that they fought bravely within the walls of the city. He explains that the Jews there were protected people of the Muslims (the Fatimids). They fought side by side with units of the Fatimid army, striking back at Tancred's army from above the walls of the citadel (... Judaei civis comixtis Sarracenorum turmis) until the Crusaders overcame them and they were forced to abandon the walls. The Muslims and the Jews then managed to escape from the fortress with their lives, while the rest of the population fled the city en masse. Whoever remained was slaughtered, and huge quantities of spoils were taken. [...] [Note #3: Albert of Aachen (Albericus, Albertus Aquensis), Historia Hierosolymitanae Expeditionis, in: RHC (Occ.), IV. p. 523; etc.]»
  88. ↑ Irven M. Resnick (2012). Marks of Distinctions: Christian Perceptions of Jews in the High Middle Ages. CUA Press. էջեր 48–49. ISBN 978-0-8132-1969-1. «citizens of the Jewish race, who lived in the city by the favour and consent of the king of Egypt in return for payment of tribute, got on the walls bearing arms and put up a very stubborn defence, until the Christians, weighed down by various blows over the period of two weeks, absolutely despaired and held back their hands from any attack. [...] the Jewish citizens, mixed with Saracen troops, at once fought back manfully,... and counter-attacked. [Albert of Aachen, Historia Ierosolimitana 7.23, ed. and transl. Susan B. Edgington (Oxford: Clarendon Press, 2007), 516 and 521.]»
  89. ↑ Sefer HaCharedim Mitzvat Tshuva Chapter 3. Maimonides established a yearly holiday for himself and his sons, 6 Cheshvan, commemorating the day he went up to pray on the Temple Mount, and another, 9 Cheshvan, commemorating the day he merited to pray at the Cave of the Patriarchs in Hebron.
  90. ↑ Abraham P. Bloch (1987). «Sultan Saladin Opens Jerusalem to Jews». One a day: an anthology of Jewish historical anniversaries for every day of the year. KTAV Publishing House, Inc. էջ 277. ISBN 978-0-88125-108-1. Վերցված է 2011 թ․ դեկտեմբերի 26-ին.
  91. ↑ Benzion Dinur (1974). «From Bar Kochba's Revolt to the Turkish Conquest». In David Ben-Gurion (ed.). The Jews in their Land. Aldus Books. էջ 217. Վերցված է 2011 թ․ դեկտեմբերի 26-ին.
  92. ↑ Geoffrey Hindley (2007). Saladin: hero of Islam. Pen & Sword Military. էջ xiii. ISBN 978-1-84415-499-9. Վերցված է 2011 թ․ դեկտեմբերի 26-ին.
  93. ↑ Alex Carmel; Peter Schäfer; Yossi Ben-Artzi (1990). The Jewish settlement in Palestine, 634–1881. L. Reichert. էջ 31. ISBN 978-3-88226-479-1. Վերցված է 2011 թ․ դեկտեմբերի 21-ին.
  94. ↑ Samson ben Abraham of Sens, Jewish Encyclopedia.
  95. ↑ Moshe Lichtman (2006). Eretz Yisrael in the Parshah: The Centrality of the Land of Israel in the Torah. Devora Publishing. էջ 302. ISBN 978-1-932687-70-5. Վերցված է 2011 թ․ դեկտեմբերի 23-ին.
  96. ↑ 96,0 96,1 Kramer, Gudrun (2008). A History of Palestine: From the Ottoman Conquest to the Founding of the State of Israel. Princeton University Press. էջ 376. ISBN 978-0-691-11897-0.
  97. ↑ M. Sharon (2010). «Al Khalil». Encyclopedia of Islam, Second Edition. Koninklijke Brill NV.
  98. ↑ International Dictionary of Historic Places: Middle East and Africa by Trudy Ring, Robert M. Salkin, Sharon La Boda, pp. 336–339
  99. ↑ Dan Bahat (1976). Twenty centuries of Jewish life in the Holy Land: the forgotten generations. Israel Economist. էջ 48. Վերցված է 2011 թ․ դեկտեմբերի 23-ին.
  100. ↑ Fannie Fern Andrews (1976). The Holy Land under mandate. Hyperion Press. էջ 145. ISBN 978-0-88355-304-6. Վերցված է 2011 թ․ դեկտեմբերի 25-ին.
  101. ↑ Joel Rappel, History of Eretz Israel from Prehistory up to 1882 (1980), vol. 2, p. 531. "In 1662 Sabbathai Sevi arrived to Jerusalem. It was the time when the Jewish settlements of Galilee were destroyed by the Druze: Tiberias was completely desolate and only a few of former Safed residents had returned...."
  102. ↑ «Palestine – Ottoman rule». www.britannica.com. Encyclopedia Britannica. Վերցված է 2018 թ․ նոյեմբերի 27-ին.
  103. ↑ Macalister and Masterman, 1906, p. 40
  104. ↑ «The Covenant of the League of Nations». Article 22. Վերցված է 2012 թ․ հոկտեմբերի 18-ին.
  105. ↑ "Mandate for Palestine," Encyclopaedia Judaica, Vol. 11, p. 862, Keter Publishing House, Jerusalem, 1972
  106. ↑ Rosenzweig 1997, էջ. 1 "Zionism, the urge of the Jewish people to return to Palestine, is almost as ancient as the Jewish diaspora itself. Some Talmudic statements ... Almost a millennium later, the poet and philosopher Yehuda Halevi ... In the 19th century ..."
  107. ↑ «An invention called 'the Jewish people'». Haaretz. Արխիվացված է օրիգինալից 2010 թ․ ապրիլի 18-ին. Վերցված է 2010 թ․ մարտի 9-ին.
  108. ↑ Geoffrey Wigoder, G.G. (ed.). «Return to Zion». The New Encyclopedia of Judaism. Վերցված է 2010 թ․ մարտի 8-ին – via Answers.com.
  109. ↑ Gilbert 2005, էջ. 2. "Jews sought a new homeland here after their expulsions from Spain (1492) ..."
  110. ↑ Eisen, Yosef (2004). Miraculous journey: a complete history of the Jewish people from creation to the present. Targum Press. էջ 700. ISBN 978-1-56871-323-6.
  111. ↑ Morgenstern, Arie (2006). Hastening redemption: Messianism and the resettlement of the land of Israel. Oxford University Press. էջ 304. ISBN 978-0-19-530578-4.
  112. ↑ Barnai, Jacob (1992). The Jews in Palestine in the Eighteenth Century: Under the Patronage of the Istanbul committee of Officials for Palestine. University Alabama Press. էջ 320. ISBN 978-0-8173-0572-7.
  113. ↑ 113,0 113,1 113,2 113,3 «Immigration to Israel». Jewish Virtual Library. Վերցված է 2012 թ․ մարտի 29-ին. The source provides information on the First, Second, Third, Fourth and Fifth Aliyot in their respective articles. The White Paper leading to Aliyah Bet is discussed «Aliyah During World War II and its Aftermath».
  114. ↑ Kornberg 1993 "How did Theodor Herzl, an assimilated German nationalist in the 1880s, suddenly in the 1890s become the founder of Zionism?"
  115. ↑ Herzl 1946, էջ. 11
  116. ↑ «Chapter One». The Jewish Agency for Israel1. 2005 թ․ հուլիսի 21. Արխիվացված է օրիգինալից 2018 թ․ դեկտեմբերի 10-ին. Վերցված է 2015 թ․ սեպտեմբերի 21-ին.
  117. ↑ Stein 2003, էջ. 88. "As with the First Aliyah, most Second Aliyah migrants were non-Zionist orthodox Jews ..."
  118. ↑ Romano 2003, էջ. 30
  119. ↑ Macintyre, Donald (2005 թ․ մայիսի 26). «The birth of modern Israel: A scrap of paper that changed history». The Independent. Վերցված է 2012 թ․ մարտի 20-ին.
  120. ↑ Yapp, M.E. (1987). The Making of the Modern Near East 1792–1923. Harlow, England: Longman. էջ 290. ISBN 978-0-582-49380-3.
  121. ↑ Schechtman, Joseph B. (2007). «Jewish Legion». Encyclopaedia Judaica. Vol. 11. Detroit: Macmillan Reference. էջ 304. Վերցված է 2014 թ․ օգոստոսի 6-ին.
  122. ↑ Scharfstein 1996, էջ. 269. "During the First and Second Aliyot, there were many Arab attacks against Jewish settlements ... In 1920, Hashomer was disbanded and Haganah ("The Defense") was established."
  123. ↑ «League of Nations: The Mandate for Palestine, July 24, 1922». Modern History Sourcebook. 1922 թ․ հուլիսի 24. Արխիվացված է օրիգինալից 2011 թ․ օգոստոսի 4-ին. Վերցված է 2007 թ․ օգոստոսի 27-ին.
  124. ↑ Shaw, J. V. W. (1991) [1946]. «Chapter VI: Population». A Survey of Palestine. Vol. I: Prepared in December 1945 and January 1946 for the information of the Anglo-American Committee of Inquiry (Reprint ed.). Washington, DC: Institute for Palestine Studies. էջ 148. ISBN 978-0-88728-213-3. OCLC 22345421.
  125. ↑ «Report to the League of Nations on Palestine and Transjordan, 1937». British Government. 1937. Արխիվացված է օրիգինալից 2013 թ․ սեպտեմբերի 23-ին. Վերցված է 2013 թ․ հուլիսի 14-ին.
  126. ↑ Walter Laqueur (2009). A History of Zionism: From the French Revolution to the Establishment of the State of Israel. Knopf Doubleday Publishing Group. ISBN 978-0-307-53085-1. Վերցված է 2015 թ․ հոկտեմբերի 15-ին.
  127. ↑ Hughes, M (2009). «The banality of brutality: British armed forces and the repression of the Arab Revolt in Palestine, 1936–39» (PDF). English Historical Review. CXXIV (507): 314–354. doi:10.1093/ehr/cep002. Արխիվացված օրիգինալից 2016 թ․ փետրվարի 21.{{cite journal}}: CS1 սպաս․ bot: original URL status unknown (link)
  128. ↑ Khalidi, Walid (1987). From Haven to Conquest: Readings in Zionism and the Palestine Problem Until 1948. Institute for Palestine Studies. 978-0-88728-155-6
  129. ↑ Government of Palestine, Department of Statistics, Village Statistics, 1945.
  130. ↑ Fraser 2004, էջ. 27
  131. ↑ Motti Golani (2013). Palestine Between Politics and Terror, 1945–1947. UPNE. էջ 130. ISBN 978-1-61168-388-2.
  132. ↑ Cohen, Michael J (2014). Britain's Moment in Palestine:Retrospect and Perspectives, 1917–1948 (First ed.). Abingdon and New York: Routledge. էջ 474. ISBN 978-0-415-72985-7.
  133. ↑ The Terrorism Ahead: Confronting Transnational Violence in the Twenty-First | By Paul J. Smith | M.E. Sharpe, 2007 | p. 27
  134. ↑ Encyclopedia of Terrorism, Harvey W. Kushner, Sage, 2003 p. 181
  135. ↑ Encyclopædia Britannica article on the Irgun Zvai Leumi
  136. ↑ The British Empire in the Middle East, 1945–1951: Arab Nationalism, the United States, and Postwar Imperialism. William Roger Louis, Oxford University Press, 1986, p. 430
  137. ↑ 137,0 137,1 137,2 Clarke, Thurston. By Blood and Fire, G.P. Puttnam's Sons, New York, 1981
  138. ↑ 138,0 138,1 Bethell, Nicholas (1979). The Palestine Triangle. Andre Deutsch.
  139. ↑ «A/RES/106 (S-1)». General Assembly resolution. United Nations. 1947 թ․ մայիսի 15. Արխիվացված է օրիգինալից 2012 թ․ օգոստոսի 6-ին. Վերցված է 2012 թ․ օգոստոսի 12-ին.
  140. ↑ «A/364». Special Committee on Palestine. United Nations. 1947 թ․ սեպտեմբերի 3. Արխիվացված է օրիգինալից 2012 թ․ հունիսի 10-ին. Վերցված է 2012 թ․ օգոստոսի 12-ին.
  141. ↑ «Background Paper No. 47 (ST/DPI/SER.A/47)». United Nations. 1949 թ․ ապրիլի 20. Արխիվացված է օրիգինալից 2011 թ․ հունվարի 3-ին. Վերցված է 2007 թ․ հուլիսի 31-ին.
  142. ↑ Hoffman, Bruce: Anonymous Soldiers (2015)
  143. ↑ Nathan Thrall, The Only Language They Understand: Forcing Compromise in Israel and Palestine, Henry Holt and Company 2017 978-1-627-79710-8 pp. 41,227 n.9.
  144. ↑ Morris, 2008, էջ 75
  145. ↑ 145,0 145,1 Morris, 2008, էջ 396
  146. ↑ Morris, 2008, էջ 66
  147. ↑ Bregman 2002, էջեր. 40–41
  148. ↑ Gelber, Yoav (2006). Palestine 1948. Brighton: Sussex Academic Press. էջ 17. ISBN 978-1-902210-67-4.
  149. ↑ Morris, 2008, էջ 77–78
  150. ↑ Tal, David (2003). War in Palestine, 1948: Israeli and Arab Strategy and Diplomacy. Routledge. էջ 471. ISBN 978-0-7146-5275-7.
  151. ↑ Morris, 2008
  152. ↑ «Declaration of Establishment of State of Israel». Israel Ministry of Foreign Affairs. 1948 թ․ մայիսի 14. Արխիվացված է օրիգինալից 2017 թ․ մարտի 17-ին. Վերցված է 2017 թ․ մարտի 21-ին.
  153. ↑ Clifford, Clark, "Counsel to the President: A Memoir", 1991, p. 20.
  154. ↑ Jacobs, Frank (2012 թ․ օգոստոսի 7). «The Elephant in the Map Room». Borderlines. The New York Times. Վերցված է 2012 թ․ սեպտեմբերի 3-ին.
  155. ↑ Karsh, Efraim (2002). The Arab–Israeli conflict: The Palestine War 1948. Osprey Publishing. էջ 50. ISBN 978-1-84176-372-9.
  156. ↑ Ben-Sasson 1985, էջ. 1058
  157. ↑ Morris, 2008, էջ 205
  158. ↑ Rabinovich, Itamar; Reinharz, Jehuda (2007). Israel in the Middle East: Documents and Readings on Society, Politics, and Foreign Relations, Pre-1948 to the Present. Brandeis. էջ 74. ISBN 978-0-87451-962-4.
  159. ↑ David Tal (2004). War in Palestine, 1948: Israeli and Arab Strategy and Diplomacy. Routledge. էջ 469. ISBN 978-1-135-77513-1. «some of the Arab armies invaded Palestine in order to prevent the establishment of a Jewish state, Transjordan...»
  160. ↑ Morris, 2008, էջ 187
  161. ↑ «PDF copy of Cablegram from the Secretary-General of the League of Arab States to the Secretary-General of the United Nations: S/745: 15 May 1948». Un.org. 2002 թ․ սեպտեմբերի 9. Արխիվացված է օրիգինալից 2014 թ․ հունվարի 7-ին. Վերցված է 2013 թ․ հոկտեմբերի 13-ին.
  162. ↑ Karsh, Efraim (2002). The Arab–Israeli conflict: The Palestine War 1948. Osprey Publishing. ISBN 978-1-84176-372-9.
  163. ↑ Morris, Benny (2004). The Birth of the Palestinian Refugee Problem Revisited. Cambridge University Press. էջ 602. ISBN 978-0-521-00967-6.
  164. ↑ «עיצוב יחסי יהודים - ערבים בעשור הראשון». lib.cet.ac.il.
  165. ↑ «Two Hundred and Seventh Plenary Meeting». The United Nations. 1949 թ․ մայիսի 11. Արխիվացված է օրիգինալից 2007 թ․ սեպտեմբերի 12-ին. Վերցված է 2007 թ․ հուլիսի 13-ին.
  166. ↑ William Roger Louis (1984). The British Empire in the Middle East, 1945–1951: Arab Nationalism, the United States, and Postwar Imperialism. Clarendon Press. էջ 579. ISBN 978-0-19-822960-5. «"The transcript makes it clear that British policy acted as a brake on Jordan. "King Abdullah was personally anxious to come to agreement with Israel", Kirkbride stated, "and in fact it was our restraining influence which had so far prevented him from doing so". Knox Helm confirmed that the Israelis hoped to have a settlement with Jordan, and that they now genuinely wished to live peacefully within their frontiers, if only for economic reasons".»
  167. ↑ Lustick 1988, էջեր. 37–39
  168. ↑ «Israel (Labor Zionism)». Country Studies. Վերցված է 2010 թ․ փետրվարի 12-ին.
  169. ↑ Segev, Tom. 1949: The First Israelis. "The First Million". Trans. Arlen N. Weinstein. New York: The Free Press, 1986. Print. pp. 105–107
  170. ↑ Shulewitz, Malka Hillel (2001). The Forgotten Millions: The Modern Jewish Exodus from Arab Lands. Continuum. ISBN 978-0-8264-4764-7.
  171. ↑ Laskier, Michael "Egyptian Jewry under the Nasser Regime, 1956–70" pp. 573–619 from Middle Eastern Studies, Volume 31, Issue # 3, July 1995 p. 579.
  172. ↑ «Population, by Religion». Israel Central Bureau of Statistics. 2016. Վերցված է 2016 թ․ սեպտեմբերի 4-ին.
  173. ↑ Bard, Mitchell (2003). The Founding of the State of Israel. Greenhaven Press. էջ 15.
  174. ↑ Hakohen, Devorah (2003). Immigrants in Turmoil: Mass Immigration to Israel and Its Repercussions in the 1950s and After. Syracuse University Press. ISBN 978-0-8156-2969-6.; for ma'abarot population, see p. 269.
  175. ↑ Clive Jones, Emma Murphy, Israel: Challenges to Identity, Democracy, and the State, Routledge 2002 p. 37: "Housing units earmarked for the Oriental Jews were often reallocated to European Jewish immigrants; Consigning Oriental Jews to the privations of ma'aborot (transit camps) for longer periods."
  176. ↑ Segev 2007, էջեր. 155–157
  177. ↑ Shindler 2002, էջեր. 49–50
  178. ↑ Kameel B. Nasr (1996). Arab and Israeli Terrorism: The Causes and Effects of Political Violence, 1936–1993. McFarland. էջեր 40–. ISBN 978-0-7864-3105-2. «Fedayeen to attack...almost always against civilians»
  179. ↑ Gilbert 2005, էջ. 58
  180. ↑ Isaac Alteras (1993). Eisenhower and Israel: U.S.-Israeli Relations, 1953–1960. University Press of Florida. էջեր 192–. ISBN 978-0-8130-1205-6. «the removal of the Egyptian blockade of the Straits of Tiran at the entrance of the Gulf of Aqaba. The blockade closed Israel's sea lane to East Africa and the Far East, hindering the development of Israel's southern port of Eilat and its hinterland, the Nege. Another important objective of the Israeli war plan was the elimination of the terrorist bases in the Gaza Strip, from which daily fedayeen incursions into Israel made life unbearable for its southern population. And last but not least, the concentration of the Egyptian forces in the Sinai Peninsula, armed with the newly acquired weapons from the Soviet bloc, prepared for an attack on Israel. Here, Ben-Gurion believed, was a time bomb that had to be defused before it was too late. Reaching the Suez Canal did not figure at all in Israel's war objectives. »
  181. ↑ Dominic Joseph Caraccilo (2011). Beyond Guns and Steel: A War Termination Strategy. ABC-CLIO. էջեր 113–. ISBN 978-0-313-39149-1. «The escalation continued with the Egyptian blockade of the Straits of Tiran, and Nasser's nationalization of the Suez Canal in July 1956. On October 14, Nasser made clear his intent:"I am not solely fighting against Israel itself. My task is to deliver the Arab world from destruction through Israel's intrigue, which has its roots abroad. Our hatred is very strong. There is no sense in talking about peace with Israel. There is not even the smallest place for negotiations." Less than two weeks later, on October 25, Egypt signed a tripartite agreement with Syria and Jordan placing Nasser in command of all three armies. The continued blockade of the Suez Canal and Gulf of Aqaba to Israeli shipping, combined with the increased fedayeen attacks and the bellicosity of recent Arab statements, prompted Israel, with the backing of Britain and France, to attack Egypt on October 29, 1956.»
  182. ↑ Alan Dowty (2005). Israel/Palestine. Polity. էջեր 102–. ISBN 978-0-7456-3202-5. «Gamal Abdel Nasser, who declared in one speech that "Egypt has decided to dispatch her heroes, the disciples of Pharaoh and the sons of Islam and they will cleanse the land of Palestine....There will be no peace on Israel's border because we demand vengeance, and vengeance is Israel's death."...The level of violence against Israelis, soldiers and civilians alike, seemed to be rising inexorably.»
  183. ↑ «Suez Crisis: Key players» (բրիտանական անգլերեն). 2006 թ․ հուլիսի 21. Վերցված է 2018 թ․ հուլիսի 19-ին.
  184. ↑ Schoenherr, Steven (2005 թ․ դեկտեմբերի 15). «The Suez Crisis». Վերցված է 2013 թ․ մայիսի 31-ին.
  185. ↑ Gorst, Anthony; Johnman, Lewis (1997). The Suez Crisis. Routledge. ISBN 978-0-415-11449-3.
  186. ↑ Benny Morris (2011 թ․ մայիսի 25). Righteous Victims: A History of the Zionist-Arab Conflict, 1881–1998. Knopf Doubleday Publishing Group. էջեր 300, 301. ISBN 978-0-307-78805-4. «[p. 300] In exchange (for Israeli withdrawal) the United states had indirectly promised to guarantee Israel's right of passage through the straits (to the Red sea) and its right to self defense if the Egyptian closed them....(p 301) The 1956 war resulted in a significant reduction of...Israeli border tension. Egypt refrained from reactivating the Fedaeen, and...Egypt and Jordan made great effort to curb infiltration»
  187. ↑ «Adolf Eichmann». Jewish Virtual Library. Վերցված է 2007 թ․ սեպտեմբերի 18-ին.
  188. ↑ Cole 2003, էջ. 27. "... the Eichmann trial, which did so much to raise public awareness of the Holocaust ..."
  189. ↑ Shlomo Shpiro (2006). «No place to hide: Intelligence and civil liberties in Israel». Cambridge Review of International Affairs. 19 (44): 629–648. doi:10.1080/09557570601003361. S2CID 144734253.
  190. ↑ Cohen, Avner (2019 թ․ մայիսի 3). «How a Standoff with the U.S. Almost Blew up Israel's Nuclear Program». Haaretz.
  191. ↑ «The Battle of the Letters, 1963: John F. Kennedy, David Ben-Gurion, Levi Eshkol, and the U.S. Inspections of Dimona | National Security Archive». 2019 թ․ ապրիլի 29.
  192. ↑ "The Politics of Miscalculation in the Middle East", by Richard B. Parker (1993 Indiana University Press) p. 38
  193. ↑ Maoz, Moshe (1995). Syria and Israel: From War to Peacemaking. Oxford University Press. էջ 70. ISBN 978-0-19-828018-7.
  194. ↑ «On This Day 5 Jun». BBC. 1967 թ․ հունիսի 5. Վերցված է 2011 թ․ դեկտեմբերի 26-ին.
  195. ↑ Segev 2007, էջ. 178
  196. ↑ Gat, Moshe (2003). Britain and the Conflict in the Middle East, 1964–1967: The Coming of the Six-Day War. Greenwood Publishing Group. էջ 202. ISBN 978-0-275-97514-2.
  197. ↑ John Quigley, The Six-Day War and Israeli Self-Defense: Questioning the Legal Basis for Preventive War, Cambridge University Press, 2013, p. 32.
  198. ↑ Samir A. Mutawi (2002). Jordan in the 1967 War. Cambridge University Press. էջ 93. ISBN 978-0-521-52858-0. «Although Eshkol denounced the Egyptians, his response to this development was a model of moderation. His speech on 21 May demanded that Nasser withdraw his forces from Sinai but made no mention of the removal of UNEF from the Straits nor of what Israel would do if they were closed to Israeli shipping. The next day Nasser announced to an astonished world that henceforth the Straits were, indeed, closed to all Israeli ships»
  199. ↑ Segev 2007, էջ. 289
  200. ↑ Smith 2006, էջ. 126. "Nasser, the Egyptian president, decided to mass troops in the Sinai ... casus belli by Israel."
  201. ↑ Bennet, James (2005 թ․ մարտի 13). «The Interregnum». The New York Times Magazine. Վերցված է 2010 թ․ փետրվարի 11-ին.
  202. ↑ «Israel Ministry of Foreign Affairs – The Palestinian National Covenant – July 1968». Mfa.gov.il. Վերցված է 2009 թ․ մարտի 13-ին.
  203. ↑ Silke, Andrew (2004). Research on Terrorism: Trends, Achievements and Failures. Routledge. էջ 149 (256 pp.). ISBN 978-0-7146-8273-0. Վերցված է 2010 թ․ մարտի 8-ին.
  204. ↑ Gilbert, Martin (2002). The Routledge Atlas of the Arab–Israeli Conflict: The Complete History of the Struggle and the Efforts to Resolve It. Routledge. էջ 82. ISBN 978-0-415-28116-4. Վերցված է 2010 թ․ մարտի 8-ին.
  205. ↑ Andrews, Edmund; Kifner, John (2008 թ․ հունվարի 27). «George Habash, Palestinian Terrorism Tactician, Dies at 82». The New York Times. Վերցված է 2012 թ․ մարտի 29-ին.
  206. ↑ «1973: Arab states attack Israeli forces». On This Day. BBC News. 1973 թ․ հոկտեմբերի 6. Վերցված է 2007 թ․ հուլիսի 15-ին.
  207. ↑ «Agranat Commission». Knesset. 2008. Վերցված է 2010 թ․ ապրիլի 8-ին.
  208. ↑ Bregman 2002, էջեր. 169–170 "In hindsight we can say that 1977 was a turning point ..."
  209. ↑ Bregman 2002, էջեր. 171–174
  210. ↑ Bregman 2002, էջեր. 186–187
  211. ↑ Bregman 2002, էջեր. 186
  212. ↑ «Basic Law: Jerusalem, Capital of Israel». Knesset. Վերցված է 2017 թ․ հունվարի 14-ին.
  213. ↑ Cleveland, William L. (1999). A history of the modern Middle East. Westview Press. էջ 356. ISBN 978-0-8133-3489-9.
  214. ↑ Lustick, Ian (1997). «Has Israel Annexed East Jerusalem?». Middle East Policy. V (1): 34–45. doi:10.1111/j.1475-4967.1997.tb00247.x. ISSN 1061-1924. OCLC 4651987544. Արխիվացված է օրիգինալից (PDF) 2009 թ․ նոյեմբերի 20-ին. Վերցված է 2013 թ․ հունիսի 1-ին.
  215. ↑ «Golan Heights profile». BBC News. 2015 թ․ նոյեմբերի 27. Վերցված է 2017 թ․ հունվարի 6-ին.
  216. ↑ Hillier, T. (1998). Sourcebook on Public International Law. Routledge. ISBN 978-1-135-35366-7. Վերցված է 2021 թ․ հոկտեմբերի 12-ին.
  217. ↑ Monacella, R.; Ware, S.A. (2007). Fluctuating Borders: Speculations about Memory and Emergence. RMIT University Press. ISBN 978-1-921166-48-8. Վերցված է 2021 թ․ հոկտեմբերի 12-ին.
  218. ↑ Friedberg, Rachel M. (2001 թ․ նոյեմբեր). «The Impact of Mass Migration on the Israeli Labor Market» (PDF). The Quarterly Journal of Economics. 116 (4): 1373–1408. CiteSeerX 10.1.1.385.2596. doi:10.1162/003355301753265606. hdl:10419/102605.
  219. ↑ Bregman 2002, էջ. 199
  220. ↑ Schiff, Ze'ev; Ehud, Yaari (1984). Israel's Lebanon War. Simon & Schuster. էջ 284. ISBN 978-0-671-47991-6.
  221. ↑ Silver, Eric (1984). Begin: The Haunted Prophet. Random House. էջ 239. ISBN 978-0-394-52826-7.
  222. ↑ Tessler, Mark A. (1994). A History of the Israeli–Palestinian conflict. Indiana University Press. էջ 677. ISBN 978-0-253-20873-6.
  223. ↑ Stone & Zenner 1994, էջ. 246. "Toward the end of 1991 ... were the result of internal Palestinian terror."
  224. ↑ Haberman, Clyde (1991 թ․ դեկտեմբերի 9). «After 4 Years, Intifada Still Smolders». The New York Times. Վերցված է 2008 թ․ մարտի 28-ին.
  225. ↑ Mowlana, Gerbner & Schiller 1992, էջ. 111
  226. ↑ Bregman 2002, էջ. 236
  227. ↑ «From the End of the Cold War to 2001». Boston College. Արխիվացված է օրիգինալից 2013 թ․ օգոստոսի 27-ին. Վերցված է 2012 թ․ մարտի 20-ին.
  228. ↑ «The Oslo Accords, 1993». U.S. Department of State. Արխիվացված է օրիգինալից 2010 թ․ հունվարի 22-ին. Վերցված է 2010 թ․ մարտի 30-ին.
  229. ↑ «Israel–PLO Recognition – Exchange of Letters between PM Rabin and Chairman Arafat – Sept 9, 1993». Israeli Ministry of Foreign Affairs. Վերցված է 2010 թ․ մարտի 31-ին.
  230. ↑ Harkavy & Neuman 2001, էջ. 270. "Even though Jordan in 1994 became the second country, after Egypt to sign a peace treaty with Israel ..."
  231. ↑ «Sources of Population Growth: Total Israeli Population and Settler Population, 1991–2003». Settlements information. Foundation for Middle East Peace. Արխիվացված է օրիգինալից 2013 թ․ օգոստոսի 26-ին. Վերցված է 2012 թ․ մարտի 20-ին.
  232. ↑ Kurtzer, Daniel; Lasensky, Scott (2008). Negotiating Arab-Israeli peace: American leadership in the Middle East. United States Institute of Peace Press. էջ 44. ISBN 978-1-60127-030-6.
  233. ↑ Cleveland, William L. (1999). A history of the modern Middle East. Westview Press. էջ 494. ISBN 978-0-8133-3489-9.
  234. ↑ «Israel marks Rabin assassination». BBC News. 2005 թ․ նոյեմբերի 12.
  235. ↑ Bregman 2002, էջ. 257
  236. ↑ «The Wye River Memorandum». U.S. Department of State. 1998 թ․ հոկտեմբերի 23. Վերցված է 2010 թ․ մարտի 30-ին.
  237. ↑ Gelvin 2005, էջ. 240
  238. ↑ Gross, Tom (2014 թ․ հունվարի 16). «The big myth: that he caused the Second Intifada». The Jewish Chronicle. Արխիվացված է օրիգինալից 2016 թ․ մարտի 4-ին. Վերցված է 2016 թ․ ապրիլի 22-ին.
  239. ↑ Hong, Nicole (2015 թ․ փետրվարի 23). «Jury Finds Palestinian Authority, PLO Liable for Terrorist Attacks in Israel a Decade Ago». The Wall Street Journal. Վերցված է 2016 թ․ ապրիլի 22-ին.
  240. ↑ Ain, Stewart (2000 թ․ դեկտեմբերի 20). «PA: Intifada Was Planned». The Jewish Week. Արխիվացված է օրիգինալից 2007 թ․ հոկտեմբերի 13-ին.
  241. ↑ Samuels, David (2005 թ․ սեպտեմբերի 1). «In a Ruined Country». The Atlantic. Վերցված է 2013 թ․ մարտի 27-ին.
  242. ↑ «West Bank barrier route disputed, Israeli missile kills 2». USA Today. 2004 թ․ հուլիսի 29. Արխիվացված է օրիգինալից 2012 թ․ հոկտեմբերի 20-ին. Վերցված է 2012 թ․ հոկտեմբերի 1-ին.
  243. ↑ Harel, Amos; Issacharoff, Avi (2010 թ․ հոկտեմբերի 1). «Years of rage». Haaretz. Վերցված է 2012 թ․ օգոստոսի 12-ին.
  244. ↑ King, Laura (2004 թ․ սեպտեմբերի 28). «Losing Faith in the Intifada». Los Angeles Times. Վերցված է 2012 թ․ օգոստոսի 12-ին.; Diehl, Jackson (2004 թ․ սեպտեմբերի 27). «From Jenin To Fallujah?». The Washington Post. Վերցված է 2012 թ․ օգոստոսի 12-ին.; Amidror, Yaakov. «Winning Counterinsurgency War: The Israeli Experience» (PDF). Strategic Perspectives. Jerusalem Center for Public Affairs. Արխիվացված է օրիգինալից (PDF) 2012 թ․ օգոստոսի 11-ին. Վերցված է 2012 թ․ օգոստոսի 12-ին.; Frisch, Hillel (2009 թ․ հունվարի 12). «The Need for a Decisive Israeli Victory Over Hamas». Perspectives Papers on Current Affairs. Begin-Sadat Center for Strategic Studies. Արխիվացված է օրիգինալից 2012 թ․ հունիսի 14-ին. Վերցված է 2012 թ․ օգոստոսի 12-ին.; Buchris, Ofek (2006 թ․ մարտի 9). «The "Defensive Shield" Operation as a Turning Point in Israel's National Security Strategy». Strategy Research Project. United States Army War College. Վերցված է 2012 թ․ օգոստոսի 12-ին.; Krauthammer, Charles (2004 թ․ հունիսի 18). «Israel's Intifada Victory». The Washington Post. Վերցված է 2012 թ․ օգոստոսի 12-ին.; Plocker, Sever (2008 թ․ հունիսի 22). «2nd Intifada forgotten». Ynetnews. Վերցված է 2012 թ․ օգոստոսի 12-ին.; Ya'alon, Moshe (2007 թ․ հունվար). «Lessons from the Palestinian 'War' against Israel» (PDF). Policy Focus. Washington Institute for Near East Policy. Արխիվացված է օրիգինալից (PDF) 2012 թ․ օգոստոսի 11-ին. Վերցված է 2012 թ․ օգոստոսի 12-ին.; Hendel, Yoaz (2010 թ․ սեպտեմբերի 20). «Letting the IDF win». Ynetnews. Վերցված է 2012 թ․ օգոստոսի 12-ին.; Zvi Shtauber; Yiftah Shapir (2006). The Middle East strategic balance, 2004–2005. Sussex Academic Press. էջ 7. ISBN 978-1-84519-108-5. Վերցված է 2012 թ․ փետրվարի 12-ին.
  245. ↑ «Fatalities before Operation "Cast Lead"». B'Tselem. Վերցված է 2017 թ․ հունվարի 14-ին.
  246. ↑ «Security Council Calls for End to Hostilities between Hizbollah, Israel, Unanimously Adopting Resolution 1701 (2006)». United Nations Security Council Resolution 1701. 2006 թ․ օգոստոսի 11.
    Escalation of hostilities in Lebanon and in Israel since Hizbollah's attack on Israel on 12 July 2006
  247. ↑ Harel, Amos (2006 թ․ հուլիսի 13). «Hezbollah kills 8 soldiers, kidnaps two in offensive on northern border». Haaretz. Վերցված է 2012 թ․ մարտի 20-ին.
  248. ↑ Koutsoukis, Jason (2009 թ․ հունվարի 5). «Battleground Gaza: Israeli ground forces invade the strip». Sydney Morning Herald. Վերցված է 2009 թ․ հունվարի 5-ին.
  249. ↑ Ravid, Barak (2009 թ․ հունվարի 18). «IDF begins Gaza troop withdrawal, hours after ending 3-week offensive». Haaretz. Վերցված է 2012 թ․ մարտի 20-ին.
  250. ↑ Azoulay, Yuval (2009 թ․ հունվարի 1). «Two IDF soldiers, civilian lightly hurt as Gaza mortars hit Negev». Haaretz. Վերցված է 2012 թ․ մարտի 20-ին.
  251. ↑ Lappin, Yaakov; Lazaroff, Tovah (2012 թ․ նոյեմբերի 12). «Gaza groups pound Israel with over 100 rockets». The Jerusalem Post. Վերցված է 2013 թ․ մարտի 27-ին.
  252. ↑ Stephanie Nebehay (2012 թ․ նոյեմբերի 20). «UN rights boss, Red Cross urge Israel, Hamas to spare civilians». Reuters. Վերցված է 2012 թ․ նոյեմբերի 20-ին.; al-Mughrabi, Nidal (2012 թ․ նոյեմբերի 24). «Hamas leader defiant as Israel eases Gaza curbs». Reuters. Վերցված է 2013 թ․ փետրվարի 8-ին.; «Israeli air strike kills top Hamas commander Jabari». The Jerusalem Post. Վերցված է 2012 թ․ նոյեմբերի 14-ին.
  253. ↑ «Israel and Hamas Trade Attacks as Tension Rises». The New York Times. 2014 թ․ հուլիսի 8.
  254. ↑ «Israel and Hamas agree Gaza truce, Biden pledges assistance». Reuters. 2021 թ․ մայիսի 21.
  255. ↑ Israel's Free Trade Area Agreements, IL: Tamas, Արխիվացված է օրիգինալից 2011 թ․ հոկտեմբերի 3-ին, Վերցված է 2011 թ․ սեպտեմբերի 8-ին {{citation}}: More than one of |archivedate= and |archive-date= specified (օգնություն); More than one of |archiveurl= and |archive-url= specified (օգնություն)
  256. ↑ «Israel signs free trade agreement with Mercosur». Israel Ministry of Foreign Affairs. 2007 թ․ դեկտեմբերի 19. Վերցված է 2012 թ․ հոկտեմբերի 15-ին.
  257. ↑ 257,00 257,01 257,02 257,03 257,04 257,05 257,06 257,07 257,08 257,09 257,10 257,11 257,12 257,13 257,14 257,15 «Israel». The World Factbook. Central Intelligence Agency. Վերցված է 2017 թ․ հունվարի 5-ին.
  258. ↑ Cohen, Gili (2012 թ․ հունվարի 9). «Israel Navy to devote majority of missile boats to secure offshore drilling rafts». Haaretz.
  259. ↑ «Area of Districts, Sub-Districts, Natural Regions and Lakes». Israel Central Bureau of Statistics. 2012 թ․ սեպտեմբերի 11. Վերցված է 2013 թ․ հունիսի 13-ին.
  260. ↑ «Israel (Geography)». Country Studies. 2009 թ․ մայիսի 7. Վերցված է 2010 թ․ փետրվարի 12-ին.
  261. ↑ «The Coastal Plain». Israel Ministry of Tourism. Արխիվացված է օրիգինալից 2017 թ․ հունվարի 7-ին. Վերցված է 2017 թ․ հունվարի 6-ին.
  262. ↑ The Living Dead Sea. Israel Ministry of Foreign Affairs. 1999. ISBN 978-0-8264-0406-0. Վերցված է 2007 թ․ հուլիսի 20-ին.
  263. ↑ Makhteshim Country. UNESCO. 2001. ISBN 978-954-642-135-7. Վերցված է 2007 թ․ սեպտեմբերի 19-ին.
  264. ↑ Jacobs 1998, էջ. 284. "The extraordinary Makhtesh Ramon – the largest natural crater in the world ..." Jacobs, Daniel; Eber, Shirley; Silvani, Francesca; (Firm), Rough Guides (1998). Israel and the Palestinian Territories. ISBN 978-1-85828-248-0. Վերցված է 2016 թ․ փետրվարի 24-ին.
  265. ↑ «Makhtesh Ramon». Jewish Virtual Library. Վերցված է 2010 թ․ փետրվարի 12-ին.
  266. ↑ Rinat, Zafrir (2008 թ․ մայիսի 29). «More endangered than rain forests?». Haaretz. Tel Aviv. Վերցված է 2012 թ․ մարտի 20-ին.
  267. ↑ Dinerstein, Eric; Olson, David; Joshi, Anup; Vynne, Carly; Burgess, Neil D.; Wikramanayake, Eric; Hahn, Nathan; Palminteri, Suzanne; Hedao, Prashant; Noss, Reed; Hansen, Matt; Locke, Harvey; Ellis, Erle C; Jones, Benjamin; Barber, Charles Victor; Hayes, Randy; Kormos, Cyril; Martin, Vance; Crist, Eileen; Sechrest, Wes; Price, Lori; Baillie, Jonathan E. M.; Weeden, Don; Suckling, Kierán; Davis, Crystal; Sizer, Nigel; Moore, Rebecca; Thau, David; Birch, Tanya; Potapov, Peter; Turubanova, Svetlana; Tyukavina, Alexandra; de Souza, Nadia; Pintea, Lilian; Brito, José C.; Llewellyn, Othman A.; Miller, Anthony G.; Patzelt, Annette; Ghazanfar, Shahina A.; Timberlake, Jonathan; Klöser, Heinz; Shennan-Farpón, Yara; Kindt, Roeland; Lillesø, Jens-Peter Barnekow; van Breugel, Paulo; Graudal, Lars; Voge, Maianna; Al-Shammari, Khalaf F.; Saleem, Muhammad (2017). «An Ecoregion-Based Approach to Protecting Half the Terrestrial Realm». BioScience. 67 (6): 534–545. doi:10.1093/biosci/bix014. ISSN 0006-3568. PMC 5451287. PMID 28608869.
  268. ↑ Grantham, H. S.; Duncan, A.; Evans, T. D.; Jones, K. R.; Beyer, H. L.; Schuster, R.; Walston, J.; Ray, J. C.; Robinson, J. G.; Callow, M.; Clements, T.; Costa, H. M.; DeGemmis, A.; Elsen, P. R.; Ervin, J.; Franco, P.; Goldman, E.; Goetz, S.; Hansen, A.; Hofsvang, E.; Jantz, P.; Jupiter, S.; Kang, A.; Langhammer, P.; Laurance, W. F.; Lieberman, S.; Linkie, M.; Malhi, Y.; Maxwell, S.; Mendez, M.; Mittermeier, R.; Murray, N. J.; Possingham, H.; Radachowsky, J.; Saatchi, S.; Samper, C.; Silverman, J.; Shapiro, A.; Strassburg, B.; Stevens, T.; Stokes, E.; Taylor, R.; Tear, T.; Tizard, R.; Venter, O.; Visconti, P.; Wang, S.; Watson, J. E. M. (2020). «Anthropogenic modification of forests means only 40% of remaining forests have high ecosystem integrity – Supplementary Material». Nature Communications. 11 (1): 5978. doi:10.1038/s41467-020-19493-3. ISSN 2041-1723. PMC 7723057. PMID 33293507.
  269. ↑ Ferry M.; Meghraoui M.; Karaki A.A.; Al-Taj M.; Amoush H.; Al-Dhaisat S.; Barjous M. (2008). «A 48-kyr-long slip rate history for the Jordan Valley segment of the Dead Sea Fault». Earth and Planetary Science Letters. 260 (3–4): 394–406. Bibcode:2007E&PSL.260..394F. doi:10.1016/j.epsl.2007.05.049.
  270. ↑ American Friends of the Tel Aviv University, Earthquake Experts at Tel Aviv University Turn to History for Guidance (4 October 2007). Quote: The major ones were recorded along the Jordan Valley in the years 31 B.C.E., 363 C.E., 749 C.E., and 1033 C.E. "So roughly, we are talking about an interval of every 400 years. If we follow the patterns of nature, a major quake should be expected any time because almost a whole millennium has passed since the last strong earthquake of 1033." (Tel Aviv University Associate Professor Dr. Shmuel (Shmulik) Marco). [1] Արխիվացված 11 Օգոստոս 2020 Wayback Machine
  271. ↑ 271,0 271,1 Zafrir Renat, Israel Is Due, and Ill Prepared, for Major Earthquake, Haaretz, 15 January 2010. "On average, a destructive earthquake takes place in Israel once every 80 years, causing serious casualties and damage." [2]
  272. ↑ Watzman, Haim (1997 թ․ փետրվարի 8). «Left for dead». New Scientist. London. Վերցված է 2012 թ․ մարտի 20-ին.
  273. ↑ «WMO Region 6: Highest Temperature». World Meteorological Organization. Արխիվացված օրիգինալից 2021 թ․ սեպտեմբերի 12-ին. Վերցված է 2021 թ․ սեպտեմբերի 14-ին.
  274. ↑ Goldreich 2003, էջ. 85
  275. ↑ «Average Weather for Tel Aviv-Yafo». The Weather Channel. Արխիվացված է օրիգինալից 2013 թ․ հունվարի 20-ին. Վերցված է 2007 թ․ հուլիսի 11-ին.
  276. ↑ «Average Weather for Jerusalem». The Weather Channel. Արխիվացված է օրիգինալից 2013 թ․ հունվարի 20-ին. Վերցված է 2007 թ․ հուլիսի 11-ին.
  277. ↑ Sitton, Dov (2003 թ․ սեպտեմբերի 20). «Development of Limited Water Resources – Historical and Technological Aspects». Israeli Ministry of Foreign Affairs. Վերցված է 2007 թ․ նոյեմբերի 7-ին.
  278. ↑ 278,0 278,1 Grossman, Gershon; Ayalon, Ofira; Baron, Yifaat; Kauffman, Debby. «Solar energy for the production of heat Summary and recommendations of the 4th assembly of the energy forum at SNI». Samuel Neaman Institute for Advanced Studies in Science and Technology. Արխիվացված է օրիգինալից 2013 թ․ հունվարի 16-ին. Վերցված է 2012 թ․ օգոստոսի 12-ին.
  279. ↑ «Flora of Israel Online». Flora.huji.ac.il. Արխիվացված է օրիգինալից 2014 թ․ ապրիլի 30-ին. Վերցված է 2010 թ․ սեպտեմբերի 29-ին.
  280. ↑ «National Parks and Nature Reserves, Israel». Israel Ministry of Tourism. Արխիվացված է օրիգինալից 2012 թ․ հոկտեմբերի 19-ին. Վերցված է 2012 թ․ սեպտեմբերի 18-ին.
  281. ↑ «Climate Change Trends and Impact in Israel». Ministry of Environmental Protection. 2020 թ․ նոյեմբերի 2. Վերցված է 2021 թ․ հունիսի 29-ին.
  282. ↑ 282,0 282,1 282,2 282,3 282,4 282,5 282,6 Земля Израиля (Эрец-Исраэль). Географический очерк՝ հոդվածը Հրեական էլեկտրոնային հանրագիտարանում
  283. ↑ «Израиль нашёл у себя 4,2 млрд баррелей нефти». Деловой квартал. 2010 թ․ օգոստոսի 30. Արխիվացված է օրիգինալից 2013 թ․ սեպտեմբերի 30-ին. Վերցված է 2015 թ․ հոկտեմբերի 5-ին.
  284. ↑ Стивенс Б. (2011 թ․ ապրիլի 5). «Может ли Израиль стать энергетическим гигантом?». The Wall Street Journal. Վերցված է 2018 թ․ դեկտեմբերի 12-ին.
  285. ↑ Якимова Е. Принципы «газовой» дипломатии Израиля в отношении стран СНГ и Балтии // Цайтшрифт : журнал. — Вильнюс: Европейский гуманитарный университет, 2013. — В. 3. — Т. 8. — С. 103. — ISSN 2029-9486.
  286. ↑ Тюрин А. (2015 թ․ հունվարի 31). «Газ Восточного Средиземноморья: драма Кипра и успех Израиля». Однако. Վերցված է 2015 թ․ հոկտեմբերի 5-ին.
  287. ↑ 287,0 287,1 287,2 287,3 287,4 287,5 287,6 287,7 287,8 Կաղապար:Кругосвет
  288. ↑ «Решение проблемы нехватки воды в Израиле: Повторное Использование, Сбор и Восстановление Водных Ресурсов» (PDF). 2012. Արխիվացված է օրիգինալից (PDF) 2019 թ․ մարտի 29-ին. Վերցված է 2019 թ․ մարտի 30-ին.
  289. ↑ «В Израиле дефицит воды достиг 2,5 миллиарда кубометров». РИА Новости. 2018 թ․ օգոստոսի 26. Վերցված է 2018 թ․ նոյեմբերի 19-ին.
  290. ↑ «Alexander River Restoration Project Wins 2003 International River Prize» (անգլերեն). Еврейский национальный фонд. Վերցված է 2019 թ․ մարտի 30-ին.
  291. ↑ «Water in Israel: Rehabilitation of Israel's Rivers». Еврейская виртуальная библиотека. Վերցված է 2019 թ․ մարտի 30-ին.
  292. ↑ Joyce Chepkemoi. (2018 թ․ հուլիսի 6). «The World's Saltiest Bodies of Water». WorldAtlas. Վերցված է 2018 թ․ նոյեմբերի 20-ին.
  293. ↑ 293,0 293,1 293,2 293,3 293,4 293,5 293,6 293,7 293,8 Израиль / Федорченко А. В., Страшун Б. А. и др. // Излучение плазмы — Исламский фронт спасения. — М. : Большая российская энциклопедия, 2008. — С. 37. — (Большая российская энциклопедия : [в 35 т.] / гл. ред. Ю. С. Осипов ; 2004—2017, т. 11). — ISBN 978-5-85270-342-2.
  294. ↑ «Водные ресурсы Израиля». israelistate.net. Արխիվացված է օրիգինալից 2008 թ․ ապրիլի 18-ին.
  295. ↑ «Ашкелонская опреснительная станция» (անգլերեն). министерство финансов. 2021 թ․ հունվարի 26. Վերցված է 2021 թ․ հուլիսի 12-ին.
  296. ↑ «Первый шаг к опреснению воды» (եբրայերեն). 2001 թ․ սեպտեմբերի 4. Վերցված է 2020 թ․ նոյեմբերի 9-ին.
  297. ↑ Ривка Борохов (2012 թ․ փետրվարի 6). «Израиль-первопроходец опреснительных технологий». МИД Израиля. Վերցված է 2019 թ․ սեպտեմբերի 30-ին.
  298. ↑ «Израиль запустил крупную станцию опреснения морской воды». РИА Новости. 2010 թ․ մայիսի 17. Վերցված է 2019 թ․ սեպտեմբերի 30-ին.
  299. ↑ «Опреснительные станции Израиля» (եբրայերեն). Վերցված է 2020 թ․ նոյեմբերի 9-ին.
  300. ↑ Rowan Jacobsen (2016 թ․ հուլիսի 29). «Israel Proves the Desalination Era Is Here». Scientific American. Վերցված է 2018 թ․ նոյեմբերի 19-ին.
  301. ↑ «Israel's Water Sources» (անգլերեն). Jewish National Fund. Վերցված է 2018 թ․ նոյեմբերի 19-ին.
  302. ↑ «Soils of Israel» (անգլերեն). IALC. 2001 թ․ նոյեմբերի 15. Վերցված է 2008 թ․ հուլիսի 2-ին.
  303. ↑ Կաղապար:Британника онлайн
  304. ↑ «Israel's Forests». Israel Ministry of Foreign Affairs. Վերցված է 2018 թ․ նոյեմբերի 20-ին.
  305. ↑ «Israel» (անգլերեն). AmphibiaWeb. Վերցված է 2018 թ․ նոյեմբերի 20-ին.
  306. ↑ «Nature Reserves and National Parks». Israel Ministry of Foreign Affairs. Վերցված է 2018 թ․ նոյեմբերի 20-ին.
  307. ↑ Заповедники՝ հոդվածը Հրեական էլեկտրոնային հանրագիտարանում
  308. ↑ «Israel in Figures 2015» (PDF) (անգլերեն). Israel Central Bureau of Statistics. 2015. էջեր P. 30. Վերցված է 2019 թ․ մարտի 30-ին. {{cite web}}: |pages= has extra text (օգնություն)
  309. ↑ 309,0 309,1 Zafrir Rinat (2016 թ․ հունվարի 27). «Israel Reaches 49th Place in Global Environmental Index». Haaretz. Վերցված է 2019 թ․ մարտի 30-ին.
  310. ↑ Կաղապար:Британника онлайн
  311. ↑ D’vora Ben-Shaul. «Israel Environment & Nature: Environmental Issues». Jewish Virtual Library. Վերցված է 2018 թ․ նոյեմբերի 20-ին.
  312. ↑ «Israel's Fifth National Report to the United Nations Convention on Biological Diversity» (PDF) (անգլերեն). Министерство по охране окружающей среды Израиля. 2016. էջեր P. 95, 140. Արխիվացված է օրիգինալից (PDF) 2019 թ․ մարտի 30-ին. {{cite web}}: |pages= has extra text (օգնություն)
  313. ↑ 313,0 313,1 «Field Listing — Executive Branch». The World Factbook. 2007 թ․ հունիսի 19. Արխիվացված է օրիգինալից 2008 թ․ ապրիլի 22-ին. Վերցված է 2007 թ․ հուլիսի 20-ին.
  314. ↑ In 1996, direct elections for the prime minister were inaugurated, but the system was declared unsatisfactory and the old one reinstated. See «Israel's election process explained». BBC News. 2003 թ․ հունվարի 23. Վերցված է 2010 թ․ մարտի 31-ին.
  315. ↑ «The Electoral System in Israel». The Knesset. Վերցված է 2007 թ․ օգոստոսի 8-ին.
  316. ↑ Jewish settlers can vote in Israeli elections, though West Bank is officially not Israel, Fox News, February 2015: "When Israelis go to the polls next month, tens of thousands of Jewish settlers in the West Bank will also be casting votes, even though they do not live on what is sovereign Israeli territory. This exception in a country that doesn't allow absentee voting for citizens living abroad is a telling reflection of Israel's somewhat ambiguous and highly contentious claim to the territory, which has been under military occupation for almost a half century."
  317. ↑ The Social Composition of the 20th Knesset, Israeli Democracy Institute, 30 March 2015
  318. ↑ Halbfinger, David M.; McCann, Allison (2020 թ․ փետրվարի 28). «As Israel Votes Again (and Again), Arabs See an Opportunity». The New York Times (ամերիկյան անգլերեն). ISSN 0362-4331. Արխիվացված օրիգինալից 2022 թ․ հունվարի 6-ին.
  319. ↑ Mazie 2006, էջ. 34
  320. ↑ Charbit, Denis (2014). «Israel's Self-Restrained Secularism from the 1947 Status Quo Letter to the Present». In Berlinerblau, Jacques; Fainberg, Sarah; Nou, Aurora (eds.). Secularism on the Edge: Rethinking Church-State Relations in the United States, France, and Israel. New York: Palgrave Macmillan. էջեր 167–169. ISBN 978-1-137-38115-6. «The compromise, therefore, was to choose constructive ambiguity: as surprising as it may seem, there is no law that declares Judaism the official religion of Israel. However, there is no other law that declares Israel's neutrality toward all confessions. Judaism is not recognized as the official religion of the state, and even though the Jewish, Muslim and Christian clergy receive their salaries from the state, this fact does not make Israel a neutral state. This apparent pluralism cannot dissimulate the fact that Israel displays a clear and undoubtedly hierarchical pluralism in religious matters. ... It is important to note that from a multicultural point of view, this self-restrained secularism allows Muslim law to be practiced in Israel for personal matters of the Muslim community. As surprising as it seems, if not paradoxical for a state in war, Israel is the only Western democratic country in which Sharia enjoys such an official status.»
  321. ↑ Sharot, Stephen (2007). «Judaism in Israel: Public Religion, Neo-Traditionalism, Messianism, and Ethno-Religious Conflict». In Beckford, James A.; Demerath, Jay (eds.). The Sage Handbook of the Sociology of Religion. London and Thousand Oaks, CA: Sage Publications. էջեր 671–672. ISBN 978-1-4129-1195-5. «It is true that Jewish Israelis, and secular Israelis in particular, conceive of religion as shaped by a state-sponsored religious establishment. There is no formal state religion in Israel, but the state gives its official recognition and financial support to particular religious communities, Jewish, Islamic and Christian, whose religious authorities and courts are empowered to deal with matters of personal status and family law, such as marriage, divorce, and alimony, that are binding on all members of the communities.»
  322. ↑ Jacoby, Tami Amanda (2005). Women in Zones of Conflict: Power and Resistance in Israel. Montreal, Quebec and Kingston, Ontario: McGill-Queen's University Press. էջեր 53–54. ISBN 978-0-7735-2993-9. «Although there is no official religion in Israel, there is also no clear separation between religion and state. In Israeli public life, tensions frequently arise among different streams of Judaism: Ultra-Orthodox, National-Religious, Mesorati (Conservative), Reconstructionist Progressive (Reform), and varying combinations of traditionalism and non-observance. Despite this variety in religious observances in society, Orthodox Judaism prevails institutionally over the other streams. This boundary is an historical consequence of the unique evolution of the relationship between Israel nationalism and state building. ... Since the founding period, in order to defuse religious tensions, the State of Israel has adopted what is known as the 'status quo,' an unwritten agreement stipulating that no further changes would be made in the status of religion, and that conflict between the observant and non-observant sectors would be handled circumstantially. The 'status quo' has since pertained to the legal status of both religious and secular Jews in Israel. This situation was designed to appease the religious sector, and has been upheld indefinitely through the disproportionate power of religious political parties in all subsequent coalition governments. ... On one hand, the Declaration of Independence adopted in 1948 explicitly guarantees freedom of religion. On the other, it simultaneously prevents the separation of religion and state in Israel.»
  323. ↑ Englard, Izhak (Winter 1987). «Law and Religion in Israel». The American Journal of Comparative Law. 35 (1): 185–208. doi:10.2307/840166. JSTOR 840166. «The great political and ideological importance of religion in the state of Israel manifests itself in the manifold legal provisions concerned with religions phenomenon. ... It is not a system of separation between state and religion as practiced in the U.S.A and several other countries of the world. In Israel a number of religious bodies exercise official functions; the religious law is applied in limited areas»
  324. ↑ «Jewish nation state: Israel approves controversial bill». BBC. 2018 թ․ հուլիսի 19. Վերցված է 2018 թ․ հուլիսի 20-ին.
  325. ↑ 325,0 325,1 «The Judiciary: The Court System». Israel Ministry of Foreign Affairs. 2005 թ․ օգոստոսի 1. Վերցված է 2007 թ․ օգոստոսի 5-ին.
  326. ↑ «Israel's high court unique in region». Boston Herald. 2007 թ․ սեպտեմբերի 9. Վերցված է 2013 թ․ մարտի 27-ին.
  327. ↑ «Israel and the International Criminal Court». Office of the Legal Adviser to the Israeli Ministry of Foreign Affairs. 2002 թ․ հունիսի 30. Արխիվացված է օրիգինալից 2007 թ․ մայիսի 16-ին. Վերցված է 2007 թ․ հուլիսի 20-ին.
  328. ↑ «The State — Judiciary — The Court System». Israel Ministry of Foreign Affairs. 2006 թ․ հոկտեմբերի 1. Վերցված է 2007 թ․ օգոստոսի 9-ին.
  329. ↑ «הליך מינוי השופטים בישראל: עובד – אל תיגעו!». Israel Democracy Institute. Վերցված է 2015 թ․ հուլիսի 21-ին.
  330. ↑ Suzi Navot (2007). Constitutional Law of Israel. Kluwer Law International. էջ 146. ISBN 978-90-411-2651-1.
  331. ↑ Orna Ben-Naftali; Michael Sfard; Hedi Viterbo (2018). The ABC of the OPT: A Legal Lexicon of the Israeli Control over the Occupied Palestinian Territory. Cambridge University Press. էջեր 52–. ISBN 978-1-107-15652-4.
  332. ↑ «Introduction to the Tables: Geophysical Characteristics». Central Bureau of Statistics. Արխիվացված է օրիգինալից (doc) 2011 թ․ փետրվարի 21-ին. Վերցված է 2007 թ․ սեպտեմբերի 4-ին.
  333. ↑ 333,0 333,1 333,2 «Localities and Population, by Population Group, District, Sub-District and Natural Region». Israel Central Bureau of Statistics. 2017 թ․ սեպտեմբերի 6. Վերցված է 2017 թ․ սեպտեմբերի 19-ին.
  334. ↑ 334,0 334,1 «Population of Jerusalem, by Age, Religion and Geographical Spreading, 2015» (PDF). Jerusalem Institute for Israel Studies. Արխիվացված է օրիգինալից (PDF) 2017 թ․ սեպտեմբերի 24-ին. Վերցված է 2017 թ․ սեպտեմբերի 19-ին.
  335. ↑ Bard, Mitchell. «Israel Makes Peace With Egypt». Jewish Virtual Library. American-Israeli Cooperative Enterprise. Վերցված է 2013 թ․ մայիսի 31-ին.
  336. ↑ «Resolution 497 (1981)». United Nations. 1981. Արխիվացված է օրիգինալից 2012 թ․ հունիսի 12-ին. Վերցված է 2012 թ․ մարտի 20-ին.
  337. ↑ «East Jerusalem: UNSC Res. 478». UN. 1980. Արխիվացված է օրիգինալից 2010 թ․ դեկտեմբերի 31-ին. Վերցված է 2010 թ․ ապրիլի 10-ին.
  338. ↑ 338,0 338,1 338,2 Gilead Sher, The Application of Israeli Law to the West Bank: De Facto Annexation?, INSS Insight No. 638, 4 December 2014
  339. ↑ 339,0 339,1 OECD, 2011
  340. ↑ Quarterly Economic and Social Monitor Արխիվացված 2021-10-09 Wayback Machine, Volume 26, October 2011, p. 57: "When Israel bid in March 2010 for membership in the 'Organization for Economic Co-operation and Development'... some members questioned the accuracy of Israeli statistics, as the Israeli figures (relating to gross domestic product, spending and number of the population) cover geographical areas that the Organization does not recognize as part of the Israeli territory. These areas include East Jerusalem, Israeli settlements in the West Bank and the Golan Heights."
  341. ↑ See for example:
    * Hajjar, Lisa (2005). Courting Conflict: The Israeli Military Court System in the West Bank and Gaza. University of California Press. էջ 96. ISBN 978-0-520-24194-7. «The Israeli occupation of the West Bank and Gaza is the longest military occupation in modern times.»
    * Anderson, Perry (July–August 2001). «Editorial: Scurrying Towards Bethlehem». New Left Review. 10. Արխիվացված է օրիգինալից 2018 թ․ հոկտեմբերի 1-ին. Վերցված է 2022 թ․ հոկտեմբերի 12-ին. «longest official military occupation of modern history—currently entering its thirty-fifth year»
    * Makdisi, Saree (2010). Palestine Inside Out: An Everyday Occupation. W.W. Norton & Company. ISBN 978-0-393-33844-7. «longest-lasting military occupation of the modern age»
    * Kretzmer, David (Spring 2012). «The law of belligerent occupation in the Supreme Court of Israel» (PDF). International Review of the Red Cross. 94 (885): 207–236. doi:10.1017/S1816383112000446. «This is probably the longest occupation in modern international relations, and it holds a central place in all literature on the law of belligerent occupation since the early 1970s»
    * Alexandrowicz, Ra'anan (2012 թ․ հունվարի 24), «The Justice of Occupation», The New York Times, «Israel is the only modern state that has held territories under military occupation for over four decades»
    * Weill, Sharon (2014). The Role of National Courts in Applying International Humanitarian Law. Oxford University Press. էջ 22. ISBN 978-0-19-968542-4. «Although the basic philosophy behind the law of military occupation is that it is a temporary situation modem occupations have well demonstrated that rien ne dure comme le provisoire A significant number of post-1945 occupations have lasted more than two decades such as the occupations of Namibia by South Africa and of East Timor by Indonesia as well as the ongoing occupations of Northern Cyprus by Turkey and of Western Sahara by Morocco. The Israeli occupation of the Palestinian territories, Կաղապար:Underline has already entered its fifth decade.»
    * Azarova, Valentina. 2017, Israel's Unlawfully Prolonged Occupation: Consequences under an Integrated Legal Framework, European Council on Foreign Affairs Policy Brief: "June 2017 marks 50 years of Israel's belligerent occupation of Palestinian territory, making it the longest occupation in modern history."
  342. ↑ «UNRWA in Figures: Figures as of 30 June 2009» (PDF). United Nations. 2009 թ․ հունիս. Վերցված է 2007 թ․ սեպտեմբերի 27-ին.
  343. ↑ «Questions and Answers». Israel's Security Fence. 2004 թ․ փետրվարի 22. Արխիվացված է օրիգինալից 2013 թ․ հոկտեմբերի 3-ին. Վերցված է 2007 թ․ ապրիլի 17-ին.
  344. ↑ United Nations High Commissioner for Refugees. «Refworld | West Bank Barrier Route Projections, July 2008». Unhcr.org. Վերցված է 2014 թ․ ապրիլի 11-ին.
  345. ↑ «Under the Guise of Security: Routing the Separation Barrier to Enable Israeli Settlement Expansion in the West Bank». Publications. B'Tselem. 2005 թ․ դեկտեմբեր. Վերցված է 2012 թ․ մարտի 20-ին.
  346. ↑ «Situation Report on the Humanitarian Situation in the Gaza Strip». Office for the Coordination of Humanitarian Affairs. 2009 թ․ հունվարի 23. Արխիվացված է օրիգինալից 2012 թ․ հունիսի 12-ին.
  347. ↑ «The occupied Palestinian territories: Dignity Denied». International Committee of the Red Cross. 2007 թ․ դեկտեմբերի 13.
  348. ↑ «World Report 2013: Israel/Palestine». Israel/Palestine. Human Rights Watch. 2013. Վերցված է 2013 թ․ հունիսի 13-ին.
  349. ↑ «Human Rights in Palestine and Other Occupied Arab Territories: Report of the United Nations Fact Finding Mission on the Gaza Conflict» (PDF). United Nations Human Rights Council. 2009 թ․ սեպտեմբերի 15. էջ 85.
  350. ↑ «Israel/Occupied Territories: Road to nowhere». Amnesty International. 2006 թ․ դեկտեմբերի 1.
  351. ↑ 351,0 351,1 «The scope of Israeli control in the Gaza Strip». B'Tselem. Վերցված է 2012 թ․ մարտի 20-ին.
  352. ↑ «Agreed documents on movement and access from and to Gaza». Israel Ministry of Foreign Affairs. 2005 թ․ նոյեմբերի 15. Վերցված է 2013 թ․ հունիսի 13-ին.
  353. ↑ Jerome Slater (2020 թ․ հոկտեմբերի 1). Mythologies Without End: The US, Israel, and the Arab-Israeli Conflict, 1917–2020. Oxford University Press. էջ 15. ISBN 978-0-19-045909-3. «It is now clear that Israel is a true democracy in its broadest sense only for its Jewish citizens. The Arab-Israeli (or, as some prefer, the Palestinian-Israeli) peoples, roughly 20 percent of the total population of Israel its pre-1967 boundaries, are citizens and have voting rights, but they face political, economic, and social discrimination. And, of course, Israeli democracy is inapplicable to the nearly 4 million Palestinian Arabs in the West Bank and Gaza, conquered by Israel in June 1967, who are occupied, repressed, and in many ways, directly and indirectly, effectively ruled by Israel.»
  354. ↑ Ben White (2012 թ․ հունվարի 15). Palestinians in Israel: Segregation, Discrimination and Democracy. Pluto Press. ISBN 978-0-7453-3228-4.
  355. ↑ «Arabs will ask U.N. to seek razing of Israeli wall». NBCNews.com. 2004 թ․ հուլիսի 9. Վերցված է 2013 թ․ փետրվարի 9-ին.
  356. ↑ «Olmert: Willing to trade land for peace». Ynetnews. 2006 թ․ դեկտեմբերի 16. Վերցված է 2007 թ․ սեպտեմբերի 26-ին.
  357. ↑ «Syria ready to discuss land for peace». The Jerusalem Post. 2007 թ․ հունիսի 12. Վերցված է 2012 թ․ մարտի 20-ին.
  358. ↑ «Egypt: Israel must accept the land-for-peace formula». The Jerusalem Post. 2007 թ․ մարտի 15. Վերցված է 2012 թ․ մարտի 20-ին.
  359. ↑ «A/RES/36/147. Report of the Special Committee to Investigate Israeli Practices Affecting the Human Rights of the Population of the Occupied Territories». Վերցված է 2017 թ․ փետրվարի 12-ին.
  360. ↑ Rudoren, Jodi; Sengupta, Somini (2015 թ․ հունիսի 22). «U.N. Report on Gaza Finds Evidence of War Crimes by Israel and by Palestinian Militants». The New York Times. Վերցված է 2017 թ․ փետրվարի 12-ին.
  361. ↑ «Human Rights Council establishes Independent, International Commission of Inquiry for the Occupied Palestinian Territory». Office of the United Nations High Commissioner for Human Rights. 2014 թ․ հուլիսի 23. Վերցված է 2017 թ․ փետրվարի 12-ին.
  362. ↑ «UN condemns Israel's West Bank settlement plans». BBC News. 2017 թ․ հունվարի 25. Վերցված է 2017 թ․ փետրվարի 12-ին.
  363. ↑ «The Avalon Project : United Nations Security Council Resolution 605». avalon.law.yale.edu. 1987 թ․ դեկտեմբերի 22. Վերցված է 2017 թ․ փետրվարի 12-ին.
  364. ↑ «Faced with Israeli denial of access to Occupied Palestinian Territory, UN expert resigns». 2016 թ․ հունվարի 4. Արխիվացված է օրիգինալից 2016 թ․ դեկտեմբերի 5-ին.
  365. ↑ «Human Rights Council adopts six resolutions and closes its thirty-first regular session». Վերցված է 2017 թ․ փետրվարի 12-ին.
  366. ↑ «Israel and The Occupied Territories – The Occupied Territories». U.S. Department of State. Վերցված է 2017 թ․ փետրվարի 1-ին.
  367. ↑ Heyer, Julia Amalia (2014 թ․ հոկտեմբերի 7). «Kids Behind Bars: Israel's Arbitrary Arrests of Palestinian Minors». SPIEGEL ONLINE. Վերցված է 2017 թ․ ապրիլի 23-ին.
  368. ↑ «Israel and Occupied Palestinian Territories 2016/2017» (անգլերեն). Amnesty International. Վերցված է 2017 թ․ ապրիլի 23-ին.
  369. ↑ «Eight hundred dead Palestinians. But Israel has impunity». The Independent. 2014 թ․ հուլիսի 26. Վերցված է 2017 թ․ ապրիլի 23-ին.
  370. ↑ Isfahan, Ali (2014 թ․ օգոստոսի 11). «Why Israel's Impunity Goes Unpunished by International Authorities». Foreign Policy Journal. Վերցված է 2017 թ․ ապրիլի 23-ին.
  371. ↑ «How impunity defines Israel and victimises Palestinians». Al Jazeera. Վերցված է 2017 թ․ ապրիլի 23-ին.
  372. ↑ Barghouti, Marwan (2017 թ․ ապրիլի 16). «Why We Are on Hunger Strike in Israel's Prisons». The New York Times. Վերցված է 2017 թ․ ապրիլի 23-ին.
  373. ↑ Dorfman, Zach. «George Mitchell wrote 'A Path to Peace' about Israel and Palestine. Is there one?». Los Angeles Times. Վերցված է 2017 թ․ փետրվարի 1-ին.
  374. ↑ «Outrage over Maimane's visit to Israel». Վերցված է 2017 թ․ փետրվարի 1-ին.
  375. ↑ «The subordination of Palestinian rights must stop». The National. Վերցված է 2017 թ․ փետրվարի 1-ին.
  376. ↑ «Palestine-Israel Journal: Settlements and the Palestinian Right to Self-Determination». www.pij.org. Վերցված է 2017 թ․ փետրվարի 1-ին.
  377. ↑ Hammond, Jeremy R. «The Rejection of Palestinian Self Determination» (PDF). Արխիվացված է օրիգինալից (PDF) 2017 թ․ փետրվարի 3-ին. Վերցված է 2017 թ․ փետրվարի 1-ին.
  378. ↑ «Top US senator clashes with Netanyahu over Israeli rights record». POLITICO. 2016 թ․ մարտի 31. Վերցված է 2017 թ․ փետրվարի 12-ին.
  379. ↑ «Allegations of Israeli Human Rights Violations Closely Scrutinized, Says U.S. State Department». Haaretz (անգլերեն). 2017 թ․ մայիսի 6. Վերցված է 2017 թ․ փետրվարի 12-ին.
  380. ↑ Gilboa, Eytan (2006 թ․ հոկտեմբերի 1). «Public Diplomacy: The Missing Component in Israel's Foreign Policy». Israel Affairs. 12 (4): 715–747. doi:10.1080/13533310600890067. ISSN 1353-7121. S2CID 143245560.
  381. ↑ Nikki Haley urges UN to shift its criticism from Israel to Iran, 20 April 2017, Times of Israel
  382. ↑ U.N. Ambassador Nikki Haley: 'The Days of Israel-Bashing Are Over', 28 March 2017, National Review
  383. ↑ «Ban Ki-moon recognizes bias against Israel in last Security Council speech». The Jerusalem Post. Վերցված է 2017 թ․ ապրիլի 23-ին.
  384. ↑ «Annan: Solution for refugees in Palestinian state». Ynetnews. Վերցված է 2017 թ․ ապրիլի 27-ին.
  385. ↑ Barak-Erez, Daphne (2006 թ․ հուլիսի 1). «Israel: The security barrier—between international law, constitutional law, and domestic judicial review». International Journal of Constitutional Law. 4 (3): 548. doi:10.1093/icon/mol021. «The real controversy hovering over all the litigation on the security barrier concerns the fate of the Israeli settlements in the occupied territories. Since 1967, Israel has allowed and even encouraged its citizens to live in the new settlements established in the territories, motivated by religious and national sentiments attached to the history of the Jewish nation in the land of Israel. This policy has also been justified in terms of security interests, taking into consideration the dangerous geographic circumstances of Israel before 1967 (where Israeli areas on the Mediterranean coast were potentially threatened by Jordanian control of the West Bank ridge). The international community, for its part, has viewed this policy as patently illegal, based on the provisions of the Fourth Geneva Convention that prohibit moving populations to or from territories under occupation.»
  386. ↑ «Choosing not to veto, Obama lets anti-settlement resolution pass at UN Security Council». The Times of Israel. Վերցված է 2016 թ․ դեկտեմբերի 23-ին.
  387. ↑ Rosenfeld, Arno (2021 թ․ ապրիլի 27). «Israel is committing 'crime of apartheid,' Human Rights Watch says». The Forward (ամերիկյան անգլերեն). Վերցված է 2022 թ․ փետրվարի 15-ին.
  388. ↑ Berger, Miriam (2022 թ․ փետրվարի 1). «Amnesty International, joining other human rights groups, says Israel is 'committing the crime of apartheid'». The Washington Post (ամերիկյան անգլերեն). ISSN 0190-8286. Վերցված է 2022 թ․ փետրվարի 15-ին.
  389. ↑ «U.S. State Department Rejects Amnesty's Apartheid Claim Against Israel». Haaretz (անգլերեն). Վերցված է 2022 թ․ փետրվարի 16-ին.
  390. ↑ «Germany rejects use of word 'apartheid' in connection with Israel». Reuters (անգլերեն). 2022 թ․ փետրվարի 2. Վերցված է 2022 թ․ փետրվարի 16-ին.
  391. ↑ «Israel not apartheid state, but must uphold int'l law, UK says». The Jerusalem Post | JPost.com (ամերիկյան անգլերեն). Վերցված է 2022 թ․ փետրվարի 16-ին.
  392. ↑ «Arab League, OIC welcome Amnesty's report on Israel's 'apartheid' against Palestinians». Arab News. 2022 թ․ փետրվարի 3.
  393. ↑ «Israeli policies against Palestinians amount to apartheid - Amnesty». BBC News (բրիտանական անգլերեն). 2022 թ․ փետրվարի 1. Վերցված է 2022 թ․ փետրվարի 15-ին.
  394. ↑ «Netherlands rejects Amnesty report accusing Israel of apartheid». The Jerusalem Post | JPost.com (ամերիկյան անգլերեն). Վերցված է 2022 թ․ մայիսի 2-ին.
  395. ↑ «Here's how experts on the Middle East see the region's key issues, our new survey finds». 2021 թ․ փետրվարի 16.
  396. ↑ «Academic experts believe that Middle East politics are actually getting worse». 2021 թ․ սեպտեմբերի 17.
  397. ↑ «Текст обращения к участникам провокации в аэропорту им. Бен-Гуриона». Министерство иностранных дел Израиля. 2012 թ․ ապրիլի 8. Վերցված է 2018 թ․ նոյեմբերի 26-ին. «Посол Израиля в ООН Рон Просор — о реальных проблемах Ближнего Востока». Министерство иностранных дел Израиля. 2015 թ․ հուլիսի 26. Արխիվացված օրիգինալից 2019 թ․ ապրիլի 28-ին. Վերցված է 2018 թ․ նոյեմբերի 26-ին. ««Израиль не намерен уничтожить Иран. Иран намерен уничтожить Израиль»». Министерство иностранных дел Израиля. 2016 թ․ հունվարի 24. Արխիվացված օրիգինալից 2019 թ․ ապրիլի 28-ին. Վերցված է 2018 թ․ նոյեմբերի 26-ին.
  398. ↑ Бард, 2007, 17. Права человека в Израиле и на территориях
  399. ↑ Декларация Независимости Израиля՝ հոդվածը Հրեական էլեկտրոնային հանրագիտարանում
  400. ↑ Sapir G. Constitutional revolutions: Israel as a case-study(անգլ.) // International Journal of Law in Context. — 2009. — Т. 5. — № 4. — С. 355. — doi:10.1017/S1744552309990218 Архивировано из первоисточника 11 Օգոստոսի 2017.
  401. ↑ Mordechai, N., and Roznai, Y. A Jewish and (Declining) Democratic State? Constitutional Retrogression in Israel(անգլ.) // Maryland Law Review. — 2017. — Т. 77. — № 1. — С. 245—249.
  402. ↑ «Freedom in the World 2018: Israel Profile». Freedom House. Արխիվացված օրիգինալից 2018 թ․ նոյեմբերի 27-ին. Վերցված է 2018 թ․ նոյեմբերի 26-ին.
  403. ↑ «Freedom in the World 2018: West Bank Profile». Freedom House. Արխիվացված օրիգինալից 2018 թ․ նոյեմբերի 27-ին. Վերցված է 2018 թ․ նոյեմբերի 26-ին.
  404. ↑ «В рейтинге свободной прессы Израиль занял 87 место, Россия глубоко в аутсайдерах». 9 канал. 2018 թ․ ապրիլի 25. Արխիվացված օրիգինալից 2018 թ․ նոյեմբերի 27-ին. Վերցված է 2018 թ․ նոյեմբերի 26-ին.
  405. ↑ «Israel's Diplomatic Missions Abroad: Status of relations». Israel Ministry of Foreign Affairs. Արխիվացված է օրիգինալից 2016 թ․ ապրիլի 20-ին. Վերցված է 2016 թ․ ապրիլի 25-ին.
  406. ↑ Mohammed Mostafa Kamal (2012 թ․ հուլիսի 21). «Why Doesn't the Muslim World Recognize Israel?». The Jerusalem Post. Վերցված է 2015 թ․ նոյեմբերի 30-ին.
  407. ↑ Liebermann, Oren (2020 թ․ սեպտեմբերի 16). «Two Gulf nations recognized Israel at the White House. Here's what's in it for all sides». CNN.
  408. ↑ Hansler, Jennifer (2020 թ․ հոկտեմբերի 23). «Trump announces that Israel and Sudan have agreed to normalize relations». CNN. Վերցված է 2020 թ․ դեկտեմբերի 15-ին.
  409. ↑ «Morocco latest country to normalise ties with Israel in US-brokered deal». BBC. 2020 թ․ դեկտեմբերի 11. Վերցված է 2020 թ․ դեկտեմբերի 15-ին.
  410. ↑ "Massive Israel protests hit universities" (Egyptian Mail, 16 March 2010) "According to most Egyptians, almost 31 years after a peace treaty was signed between Egypt and Israel, having normal ties between the two countries is still a potent accusation and Israel is largely considered to be an enemy country"
  411. ↑ Abadi 2004, էջեր. 37–39, 47
  412. ↑ Abadi 2004, էջեր. 47–49
  413. ↑ הוראות הדין הישראלי (եբրայերեն). Israeli Ministry of Foreign Affairs. 2004. Արխիվացված է օրիգինալից 2007 թ․ հուլիսի 1-ին. Վերցված է 2007 թ․ օգոստոսի 9-ին.
  414. ↑ «Qatar, Mauritania cut Israel ties». Al Jazeera English. 2009 թ․ հունվարի 17. Վերցված է 2012 թ․ մարտի 20-ին.
  415. ↑ Flores, Paola (2019 թ․ նոյեմբերի 29). «Bolivia to renew Israel ties after rupture under Morales». ABC News. Վերցված է 2020 թ․ դեկտեմբերի 15-ին.
  416. ↑ Kuo, Mercy A. (2018 թ․ հուլիսի 17). «Israel-China Relations: Innovation, Infrastructure, Investment». The Diplomat.
  417. ↑ Brown, Philip Marshall (1948). «The Recognition of Israel». The American Journal of International Law. 42 (3): 620–627. doi:10.2307/2193961. JSTOR 2193961.
  418. ↑ Yaakov, Saar (2017 թ․ հոկտեմբերի 18). «There Were Times (Hayu Zemanim)» (եբրայերեն). Israel Hayom. էջ 30.
  419. ↑ «U.S. Relations With Israel Bureau of Near Eastern Affairs Fact Sheet March 10, 2014». U.S. Department of State. Վերցված է 2014 թ․ հոկտեմբերի 30-ին.
  420. ↑ «Israel: Background and Relations with the United States Updated» (PDF). Defense Technical Information Center. Արխիվացված է օրիգինալից (PDF) 2011 թ․ փետրվարի 5-ին. Վերցված է 2009 թ․ հոկտեմբերի 19-ին.
  421. ↑ 421,0 421,1 «U.S. Overseas Loans and Grants» (PDF).
  422. ↑ «U.S. Government Foreign Grants and Credits by Type and Country: 2000 to 2010» (PDF). Արխիվացված է օրիգինալից (PDF) 2011 թ․ հոկտեմբերի 20-ին.
  423. ↑ «Foreign Aid». Արխիվացված է օրիգինալից 2007 թ․ դեկտեմբերի 25-ին.
  424. ↑ «Americans Still Pro-Israel, Though Palestinians Gain Support». Gallup, Inc (անգլերեն). 2022 թ․ մարտի 17.
  425. ↑ «Friend or Enemy — Israel». YouGov (ամերիկյան անգլերեն). 2022 թ․ փետրվարի 2.
  426. ↑ «The bilateral relationship». UK in Israel. Foreign and Commonwealth Office. Արխիվացված է օրիգինալից 2013 թ․ հունվարի 16-ին. Վերցված է 2012 թ․ մարտի 20-ին.
  427. ↑ «Congressional Research Service: Germany's Relations with Israel: Background and Implications for German Middle East Policy, Jan 19, 2007. (p. CRS-2)» (PDF). Վերցված է 2010 թ․ սեպտեմբերի 29-ին.
  428. ↑ Eric Maurice (2015 թ․ մարտի 5). «EU to Revise Relations with Turbulent Neighbourhood». EUobserver. Վերցված է 2015 թ․ դեկտեմբերի 1-ին.
  429. ↑ Abadi 2004, էջ. 3. "However, it was not until 1991 that the two countries established full diplomatic relations."
  430. ↑ Abadi 2004, էջեր. 4–6
  431. ↑ Uzer, Umut (2013 թ․ մարտի 26). «Turkish-Israeli Relations: Their Rise and Fall». Middle East Policy. XX (1): 97–110. doi:10.1111/mepo.12007. Արխիվացված է օրիգինալից 2014 թ․ ապրիլի 23-ին. Վերցված է 2017 թ․ հունվարի 7-ին.
  432. ↑ «Israel woos Greece after rift with Turkey». BBC News. 2010 թ․ հոկտեմբերի 16.
  433. ↑ «Turkey, Greece discuss exploration off Cyprus». Haaretz. Associated Press. 2011 թ․ սեպտեմբերի 26. Վերցված է 2012 թ․ հունվարի 1-ին.
  434. ↑ Benari, Elad (2012 թ․ մարտի 5). «Israel, Cyprus Sign Deal for Underwater Electricity Cable». Arutz Sheva. Վերցված է 2017 թ․ հունվարի 7-ին.
  435. ↑ 435,0 435,1 «In Muslim Azerbaijan, Self-Interest Prompts Support for Israel on Gaza». Eurasianet (անգլերեն). 2014 թ․ օգոստոսի 7.
  436. ↑ «The Israel-Kazakhstan Partnership». The Diplomat (ամերիկյան անգլերեն). 2016 թ․ հուլիսի 19. Արխիվացված օրիգինալից 2022 թ․ մայիսի 18-ին.
  437. ↑ Kumar, Dinesh. «India and Israel: Dawn of a New Era» (PDF). Jerusalem Institute for Western Defense. Արխիվացված է օրիգինալից (PDF) 2012 թ․ մայիսի 12-ին. Վերցված է 2012 թ․ մարտի 19-ին.
  438. ↑ Eichner, Itamar (2009 թ․ մարտի 4). «From India with love». Ynetnews. Վերցված է 2012 թ․ մարտի 20-ին.
  439. ↑ «Nitin Gadkari to visit Israel tomorrow». World Snap. 2010 թ․ դեկտեմբերի 13. Վերցված է 2012 թ․ հոկտեմբերի 1-ին.
  440. ↑ «India to hold wide-ranging strategic talks with US, Israel». The Times of India. 2010 թ․ հունվարի 19. Արխիվացված է օրիգինալից 2012 թ․ հուլիսի 7-ին. Վերցված է 2012 թ․ մարտի 20-ին.
  441. ↑ «Iran and Israel in Africa: A search for allies in a hostile world». The Economist. 2010 թ․ փետրվարի 4. Վերցված է 2012 թ․ մարտի 20-ին.
  442. ↑ Pfeffer, Anshel (2015 թ․ ապրիլի 28). «The Downsides of Israel's Missions of Mercy Abroad». Haaretz. Վերցված է 2015 թ․ նոյեմբերի 22-ին. «And even when no Israelis are involved, few countries are as fast as Israel in mobilizing entire delegations to rush to the other side of the world. It has been proved time and again in recent years, after the earthquake in Haiti, the typhoon in the Philippines and the quake/tsunami/nuclear disaster in Japan. For a country of Israel's size and resources, without conveniently located aircraft carriers and overseas bases, it is quite an impressive achievement.»
  443. ↑ 443,0 443,1 Deon Geldenhuys (1990). Isolated States: A Comparative Analysis. Cambridge University Press. էջ 428. ISBN 978-0-521-40268-2. «israel international aid africa 1970.»
  444. ↑ «About MASHAV». Israel Ministry of Foreign Affairs. Վերցված է 2017 թ․ հունվարի 20-ին.
  445. ↑ Tareq Y. Ismael (1986). International Relations of the Contemporary Middle East: A Study in World Politics. Syracuse University Press. էջ 249. ISBN 978-0-8156-2382-3. «Israel foreign aid 1958 burundi.»
  446. ↑ Haim Yacobi (2016). Israel and Africa: A Genealogy of Moral Geography. Routledge. էջեր 111–112.
  447. ↑ Haim Yacobi, Israel and Africa: A Genealogy of Moral Geography, Routledge, 2015 p. 113.
  448. ↑ Ki-moon, Ban (2016 թ․ դեկտեմբերի 1). «Secretary-General's remarks at reception in honour of ZAKA International Rescue Unit [as prepared for delivery]». United Nations. Վերցված է 2017 թ․ հունվարի 20-ին.
  449. ↑ Ueriel Hellman,"Israeli aid effort helps Haitians – and Israel's image", Jewish Telegraphic Agency 19 January 2010
  450. ↑ «Israel's 'superwoman' takes flight to help others – ISRAEL21c». Israel21c. 2006 թ․ մարտի 12.
  451. ↑ «Wolfson cardiac surgeons save lives of more Gazan children». The Jerusalem Post.
  452. ↑ «Earthquake in Haiti – Latet Organization deploys for immediate relief to victims». ReliefWeb.
  453. ↑ «When catastrophe strikes the IDF is there to help». Israel Today. 2015 թ․ մայիսի 20. Արխիվացված է օրիգինալից 2016 թ․ հունվարի 19-ին. Վերցված է 2015 թ․ նոյեմբերի 24-ին.
  454. ↑ Ben Quinn (2017). «UK among six countries to hit 0.7% UN aid spending target». theguardian.
  455. ↑ World Giving Index (PDF) (Report). Charities Aid Foundation. 2018 թ․ հոկտեմբեր. Վերցված է 2022 թ․ փետրվարի 22-ին.
  456. ↑ «History: 1948». Israel Defense Forces. 2007. Արխիվացված է օրիգինալից 2008 թ․ ապրիլի 12-ին. Վերցված է 2007 թ․ հուլիսի 31-ին.
  457. ↑ Henderson 2003, էջ. 97
  458. ↑ «The State: Israel Defense Forces (IDF)». Israel Ministry of Foreign Affairs. 2009 թ․ մարտի 13. Վերցված է 2007 թ․ օգոստոսի 9-ին.
  459. ↑ «Israel Defense Forces». GlobalSecurity.org. Վերցված է 2007 թ․ սեպտեմբերի 16-ին.
  460. ↑ «The Israel Defense Forces». Israel Ministry of Foreign Affairs. Վերցված է 2006 թ․ հոկտեմբերի 21-ին.
  461. ↑ Stendel 1997, էջեր. 191–192
  462. ↑ Shtrasler, Nehemia (2007 թ․ մայիսի 16). «Cool law, for wrong population». Haaretz. Վերցված է 2012 թ․ մարտի 19-ին.
  463. ↑ «Sherut Leumi (National Service)». Nefesh B'Nefesh. Վերցված է 2012 թ․ մարտի 20-ին.
  464. ↑ IISS 2018, pp. 339–340
  465. ↑ Katz, Yaakov (2007 թ․ մարտի 30). «Arrow can fully protect against Iran». The Jerusalem Post. Վերցված է 2012 թ․ մարտի 20-ին.
  466. ↑ Israeli Mirage III and Nesher Aces, By Shlomo Aloni, (Osprey 2004), p. 60
  467. ↑ Spike Anti-Tank Missile, Israel army-technology.com
  468. ↑ Robert Johnson (2012 թ․ նոյեմբերի 19). «How Israel Developed Such A Shockingly Effective Rocket Defense System». Business Insider. Վերցված է 2012 թ․ նոյեմբերի 20-ին.
  469. ↑ Sarah Tory (2012 թ․ նոյեմբերի 19). «A Missile-Defense System That Actually Works?». Slate. Վերցված է 2012 թ․ նոյեմբերի 20-ին.
  470. ↑ Zorn, E.L. (2007 թ․ մայիսի 8). «Israel's Quest for Satellite Intelligence». Central Intelligence Agency. Արխիվացված է օրիգինալից 2016 թ․ ապրիլի 16-ին. Վերցված է 2012 թ․ մարտի 19-ին.
  471. ↑ Katz, Yaakov (2007 թ․ հունիսի 11). «Analysis: Eyes in the sky». The Jerusalem Post. Վերցված է 2012 թ․ մարտի 20-ին.
  472. ↑ ElBaradei, Mohamed (2004 թ․ հուլիսի 27). «Transcript of the Director General's Interview with Al-Ahram News». International Atomic Energy Agency. Արխիվացված է օրիգինալից 2012 թ․ ապրիլի 18-ին. Վերցված է 2012 թ․ մարտի 20-ին.
  473. ↑ «Proliferation of Weapons of Mass Destruction: Assessing the Risks» (PDF). Office of Technology Assessment. 1993 թ․ օգոստոս. էջեր 65, 84. Արխիվացված է օրիգինալից (PDF) 2012 թ․ մայիսի 28-ին. Վերցված է 2012 թ․ մարտի 29-ին.
  474. ↑ «Background Information». 2005 Review Conference of the Parties to the Treaty on the Non-Proliferation of Nuclear Weapons (NPT). United Nations. 2005 թ․ մայիսի 27. Վերցված է 2012 թ․ ապրիլի 9-ին.
  475. ↑ Ziv, Guy, "To Disclose or Not to Disclose: The Impact of Nuclear Ambiguity on Israeli Security," Israel Studies Forum, Vol. 22, No. 2 (Winter 2007): 76–94
  476. ↑ «Popeye Turbo». Federation of American Scientists. Վերցված է 2011 թ․ փետրվարի 19-ին.
  477. ↑ «Glossary». Israel Homeowner. Արխիվացված է օրիգինալից 2012 թ․ մայիսի 17-ին. Վերցված է 2012 թ․ մարտի 20-ին.
  478. ↑ Defence Expenditure in Israel, 1950–2015 (PDF) (Report). Israel Central Bureau of Statistics. 2017 թ․ մայիսի 29. Արխիվացված է օրիգինալից (PDF) 2017 թ․ հունիսի 19-ին. Վերցված է 2017 թ․ հունիսի 22-ին.
  479. ↑ «Military expenditure (% of GDP)». World Development Indicators. World Bank. Վերցված է 2017 թ․ սեպտեմբերի 29-ին.
  480. ↑ Trends in world military expenditure, 2016 (PDF) (Report). Stockholm International Peace Research Institute. 2017 թ․ ապրիլի 24. Վերցված է 2017 թ․ սեպտեմբերի 29-ին.
  481. ↑ Sharp, Jeremy M. (2016 թ․ դեկտեմբերի 22). U.S. Foreign Aid to Israel (PDF) (Report). Congressional Research Service. էջ 36. Արխիվացված է օրիգինալից (PDF) 2015 թ․ հուլիսի 31-ին. Վերցված է 2017 թ․ հունիսի 22-ին.
  482. ↑ Lake, Eli (2016 թ․ սեպտեմբերի 15). «The U.S.-Israel Memorandum of Misunderstanding». Bloomberg. Վերցված է 2017 թ․ մարտի 17-ին.
  483. ↑ «Top List TIV Tables». Stockholm International Peace Research Institute. Արխիվացված է օրիգինալից 2013 թ․ փետրվարի 14-ին. Վերցված է 2017 թ․ հունվարի 21-ին.
  484. ↑ Israel reveals more than $7 billion in arms sales, but few names By Gili Cohen | 9 January 2014, Haaretz
  485. ↑ «Global Peace Index Map». Vision of Humanity. Institute for Economics and Peace. 2021. Վերցված է 2022 թ․ մայիսի 19-ին.
  486. ↑ 486,0 486,1 486,2 «Полиция Израиля (О полиции)». Полиция Израиля. 2014 թ․ հուլիսի 6. Արխիվացված օրիգինալից 2019 թ․ ապրիլի 13-ին. Վերցված է 2019 թ․ ապրիլի 14-ին.
  487. ↑ 487,0 487,1 «Полиция Израиля (Экстренные телефонные линии)». Полиция Израиля. 2014 թ․ հուլիսի 6. Արխիվացված օրիգինալից 2019 թ․ ապրիլի 13-ին. Վերցված է 2019 թ․ ապրիլի 14-ին.
  488. ↑ 488,0 488,1 Misgav T. Israel’s Border Police: A Versatile Force Since 1948(անգլ.) // Innovation Exchange. — 2014. — № 17. — P. 26. Архивировано из первоисточника 31 Մարտի 2019.
  489. ↑ Eric Sof (2016 թ․ դեկտեմբերի 28). «YAMAM – Special unit of Israel Border Police». Spec Ops Magazine. Վերցված է 2019 թ․ ապրիլի 14-ին.
  490. ↑ Kahana E. Reorganizing Israel's Intelligence Community(անգլ.) // International Journal of Intelligence and Counterintelligence. — 2002. — Т. 15. — № 3. — С. 415—428.
  491. ↑ 491,0 491,1 491,2 491,3 «Israel's Secret Agencies». Jewish Virtual Library (անգլերեն). Վերցված է 2018 թ․ դեկտեմբերի 6-ին.
  492. ↑ «Core Values of the Israel Security Agency». Israeli Security Agency (անգլերեն). 2017. Վերցված է 2019 թ․ ապրիլի 14-ին.
  493. ↑ «About Us» (անգլերեն). Mossad. Վերցված է 2018 թ․ դեկտեմբերի 6-ին.
  494. ↑ Островский В., Хой, К. Предисловие // Моссад. Путём обмана / Перевод с нем. В. Крюков. — Военная литература, 2005.
  495. ↑ Ханин, 2014, էջ 16—18
  496. ↑ Ханин, 2014, էջ 20—24
  497. ↑ Ханин, 2014, էջ 33—34
  498. ↑ Chua, Amy (2003). World On Fire. Knopf Doubleday Publishing. էջեր 219–220. ISBN 978-0-385-72186-8.
  499. ↑ Bramwell, Martyn (2000). Northern and Western Asia. ISBN 978-0-8225-2915-6.
  500. ↑ 500,0 500,1 David Adler (2014 թ․ մարտի 10). «Ambitious Israeli students look to top institutions abroad». ICEF. Վերցված է 2015 թ․ հունվարի 20-ին.
  501. ↑ «List of OECD Member countries — Ratification of the Convention on the OECD». Organisation for Economic Co-operation and Development. Վերցված է 2012 թ․ օգոստոսի 12-ին.
  502. ↑ «The Global Competitiveness Report 2019» (PDF). Վերցված է 2021 թ․ դեկտեմբերի 1-ին.
  503. ↑ «Rankings». World Bank (անգլերեն). Վերցված է 2021 թ․ դեկտեմբերի 1-ին.
  504. ↑ «Global Human Capital Report 2017». World Economic Forum. 2017 թ․ սեպտեմբերի 13. Վերցված է 2018 թ․ ապրիլի 23-ին.
  505. ↑ Tel Aviv Stock Exchange inaugurates trading in new building, By GLOBES, NIV ELIS, 9 August 2014
  506. ↑ «Israel's International Investment Position (IIP), June 2015» (Press release). Bank of Israel. 2015 թ․ սեպտեմբերի 20. Վերցված է 2017 թ․ հունվարի 29-ին.
  507. ↑ Bounfour, Ahmed; Edvinsson, Leif (2005). Intellectual Capital for Communities: Nations, Regions, and Cities. Butterworth-Heinemann. էջ 47 (368 pages). ISBN 978-0-7506-7773-8.
  508. ↑ Richard Behar (2016 թ․ մայիսի 11). «Inside Israel's Secret Startup Machine». Forbes. Վերցված է 2016 թ․ հոկտեմբերի 30-ին.
  509. ↑ Krawitz, Avi (2007 թ․ փետրվարի 27). «Intel to expand Jerusalem R&D». The Jerusalem Post. Վերցված է 2012 թ․ մարտի 20-ին.
  510. ↑ «Microsoft Israel R&D center: Leadership». Microsoft. Արխիվացված է օրիգինալից 2012 թ․ մարտի 13-ին. Վերցված է 2012 թ․ մարտի 19-ին. «Avi returned to Israel in 1991, and established the first Microsoft R&D Center outside the US ...»
  511. ↑ «Berkshire Announces Acquisition». The New York Times. 2006 թ․ մայիսի 6. Վերցված է 2010 թ․ մայիսի 15-ին.
  512. ↑ Koren, Orah (2012 թ․ հունիսի 26). «Instead of 4 work days: 6 optional days to be considered half day-outs». The Marker. Վերցված է 2012 թ․ հունիսի 26-ին. (in Hebrew)
  513. ↑ «Информация об Израиле: Сельское хозяйство». Посольство Израиля в России. Արխիվացված է օրիգինալից 2019 թ․ մայիսի 25-ին. Վերցված է 2018 թ․ դեկտեմբերի 3-ին.
  514. ↑ 514,0 514,1 Забутый, 2012
  515. ↑ Сельское хозяйство Израиля: идеология плюс инновации // Бюджет. — 2013. — № 3. Архивировано из первоисточника 1 Սեպտեմբերի 2013.
  516. ↑ 516,0 516,1 Nadav Shemer (2011 թ․ հունիսի 7). «Israeli cows outperform their foreign counterparts». The Jerusalem Post. Արխիվացված է օրիգինալից 2019 թ․ ապրիլի 3-ին. Վերցված է 2019 թ․ մայիսի 25-ին.
  517. ↑ «Израильские коровы давали в 2014 году в среднем по 12 тысяч литров молока». Milknews.ru. 2015 թ․ մայիսի 20. Արխիվացված է օրիգինալից 2019 թ․ ապրիլի 3-ին. Վերցված է 2016 թ․ հոկտեմբերի 1-ին.
  518. ↑ דוד רטנר (Давид Ратнер) (2005 թ․ փետրվարի 14). «"היא מאוד מתרגשת", אמרה הרפתנית הגאה כשהפרה "שקופית" התעטפה בסרט הניצחון («Она очень взволнована» — сказала гордая доярка, когда корову по кличке «Шкуфит» (Прозрачная) украсили наградной лентой)». Гаарец (եբրայերեն). Արխիվացված օրիգինալից 2019 թ․ ապրիլի 21-ին. Վերցված է 2019 թ․ ապրիլի 4-ին.
  519. ↑ «Israel keen on IT tie-ups». Business Line. Chennai, India. 2001 թ․ հունվարի 10. Արխիվացված է օրիգինալից 2013 թ․ հունվարի 16-ին. Վերցված է 2012 թ․ մարտի 19-ին.
  520. ↑ «Israel's technology industry: Punching above its weight». The Economist. 2005 թ․ նոյեմբերի 10. Վերցված է 2012 թ․ մարտի 20-ին.
  521. ↑ «Research and development (R&D) – Gross domestic spending on R&D – OECD Data». data.oecd.org. Արխիվացված է օրիգինալից 2017-01-14-ին. Վերցված է 2016 թ․ փետրվարի 10-ին.
  522. ↑ «Global Innovation Index 2021». World Intellectual Property Organization (անգլերեն). United Nations. Վերցված է 2022 թ․ մարտի 5-ին.
  523. ↑ «Release of the Global Innovation Index 2020: Who Will Finance Innovation?». World Intellectual Property Organization (անգլերեն). Վերցված է 2021 թ․ սեպտեմբերի 2-ին.
  524. ↑ «Global Innovation Index 2019». World Intellectual Property Organization (անգլերեն). Վերցված է 2021 թ․ սեպտեմբերի 2-ին.
  525. ↑ «RTD - Item». ec.europa.eu. Վերցված է 2021 թ․ սեպտեմբերի 2-ին.
  526. ↑ «Global Innovation Index». INSEAD Knowledge (անգլերեն). 2013 թ․ հոկտեմբերի 28. Արխիվացված է օրիգինալից 2021 թ․ սեպտեմբերի 2-ին. Վերցված է 2021 թ․ սեպտեմբերի 2-ին.
  527. ↑ «These Are the World's Most Innovative Countries». Bloomberg.com. 2019 թ․ հունվարի 22. Վերցված է 2019 թ․ հունվարի 24-ին.
  528. ↑ Shteinbuk, Eduard (2011 թ․ հուլիսի 22). «R&D and Innovation as a Growth Engine» (PDF). National Research University – Higher School of Economics. Արխիվացված է օրիգինալից (PDF) 2019 թ․ օգոստոսի 8-ին. Վերցված է 2013 թ․ մայիսի 11-ին.
  529. ↑ «InvestinIsrael» (PDF).
  530. ↑ «Investing in Israel». New York Jewish Times. Արխիվացված է օրիգինալից 2013 թ․ մայիսի 9-ին. Վերցված է 2016 թ․ հոկտեմբերի 29-ին.
  531. ↑ Haviv Rettig Gur (2013 թ․ հոկտեմբերի 9). «Tiny Israel a Nobel heavyweight, especially in chemistry». The Times of Israel. Վերցված է 2017 թ․ հունվարի 30-ին.
  532. ↑ Heylin, Michael (2006 թ․ նոյեմբերի 27). «Globalization of Science Rolls On» (PDF). Chemical & Engineering News. էջեր 29–31. Վերցված է 2013 թ․ փետրվարի 5-ին.
  533. ↑ Gordon, Evelyn (2006 թ․ օգոստոսի 24). «Kicking the global oil habit». The Jerusalem Post. Վերցված է 2012 թ․ մարտի 20-ին.
  534. ↑ Yarden Skop (2013 թ․ սեպտեմբերի 2). «Israel's scientific fall from grace: Study shows drastic decline in publications per capita». Haaretz.
  535. ↑ Stafford, Ned (2006 թ․ մարտի 21). «Stem cell density highest in Israel». The Scientist. Վերցված է 2012 թ․ հոկտեմբերի 18-ին.
  536. ↑ 536,0 536,1 «Israel». Academic Ranking of World Universities. 2016. Արխիվացված է օրիգինալից 2016 թ․ օգոստոսի 17-ին. Վերցված է 2017 թ․ հունվարի 6-ին.
  537. ↑ «Futron Releases 2012 Space Competitiveness Index». Արխիվացված է օրիգինալից 2013 թ․ դեկտեմբերի 24-ին. Վերցված է 2013 թ․ դեկտեմբերի 21-ին.
  538. ↑ O'Sullivan, Arieh (2012 թ․ հուլիսի 9). «Israel's domestic satellite industry saved». The Jerusalem Post. Վերցված է 2012 թ․ դեկտեմբերի 9-ին. «The Amos 6 will be IAI's 14th satellite»
  539. ↑ Tran, Mark (2008 թ․ հունվարի 21). «Israel launches new satellite to spy on Iran». The Guardian. London. Վերցված է 2012 թ․ մարտի 20-ին.
  540. ↑ «Space launch systems – Shavit». Deagel. Վերցված է 2013 թ․ նոյեմբերի 19-ին.
  541. ↑ e-Teacher (2010 թ․ փետրվարի 9). «Learning Hebrew Online – Colonel Ilan Ramon». The Jerusalem Post. Արխիվացված է օրիգինալից 2015 թ․ դեկտեմբերի 8-ին. Վերցված է 2015 թ․ դեկտեմբերի 1-ին.
  542. ↑ Talbot, David (2015). «Megascale Desalination». MIT Technology Review. Վերցված է 2017 թ․ փետրվարի 13-ին.
  543. ↑ Federman, Josef (2014 թ․ մայիսի 30). «Israel solves water woes with desalination». Associated Press. Արխիվացված է օրիգինալից 2014 թ․ հունիսի 2-ին. Վերցված է 2014 թ․ մայիսի 30-ին.
  544. ↑ Kershner, Isabel (2015 թ․ մայիսի 29). «Aided by the Sea, Israel Overcomes an Old Foe: Drought». The New York Times. ISSN 0362-4331. Վերցված է 2015 թ․ մայիսի 31-ին.
  545. ↑ «What You Israelis Have Done With Water Tech is Simply Amazing». Arutz Sheva. Վերցված է 2011 թ․ նոյեմբերի 16-ին.
  546. ↑ «Ashkelon, Israel». water-technology.net.
  547. ↑ Rabinovitch, Ari (2011 թ․ դեկտեմբերի 6). «Desalination plant could make Israel water exporter». Reuters. Jerusalem.
  548. ↑ Lettice, John (2008 թ․ հունվարի 25). «Giant solar plants in Negev could power Israel's future». The Register.
  549. ↑ 549,0 549,1 Gradstein, Linda (2007 թ․ հոկտեմբերի 22). «Israel Pushes Solar Energy Technology». NPR.
  550. ↑ 550,0 550,1 Parry, Tom (2007 թ․ օգոստոսի 15). «Looking to the sun». Canadian Broadcasting Corporation. Արխիվացված է օրիգինալից 2008 թ․ սեպտեմբերի 24-ին.
  551. ↑ 551,0 551,1 Sandler, Neal (2008 թ․ մարտի 26). «At the Zenith of Solar Energy». Bloomberg Businessweek. Վերցված է 2012 թ․ օգոստոսի 12-ին.
  552. ↑ Del Chiaro, Bernadette; Telleen-Lawton, Timothy. «Solar Water Heating: How California Can Reduce Its Dependence on Natural Gas» (PDF). Environment California. Վերցված է 2012 թ․ մարտի 20-ին.
  553. ↑ Berner, Joachim (2008 թ․ հունվար). «Solar, what else?!» (PDF). Sun & Wind Energy. Israel Special. էջ 88. Արխիվացված է օրիգինալից (PDF) 2011 թ․ հուլիսի 21-ին. Վերցված է 2010 թ․ մայիսի 15-ին.
  554. ↑ «Will Israel's Electric Cars Change the World?». Time. 2011 թ․ ապրիլի 26. Արխիվացված է օրիգինալից 2012 թ․ ապրիլի 15-ին. Վերցված է 2012 թ․ ապրիլի 11-ին.
  555. ↑ «Electric cars are all the rage in Israel». Financial Times. 2010 թ․ սեպտեմբերի 17. Վերցված է 2012 թ․ ապրիլի 11-ին.
  556. ↑ «Israel to keep electric car recharging fees low». Haaretz. 2012 թ․ մարտի 13. Վերցված է 2012 թ․ ապրիլի 11-ին.
  557. ↑ «Baby you can drive my electric car». Jpost. Վերցված է 2012 թ․ ապրիլի 11-ին.
  558. ↑ «Electric Car Company Folds After Taking $850 Million From GE And Others». Business Insider. 2013 թ․ մայիսի 26.
  559. ↑ «(משרד התקשורת (אודות Министерство связи Израиля. О нас». Сайт государственных услуг и информации Израиля (եբրայերեն). 2019 թ․ մարտի 6. Արխիվացված է օրիգինալից 2019 թ․ ապրիլի 6-ին. Վերցված է 2019 թ․ ապրիլի 6-ին.
  560. ↑ «Израильская интернет-ассоциация» (եբրայերեն). Արխիվացված օրիգինալից 2019 թ․ ապրիլի 6-ին. Վերցված է 2019 թ․ ապրիլի 6-ին.
  561. ↑ «Монополия Bezeq сохранена». IPayLess. 2016 թ․ դեկտեմբերի 25. Արխիվացված է օրիգինալից 2019 թ․ ապրիլի 6-ին. Վերցված է 2019 թ․ ապրիլի 6-ին.
  562. ↑ אמיתי זיו (Амитай Зив) (2018 թ․ ապրիլի 1). «התחרות מתגברת - ועדיין בזק גרפה 70% מהרווחים בשוק התקשורת (Конкуренция усиливается — и всё же Безек получила 70 % прибыли на рынке связи)». TheMarker. Վերցված է 2019 թ․ ապրիլի 6-ին.
  563. ↑ «Программа нумерации услуг телефонной связи в Израиле» (PDF) (եբրայերեն). Министерство связи Израиля. 2012-09. Արխիվացված (PDF) օրիգինալից 2018 թ․ հունիսի 30-ին. Վերցված է 2019 թ․ օգոստոսի 1-ին.
  564. ↑ 564,0 564,1 564,2 564,3 564,4 564,5 «Israel profile - Media» (անգլերեն). BBC Monitoring. Արխիվացված է օրիգինալից 2019 թ․ մարտի 31-ին. Վերցված է 2018 թ․ նոյեմբերի 5-ին.
  565. ↑ «Израиль занимает второе место в мире по компьютерной оснащённости». Finance.ua. 2008 թ․ հուլիսի 3. Արխիվացված օրիգինալից 2019 թ․ ապրիլի 7-ին. Վերցված է 2019 թ․ ապրիլի 7-ին.
  566. ↑ ««Жизнь в цифровую эпоху» — результаты исследования Интернета в Израиле». 9 канал. 2014 թ․ դեկտեմբերի 30. Արխիվացված օրիգինալից 2014 թ․ դեկտեմբերի 30-ին. Վերցված է 2018 թ․ դեկտեմբերի 5-ին.
  567. ↑ «Roads, by Length and Area». Israel Central Bureau of Statistics. 2016 թ․ սեպտեմբերի 1. Վերցված է 2017 թ․ փետրվարի 15-ին.
  568. ↑ 568,0 568,1 «3.09 Million Motor Vehicles in Israel in 2015». Israel Central Bureau of Statistics. 2016 թ․ մարտի 30. Վերցված է 2017 թ․ փետրվարի 15-ին.
  569. ↑ «Bus Services on Scheduled Routes» (PDF). Israeli Central Bureau of Statistics. 2009. Արխիվացված է օրիգինալից (PDF) 2011 թ․ հունիսի 10-ին. Վերցված է 2010 թ․ փետրվարի 5-ին.
  570. ↑ Stub, Zev. «Egged's monopoly ends, Superbus taking over Jerusalem lines in late 2021». The Jerusalem Post | JPost.com (ամերիկյան անգլերեն). Վերցված է 2021 թ․ դեկտեմբերի 1-ին.
  571. ↑ 571,0 571,1 «Railway Services». Israel Central Bureau of Statistics. 2016 թ․ սեպտեմբերի 1. Վերցված է 2017 թ․ փետրվարի 15-ին.
  572. ↑ 572,0 572,1 572,2 Transportation in Israel. Jewish Virtual Library. 2001. ISBN 978-0-08-043448-3. Արխիվացված է օրիգինալից 2008 թ․ հուլիսի 6-ին. Վերցված է 2010 թ․ փետրվարի 5-ին.
  573. ↑ «Statistics». Israel Airports Authority. Վերցված է 2017 թ․ փետրվարի 15-ին.
  574. ↑ «Index of Postal Freedom: Israel». Consumer Postal Council. Արխիվացված է օրիգինալից 2011 թ․ հուլիսի 27-ին. Վերցված է 2018 թ․ դեկտեմբերի 5-ին.
  575. ↑ «С израильской почтой нехорошо – её будут приватизировать». 9 канал. 2018 թ․ հունվարի 16. Արխիվացված է օրիգինալից 2019 թ․ մարտի 31-ին. Վերցված է 2018 թ․ դեկտեմբերի 5-ին.
  576. ↑ Burstein, Nathan (2007 թ․ օգոստոսի 14). «Tourist visits above pre-war level». The Jerusalem Post. Վերցված է 2012 թ․ մարտի 20-ին.
  577. ↑ Yan (2018 թ․ հունվարի 3). «Israel sees record 3.6 mln inbound tourists in 2017». Xinhua. Արխիվացված է օրիգինալից 2019 թ․ փետրվարի 7-ին. Վերցված է 2022 թ․ հոկտեմբերի 25-ին.
  578. ↑ Amir, Rebecca Stadlen (2018 թ․ հունվարի 3). «Israel sets new record with 3.6 million tourists in 2017». Israel21.
  579. ↑ Raz-Chaimovich, Michal (2017 թ․ դեկտեմբերի 27). «Record 3.6m tourists visit Israel in 2017». Globes.
  580. ↑ «Israel Sees Record 3.6 Million Tourists in 2017». Atlanta Jewish Times. 2018 թ․ հունվարի 4. Արխիվացված է օրիգինալից 2018 թ․ հունվարի 11-ին.
  581. ↑ Wainer, David; Ben-David, Calev (2010 թ․ ապրիլի 22). «Israel Billionaire Tshuva Strikes Gas, Fueling Expansion in Energy, Hotels». Bloomberg. Արխիվացված է օրիգինալից 2011 թ․ հունվարի 12-ին.
  582. ↑ «The World Factbook — Central Intelligence Agency». www.cia.gov. Արխիվացված է օրիգինալից 2016 թ․ մարտի 15-ին. Վերցված է 2018 թ․ մայիսի 11-ին.
  583. ↑ «The World Factbook — Central Intelligence Agency». www.cia.gov. Արխիվացված է օրիգինալից 2017 թ․ մարտի 7-ին. Վերցված է 2022 թ․ հոկտեմբերի 25-ին.
  584. ↑ «Ketura Sun Technical Figures». Արխիվացված է օրիգինալից 2012 թ․ մարտի 9-ին. Վերցված է 2011 թ․ հունիսի 26-ին.
  585. ↑ «Ketura Sun Environmental Figures». Արխիվացված է օրիգինալից 2012 թ․ հուլիսի 22-ին. Վերցված է 2011 թ․ հունիսի 26-ին.
  586. ↑ «Arava Power Company». Արխիվացված օրիգինալից 2011 թ․ հուլիսի 7-ին. Վերցված է 2011 թ․ հունիսի 27-ին.
  587. ↑ Roca, Marc (2012 թ․ մայիսի 22), «Arava Closes Funding For $204 Million Israeli Solar Plants», Bloomberg, Վերցված է 2012 թ․ հունիսի 3-ին
  588. ↑ «Housing prices». OECD (անգլերեն).
  589. ↑ «Average salary in Israel» (PDF). Central Bureau of Statistics of Israel. Վերցված է 2022 թ․ հունվարի 4-ին.
  590. ↑ «Dwellings and Buildings in Israel» (PDF). Central Bureau of Statistics of Israel. Վերցված է 2022 թ․ հունվարի 26-ին.
  591. ↑ Tsion, Hila (2021 թ․ հունիսի 23). «Housing crisis: about 200,000 apartments are missing». Ynet (եբրայերեն).
  592. ↑ «Israeli housing prices show largest increase in the world». israel21c.org (անգլերեն). 2021 թ․ սեպտեմբերի 15. Վերցված է 2022 թ․ հունվարի 28-ին.
  593. ↑ «Report on housing loans». Bank of Israel. Վերցված է 2022 թ․ հունվարի 26-ին.
  594. ↑ 594,0 594,1 Կաղապար:Британника онлайн
  595. ↑ Кудрявцева А. И. (2015 թ․ հուլիսի 29). «Функции и организация Тель-Авивской фондовой биржи». Институт Ближнего Востока. Վերցված է 2018 թ․ դեկտեմբերի 5-ին.
  596. ↑ «נציגויות של בנקים זרים בישראל (Представительства иностранных банков в Израиле)» (PDF) (եբրայերեն). Банк Израиля. Արխիվացված օրիգինալից 2013 թ․ ապրիլի 23-ին. Վերցված է 2019 թ․ հունվարի 9-ին.
    «בנקים זרים (Иностранные банки)». Bankinfo.co.il (եբրայերեն). Արխիվացված է օրիգինալից 2017 թ․ հունիսի 11-ին. Վերցված է 2018 թ․ դեկտեմբերի 5-ին.
  597. ↑ Կաղապար:Британника онлайн
  598. ↑ «Израильский шекель и мексиканский песо стали свободно конвертируемой валютой». NEWSru. 2008 թ․ մայիսի 26. Վերցված է 2018 թ․ դեկտեմբերի 5-ին.
  599. ↑ «Новый израильский шекель». banki.ru. Վերցված է 2019 թ․ ապրիլի 7-ին.
  600. ↑ «The Currency Department's Annual Report for 2017». Bank of Israel. 2018 թ․ օգոստոսի 27. Արխիվացված է օրիգինալից 2018 թ․ դեկտեմբերի 6-ին. Վերցված է 2018 թ․ դեկտեմբերի 5-ին.
  601. ↑ Рахели Биндеман (2018 թ․ օգոստոսի 26). «Банк «Апоалим» выведет из обращения кредитные карты «Исракарт»». Вести. Վերցված է 2018 թ․ դեկտեմբերի 5-ին.
  602. ↑ Рои Бергман (2018 թ․ օգոստոսի 29). «Израиль переходит на новую систему кредитных карт: теперь как в Европе». Вести. Վերցված է 2018 թ․ դեկտեմբերի 5-ին.
  603. ↑ 603,0 603,1 «SIPRI: Израиль – пятый в мире экспортёр оружия». Украино-Израильский Институт стратегических исследований. 2018 թ․ մարտի 15. Արխիվացված է օրիգինալից 2018 թ․ հոկտեմբերի 29-ին. Վերցված է 2018 թ․ հոկտեմբերի 29-ին.
  604. ↑ 604,0 604,1 604,2 Israel's Independence Day 2019 (PDF) (Report). Israel Central Bureau of Statistics. 2019 թ․ մայիսի 6. Վերցված է 2019 թ․ մայիսի 7-ին.
  605. ↑ «ISRAEL: Crackdown on illegal migrants and visa violators». IRIN. 2009 թ․ հուլիսի 14.
  606. ↑ Adriana Kemp, "Labour migration and racialisation: labour market mechanisms and labour migration control policies in Israel", Social Identities 10:2, 267–292, 2004
  607. ↑ «Israel rounds up African migrants for deportation». Reuters. 2012 թ․ հունիսի 11.
  608. ↑ «The Land: Urban Life». Israel Ministry of Foreign Affairs. Արխիվացված է օրիգինալից 2013 թ․ հունիսի 7-ին.
  609. ↑ Israel's Apartheid against Palestinians: Cruel System of Domnination and Crime Against Humanity, Amnesty International 2022 p.16:'Today, Palestinian citizens and permanent residents of Israel comprise some 21% of Israel's population and number approximately 1.9 million. Some 90% of Palestinians with Israeli citizenship live in 139 densely populated towns and villages in the Galilee and Triangle regions in northern Israel and the Negev/Naqab region in the south, as a result of deliberate segregation policies. The vast majority of the remaining 10% live in "mixed cities".'
  610. ↑ 'A Threshold Crossed,' Human Rights Watch 27 April 2021 pp.7,57-63:' This policy, which aims to maximize Jewish Israeli control over land, concentrates the majority of Palestinians who live outside Israel's major, predominantly Jewish cities into dense, under-served enclaves and restricts their access to land and housing, while nurturing the growth of nearby Jewish communities.'
  611. ↑ Nimer Sultany, 'The Making of an Underclass: The Palestinian Citizens of Israel,' Israel Studies Review Vol. 27, No. 2, (Winter 2012), pp. 190-200 pp.191,194.'the Palestinian Israeli population grew from 156,000 in 1948 to 1.4 million in 2012. Their villages became overcrowded as their land reserves steadily decreased. The lands were transferred from Palestinian private hands to state control. . .While the state has established hundreds of Jewish communities, it has not established any new Palestinian communities since 1948—except in the forced concentration of the Bedouin communities in poor towns.'
  612. ↑ Gershon Shafir, From Overt to Veiled Segregation: Israel's Palestinian Arab Citizens in the Galilee, International Journal of Middle East Studies, Volume 50 Issue 1 February 2018, pp.1-22 pp.4,7:' With about 90 percent of Israel's Palestinian citizens living in Arab-only towns and villages, they suffer from the hypersegregation typical of African American urban neighborhoods and its attendant deleterious consequences. This remarkable similarity, however, has different origins...Palestinian residents in old mixed cities are congregated into distinct neighborhoods, whereas in new mixed cities they form distinct enclaves, distinguished by strong family and communal ties'
  613. ↑ «Can Jews and Palestinians live peacefully in Israel? The data on mixed neighborhoods says yes». Washington Post. Վերցված է 2022 թ․ փետրվարի 15-ին.
  614. ↑ «Health status – Life expectancy at birth – OECD Data». theOECD.
  615. ↑ Saabneh 2016
  616. ↑ Dov Chernichovsky, Bishara Bisharat, Liora Bowers, Aviv Brill, and Chen Sharony, "The Health of the Arab Israeli Population". Taub Center for Social Policy Studies in Israel December 2017 pp.1-50, 13 (2015)
  617. ↑ «Taub Center report shows discrepancy in Jewish, Arab life expectancy». Ynetnews. Վերցված է 2022 թ․ փետրվարի 15-ին.
  618. ↑ «The Law of Return». Knesset. Արխիվացված է օրիգինալից 2005 թ․ նոյեմբերի 27-ին. Վերցված է 2007 թ․ օգոստոսի 14-ին.
  619. ↑ DellaPergola, Sergio (2000) [2000]. «Still Moving: Recent Jewish Migration in Comparative Perspective». In Daniel J. Elazar; Morton Weinfeld (eds.). The Global Context of Migration to Israel. New Brunswick, NJ: Transaction Publishers. էջեր 13–60. ISBN 978-1-56000-428-8.
  620. ↑ Herman, Pini (1983 թ․ սեպտեմբերի 1). «The Myth of the Israeli Expatriate». Moment Magazine. Vol. 8, no. 8. էջեր 62–63.
  621. ↑ Gould, Eric D.; Moav, Omer (2007). «Israel's Brain Drain». Israel Economic Review. 5 (1): 1–22. SSRN 2180400.
  622. ↑ Rettig Gur, Haviv (2008 թ․ ապրիլի 6). «Officials to US to bring Israelis home». The Jerusalem Post. Վերցված է 2012 թ․ մարտի 20-ին.
  623. ↑ «Jews, by Continent of Origin, Continent of Birth & Period of Immigration». Israel Central Bureau of Statistics. 2017 թ․ սեպտեմբերի 6. Վերցված է 2017 թ․ սեպտեմբերի 19-ին.
  624. ↑ Goldberg, Harvey E. (2008). «From Sephardi to Mizrahi and Back Again: Changing Meanings of "Sephardi" in Its Social Environments». Jewish Social Studies. 15 (1): 165–188. doi:10.18647/2793/JJS-2008.
  625. ↑ «The myth of the Mizrahim». The Guardian. London. 2009 թ․ ապրիլի 3.
  626. ↑ «Missing Mizrahim». 2009 թ․ օգոստոսի 31.
  627. ↑ Okun, Barbara S.; Khait-Marelly, Orna (2006). «Socioeconomic Status and Demographic Behavior of Adult Multiethnics: Jews in Israel» (PDF). Hebrew University of Jerusalem. Արխիվացված է օրիգինալից (PDF) 2013 թ․ հոկտեմբերի 29-ին. Վերցված է 2013 թ․ մայիսի 26-ին.
  628. ↑ DellaPergola, Sergio (2011). «Jewish Demographic Policies» (PDF). The Jewish People Policy Institute.
  629. ↑ «Israel (people)». Encyclopedia.com. 2007.
  630. ↑ Yoram Ettinger (2013 թ․ ապրիլի 5). «Defying demographic projections». Israel Hayom. Վերցված է 2013 թ․ հոկտեմբերի 29-ին.
  631. ↑ Gorenberg, Gershom (2017 թ․ հունիսի 26). «Settlements: The Real Story». The American Prospect. Վերցված է 2017 թ․ օգոստոսի 25-ին.
  632. ↑ «Settlements in the Gaza Strip». Settlement Information. Արխիվացված է օրիգինալից 2013 թ․ օգոստոսի 26-ին. Վերցված է 2007 թ․ դեկտեմբերի 12-ին.
  633. ↑ «Population of Israel on the Eve of 2022». Cbs.gov.il. Վերցված է 2022 թ․ փետրվարի 13-ին.
  634. ↑ Konrad Adenauer Foundation. Citizenship, Identity and Political Participation: Measuring the Attitudes of the Arab Citizens in Israel, December 2017: pages 22, 25 and 28; quote (p.28): "The positions of the participants in the focus groups reflect the strength of Palestinian-Arab identity among Arab citizens and the fact that they do not see a contradiction between Palestinian-Arab national identity and Israeli civic identity. The designation "Israeli-Arab" aroused great opposition in the focus groups, as did Israel's Independence Day. A comparison of views expressed in the focus groups with the general results of the survey points to differences between collective positions and memory and individual feelings and attitudes. The collective position presented in the focus group discussions finds expression in the public sphere and emphasizes the Palestinian national identity. Conversely, the responses of the survey participants reveal individual attitudes that assign a broader (albeit secondary, identity) dimension to the component of Israeli civic identity"; quote (p.25): "Amongst the participants there was consensus that Palestinian identity occupies a central place in their consciousness. The definition "Palestinian" has national and emotional importance, as it embodies the heritage of Arab citizens and their culture. This was expressed explicitly in the words of the participants: "We are Palestinian Arabs and we say this with pride;""We are Palestinian citizens of Israel. The emphasis is on the word 'Palestinians'"; "I am first and foremost a Palestinian and nothing more." The designation "Arab citizens of Israel" was acceptable to them on the basis of the understanding that it is impossible to live without citizenship, and as long as Israeli citizenship does not harm the national consciousness. Conversely, the participants spoke out against the designation "Arab-Israeli" and made statements such as "I am an Arab, I belong to a larger culture than the State of Israel"; "We are not the Arabs of Israel, I am an Arab who does not belong to the State of Israel. My roots and my Arabness existed before them." "[Arab-Israeli] is an inappropriate expression because our ancestors were here before '48."
  635. ↑ Lynfield, Ben (2017 թ․ սեպտեմբերի 27). «Survey: 60% of Arab Israelis have positive view of state». The Jerusalem Post | JPost.com. Վերցված է 2017 թ․ հոկտեմբերի 23-ին.
  636. ↑ «Localities, Population and Density per Sq. Km., by Metropolitan Area and Selected Localities». Israel Central Bureau of Statistics. 2017 թ․ սեպտեմբերի 6. Վերցված է 2017 թ․ սեպտեմբերի 19-ին.
  637. ↑ Roberts 1990, էջ. 60 Although East Jerusalem and the Golan Heights have been brought directly under Israeli law, by acts that amount to annexation, both of these areas continue to be viewed by the international community as occupied, and their status as regards the applicability of international rules is in most respects identical to that of the West Bank and Gaza.
  638. ↑ 2.22 Localities and Population, by Municipal Status and District, 2018
  639. ↑ «List of Cities in Israel».
  640. ↑ «New town Harish harbors hopes of being more than another Pleasantville». The Times of Israel. 2015 թ․ օգոստոսի 25. Վերցված է 2018 թ․ հուլիսի 2-ին.
  641. ↑ Choshen, Maya (2021). «Population of Jerusalem, by Age, Religion and Geographical Spreading, 2019» (PDF). Jerusalem Institute for Policy Research. Վերցված է 19 May 2021-ին.
  642. ↑ «Arabic in Israel: an official language and a cultural bridge». Israel Ministry of Foreign Affairs. 2016 թ․ դեկտեմբերի 18. Արխիվացված օրիգինալից 2020 թ․ օգոստոսի 2-ին. Վերցված է 2018 թ․ օգոստոսի 8-ին.
  643. ↑ «Israel Passes 'National Home' Law, Drawing Ire of Arabs». The New York Times (անգլերեն). 2018 թ․ հուլիսի 19. Արխիվացված օրիգինալից 2019 թ․ հունվարի 7-ին. Վերցված է 2018 թ․ հուլիսի 19-ին.
  644. ↑ Lubell, Maayan (2018 թ․ հուլիսի 19). «Israel adopts divisive Jewish nation-state law». Reuters. Արխիվացված օրիգինալից 2018 թ․ դեկտեմբերի 24-ին. Վերցված է 2018 թ․ հուլիսի 19-ին.
  645. ↑ «Press Releases from the Knesset». Knesset website. 2018 թ․ հուլիսի 19. «The Arabic language has a special status in the state; Regulating the use of Arabic in state institutions or by them will be set in law.»
  646. ↑ Israel Central Bureau of Statistics: The Ethiopian Community in Israel
  647. ↑ «Israel may admit 3,000 Ethiopia migrants if Jews». Reuters. 2009 թ․ հուլիսի 16.
  648. ↑ Meyer, Bill (2008 թ․ օգոստոսի 17). «Israel's welcome for Ethiopian Jews wears thin». The Plain Dealer. Վերցված է 2012 թ․ հոկտեմբերի 1-ին.
  649. ↑ «Study: Soviet immigrants outperform Israeli students». Haaretz. 2008 թ․ փետրվարի 10.
  650. ↑ «French radio station RFI makes aliyah». Ynetnews. 2011 թ․ դեկտեմբերի 5.
  651. ↑ Spolsky, Bernard (1999). Round Table on Language and Linguistics. Washington, DC: Georgetown University Press. էջեր 169–170. ISBN 978-0-87840-132-1. «In 1948, the newly independent state of Israel took over the old British regulations that had set English, Arabic, and Hebrew as official languages for Mandatory Palestine but, as mentioned, dropped English from the list. In spite of this, official language use has maintained a de facto role for English, after Hebrew but before Arabic.»
  652. ↑ Bat-Zeev Shyldkrot, Hava (2004). «Part I: Language and Discourse». In Diskin Ravid, Dorit; Bat-Zeev Shyldkrot, Hava (eds.). Perspectives on Language and Development: Essays in Honor of Ruth A. Berman. Kluwer Academic Publishers. էջ 90. ISBN 978-1-4020-7911-5. «English is not considered official but it plays a dominant role in the educational and public life of Israeli society. ... It is the language most widely used in commerce, business, formal papers, academia, and public interactions, public signs, road directions, names of buildings, etc. English behaves 'as if' it were the second and official language in Israel.»
  653. ↑ Shohamy, Elana (2006). Language Policy: Hidden Agendas and New Approaches. Routledge. էջեր 72–73. ISBN 978-0-415-32864-7. «In terms of English, there is no connection between the declared policies and statements and de facto practices. While English is not declared anywhere as an official language, the reality is that it has a very high and unique status in Israel. It is the main language of the academy, commerce, business, and the public space.»
  654. ↑ «English programs at Israeli universities and colleges». Israel Ministry of Foreign Affairs.
  655. ↑ «Population in Israel and in Jerusalem, by Religion, 1988 - 2016» (PDF). Israel Central Bureau of Statistics. 4 September 2018. Վերցված է 10 May 2019-ին.
  656. ↑ Starr, Kelsey Jo; Masci, David (2016 թ․ մարտի 8). «In Israel, Jews are united by homeland but divided into very different groups». Pew Research Center. Վերցված է 2017 թ․ հունվարի 14-ին.
  657. ↑ «At the edge of the abyss». Haaretz. 2009 թ․ նոյեմբերի 24.
  658. ↑ «Israel's Religiously Divided Society: Intergroup marriage and friendship» (անգլերեն). Pew Research Center's Religion & Public Life Project. 2016 թ․ մարտի 8. Արխիվացված օրիգինալից 2019 թ․ հունիսի 8-ին. Վերցված է 2018 թ․ դեկտեմբերի 12-ին.
  659. ↑ Bassok, Moti (2006 թ․ դեկտեմբերի 25). «Israel's Christian population numbers 148,000 as of Christmas Eve». Haaretz. Վերցված է 2012 թ․ ապրիլի 26-ին.
  660. ↑ «National Population Estimates» (PDF). Israel Central Bureau of Statistics. էջ 27. Արխիվացված է օրիգինալից (PDF) 2011 թ․ օգոստոսի 7-ին. Վերցված է 2007 թ․ օգոստոսի 6-ին.
  661. ↑ «Israel's disputatious Avigdor Lieberman: Can the coalition hold together?». The Economist. 2010 թ․ մարտի 11. Վերցված է 2012 թ․ օգոստոսի 12-ին.
  662. ↑ Levine, Lee I. (1999). Jerusalem: its sanctity and centrality to Judaism, Christianity, and Islam. Continuum International Publishing Group. էջ 516. ISBN 978-0-8264-1024-5.
  663. ↑ Hebrew Phrasebook. Lonely Planet Publications. 1999. էջ 156. ISBN 978-0-86442-528-7.
  664. ↑ «The Baháʼí World Centre: Focal Point for a Global Community». The Baháʼí International Community. Արխիվացված է օրիգինալից 2007 թ․ հունիսի 29-ին. Վերցված է 2007 թ․ հուլիսի 2-ին.
  665. ↑ «Teaching the Faith in Israel». Baháʼí Library Online. 1995 թ․ հունիսի 23. Վերցված է 2007 թ․ օգոստոսի 6-ին.
  666. ↑ «Kababir and Central Carmel – Multiculturalism on the Carmel». Վերցված է 2015 թ․ հունվարի 8-ին.
  667. ↑ «Visit Haifa». Վերցված է 2015 թ․ հունվարի 8-ին.
  668. ↑ Howard Adelman. «The Jewish Nation-State Law in Israel» (PDF) (անգլերեն). JSpace Canada. Արխիվացված է օրիգինալից (PDF) 2019 թ․ հունիսի 8-ին. Վերցված է 2018 թ․ հոկտեմբերի 31-ին.
  669. ↑ 669,0 669,1 669,2 «Analysis: Israel's Nation-State Law». Canadian Jewish Advocacy (անգլերեն). 2018 թ․ օգոստոսի 7. Արխիվացված օրիգինալից 2019 թ․ հունիսի 8-ին. Վերցված է 2018 թ․ հոկտեմբերի 31-ին.
  670. ↑ «Теудат-зеут — удостоверение личности гражданина Израиля». Путеводитель по Израилю. Արխիվացված օրիգինալից 2019 թ․ ապրիլի 25-ին. Վերցված է 2018 թ․ հոկտեմբերի 31-ին.
  671. ↑ Игорь Ветров (2017 թ․ հուլիսի 27). «Израиль принял закон о 9 мая». Газета.Ru. Արխիվացված օրիգինալից 2019 թ․ հունիսի 8-ին. Վերցված է 2018 թ․ հոկտեմբերի 31-ին.
  672. ↑ «Израиль: Праздники». Министерство иностранных дел Израиля. Արխիվացված է օրիգինալից 2011 թ․ օգոստոսի 16-ին.
  673. ↑ Праздники՝ հոդվածը Հրեական էլեկտրոնային հանրագիտարանում
  674. ↑ «Education in Ancient Israel». American Bible Society. Վերցված է 2015 թ․ հուլիսի 3-ին.
  675. ↑ Moaz, Asher (2006). «Religious Education in Israel». University of Detroit Mercy Law Review. 83 (5): 679–728.
  676. ↑ Karin Kloosterman (2005 թ․ հոկտեմբերի 30). «Bill Gates – Israel is a high tech superpower». Israel21. Վերցված է 2015 թ․ հուլիսի 3-ին.
  677. ↑ Gary Shapiro (2013 թ․ հուլիսի 11). «What Are The Secrets Behind Israel's Growing Innovative Edge?». Forbes. Վերցված է 2015 թ․ հուլիսի 3-ին.
  678. ↑ Education at a Glance: Israel (Report). Organisation for Economic Co-operation and Development. 2016 թ․ սեպտեմբերի 15. Վերցված է 2017 թ․ հունվարի 18-ին.
  679. ↑ «Top Ten Reasons to Invest in Israel». Israel Ministry of Foreign Affairs. Արխիվացված է օրիգինալից 2012 թ․ դեկտեմբերի 18-ին. Վերցված է 2012 թ․ օգոստոսի 12-ին.
  680. ↑ «Israel: IT Workforce». Information Technology Landscape in Nations Around the World. Արխիվացված է օրիգինալից 2006 թ․ սեպտեմբերի 13-ին. Վերցված է 2007 թ․ օգոստոսի 14-ին.
  681. ↑ Israeli Schools: Religious and Secular Problems. Education Resources Information Center. 1984 թ․ հոկտեմբերի 10. Վերցված է 2012 թ․ մարտի 20-ին.
  682. ↑ Kashti, Or; Ilan, Shahar (2007 թ․ հուլիսի 18). «Knesset raises school dropout age to 18». Haaretz. Վերցված է 2012 թ․ մարտի 20-ին.
  683. ↑ «Summary of the Principal Laws Related to Education». Israel Ministry of Foreign Affairs. 2003 թ․ հունվարի 26. Արխիվացված է օրիգինալից 2006 թ․ փետրվարի 18-ին. Վերցված է 2007 թ․ օգոստոսի 4-ին.
  684. ↑ 684,0 684,1 Shetreet, Ida Ben; Woolf, Laura L. (2010). «Education» (PDF). Publications Department. Ministry of Immigrant Absorption. Վերցված է 2012 թ․ օգոստոսի 30-ին.
  685. ↑ «Religion and Education Around the World». 2016 թ․ դեկտեմբերի 13.
  686. ↑ «6. Jewish educational attainment». 2016 թ․ դեկտեմբերի 13.
  687. ↑ «How Religious Groups Differ in Educational Attainment». 2016 թ․ դեկտեմբերի 13.
  688. ↑ «Jews at top of class in first-ever global study of religion and education». 2016 թ․ դեկտեմբերի 13.
  689. ↑ «The Israeli Matriculation Certificate». United States-Israel Educational Foundation via the University of Szeged University Library. 1996 թ․ հունվար. Արխիվացված է օրիգինալից 2017 թ․ սեպտեմբերի 15-ին. Վերցված է 2007 թ․ օգոստոսի 5-ին.
  690. ↑ «המגזר הערבי נוצרי הכי מצליח במערכת החינוך)». Արխիվացված է օրիգինալից 2018 թ․ դեկտեմբերի 24-ին. Վերցված է 2014 թ․ հոկտեմբերի 30-ին.
  691. ↑ Druckman, Yaron (2012 թ․ դեկտեմբերի 23). «Christians in Israel: Strong in education». Ynetnews. Վերցված է 2014 թ․ հոկտեմբերի 30-ին.
  692. ↑ Konstantinov, Viacheslav (2015). «Patterns of Integration into Israeli Society among Immigrants from the Former Soviet Union over the Past Two Decades». Myers-JDC-Brookdale Institute. Վերցված է 2017 թ․ մարտի 9-ին.
  693. ↑ «עולים מחבר העמים מצליחים יותר בבגרויות». וואלה! חדשות. 2008 թ․ փետրվարի 10.
  694. ↑ «Students in Grade 12 – Matriculation Examinees and Those Entitled to a Certificate». Israel Central Bureau of Statistics. 2016. Վերցված է 2017 թ․ մարտի 5-ին.
  695. ↑ Silver, Stefan (2017 թ․ մայիսի 11). «Israel's educational tradition drives economic growth». Kehlia News Israel. Արխիվացված է օրիգինալից 2019 թ․ փետրվարի 7-ին. Վերցված է 2022 թ․ սեպտեմբերի 24-ին.
  696. ↑ «Higher Education in Israel». Embassy of Israel In India. Արխիվացված է օրիգինալից 2012 թ․ հուլիսի 25-ին. Վերցված է 2012 թ․ մարտի 19-ին.
  697. ↑ Paraszczuk, Joanna (2012 թ․ հուլիսի 17). «Ariel gets university status, despite opposition». The Jerusalem Post. Վերցված է 2013 թ․ դեկտեմբերի 21-ին.
  698. ↑ «About Technion». Technion. Արխիվացված է օրիգինալից 2013 թ․ դեկտեմբերի 24-ին. Վերցված է 2013 թ․ դեկտեմբերի 21-ին.
  699. ↑ «Israel». Monash University. Արխիվացված է օրիգինալից 2013 թ․ դեկտեմբերի 24-ին. Վերցված է 2013 թ․ դեկտեմբերի 21-ին.
  700. ↑ «History of the Library». National Library of Israel. Վերցված է 2014 թ․ օգոստոսի 22-ին.
  701. ↑ 701,0 701,1 701,2 701,3 Игорь Афанасьев (2008 թ․ մայիսի 1). «Взлёт против правил». Вокруг света. Արխիվացված օրիգինալից 2012 թ․ սեպտեմբերի 17-ին. Վերցված է 2018 թ․ դեկտեմբերի 7-ին.
  702. ↑ 702,0 702,1 702,2 Фред Ортенберг. (2012 թ․ փետրվարի 15). «Израиль в космосе». Дом учёных и специалистов Реховота. Արխիվացված օրիգինալից 2019 թ․ հունիսի 2-ին. Վերցված է 2018 թ․ դեկտեմբերի 7-ին.
  703. ↑ «Израиль финансирует создание нового спутника связи». Madan.co.il. 2018 թ․ սեպտեմբերի 8. Արխիվացված օրիգինալից 2018 թ․ հոկտեմբերի 31-ին. Վերցված է 2018 թ․ հոկտեմբերի 31-ին.
  704. ↑ Ортенберг Ф. Спутники связи и экспериментальные спутники // Израиль в космосе. Двадцатилетний опыт (1988—2008). — Хайфа: Институт Космических Исследований, Технион, 2009. — ISBN 987-965-555-457-1
  705. ↑ «NASA will consider sending another Israeli astronaut into space». The Times of Israel. 2018 թ․ հուլիսի 12. Արխիվացված է օրիգինալից 2019 թ․ մայիսի 26-ին. Վերցված է 2018 թ․ դեկտեմբերի 7-ին.
  706. ↑ 706,0 706,1 Есин В. (2013 թ․ հոկտեմբերի 21). «Оружие последней надежды». Военно-промышленный курьер. Արխիվացված օրիգինալից 2013 թ․ դեկտեմբերի 31-ին. Վերցված է 2018 թ․ դեկտեմբերի 7-ին.
  707. ↑ 707,0 707,1 «Soreq Nuclear Research Center» (անգլերեն). Nuclear Threat Initiative. Արխիվացված օրիգինալից 2019 թ․ հունիսի 2-ին. Վերցված է 2018 թ․ դեկտեմբերի 7-ին.
  708. ↑ «МАГАТЭ отклонило проект резолюции о присоединении Израиля к ДНЯО». РИА Новости. 2013 թ․ սեպտեմբերի 20. Արխիվացված է օրիգինալից 2019 թ․ մարտի 31-ին. Վերցված է 2018 թ․ դեկտեմբերի 7-ին.
  709. ↑ «В Израиле собираются построить первую АЭС». Деловой Петербург. 2011 թ․ սեպտեմբերի 1. Արխիվացված օրիգինալից 2019 թ․ հունիսի 2-ին. Վերցված է 2018 թ․ դեկտեմբերի 7-ին.
  710. ↑ «Взносы по страхованию здоровья». Институт национального страхования Израиля. Վերցված է 2012 թ․ դեկտեմբերի 3-ին.
  711. ↑ «Israel Health & Medicine: General Overview». Jewish Virtual Library (անգլերեն). Վերցված է 2018 թ․ դեկտեմբերի 6-ին.
  712. ↑ Алексеев В. А. Здравоохранение Израиля // Медицинские новости. — 2011. — № 4. — С. 73.
  713. ↑ «Больничная касса впервые включила стоматологическую помощь в страховку». МК-Израиль. 2013 թ․ փետրվարի 21. Արխիվացված է օրիգինալից 2018 թ․ դեկտեմբերի 6-ին. Վերցված է 2018 թ․ դեկտեմբերի 6-ին.
  714. ↑ «Israel emergency & important contact numbers». Anglo-List. Արխիվացված օրիգինալից 2019 թ․ ապրիլի 14-ին. Վերցված է 2019 թ․ ապրիլի 14-ին.
  715. ↑ Lidar Gravé-Lazi (2017 թ․ դեկտեմբերի 11). «Israel 11th among OECD in life expectancy». The Jerusalem Post. Վերցված է 2018 թ․ նոյեմբերի 1-ին.
  716. ↑ «OECD рассказала о состоянии здравоохранения. Что в Израиле?». Israelinfo. 2017 թ․ նոյեմբերի 12. Արխիվացված է օրիգինալից 2018 թ․ նոյեմբերի 16-ին. Վերցված է 2018 թ․ նոյեմբերի 1-ին.
  717. ↑ «Country Comparison: Infant Mortality Rate». The World Factbook (անգլերեն). CIA. Արխիվացված է օրիգինալից 2018 թ․ փետրվարի 7-ին. Վերցված է 2018 թ․ նոյեմբերի 1-ին.
  718. ↑ «Министерство здравоохранения публикует отчёт о младенческой смертности в Израиле в 2008—2011 годах» (PDF) (եբրայերեն). Министерство здравоохранения Израиля. 2014 թ․ նոյեմբերի 25. Վերցված է 2019 թ․ ապրիլի 15-ին.
  719. ↑ Mor Z., Weinstein R., Grotto I., et al. Thirty years of HIV in Israel: current epidemiology and future challenges // BMJ Open. — 2013. — № 3. — P. e003078. — doi:10.1136/bmjopen-2013-003078
  720. ↑ Judy Siegel-Itzkovich. (2017 թ․ դեկտեմբերի 3). «HIV down in Israel but high-risk populations must still be on guard». The Jerusalem Post. Վերցված է 2018 թ․ նոյեմբերի 1-ին.
  721. ↑ «Национальное страхование» (PDF). Министерство алии и интеграции Израиля. 2017. էջեր С. 3—7. Արխիվացված է օրիգինալից (PDF) 2019 թ․ ապրիլի 15-ին. Վերցված է 2019 թ․ ապրիլի 15-ին.
  722. ↑ Государство Израиль. Социальное обеспечение՝ հոդվածը Հրեական էլեկտրոնային հանրագիտարանում
  723. ↑ «Asian Studies: Israel as a 'Melting Pot'». National Research University Higher School of Economics. Վերցված է 2012 թ․ ապրիլի 18-ին.
  724. ↑ Mendel, Yonatan; Ranta, Ronald (2016). From the Arab Other to the Israeli Self: Palestinian Culture in the Making of Israeli National Identity. Routled. էջ 137. ISBN 978-1-317-13171-7. «early settlers found it useful and suitable to imitate, adopt, adapt and later appropriate local customs, traditions, symbols and words. This was the principal process that we have unearthed in the book, and which changed in style, volume and recognition with time and with the shifting political environment in Palestine/Israel, yet was kept in the DNA of what Jewish-Israelis perceive as 'Israeliness'. It was an ongoing love-hate tango with the Arab-Palestinian 'other', which on the one hand represented the opposite of the 'self', and on the other hand, its presence was a mandatory ingredient in the creation of many of the customs, traditions and practices considered as local and as Israeli [...] the line of thinking according to which the Arab-Palestinian influence on Hebrew culture has been dramatically reduced following the creation of Israel as an independent state in 1948, is simply inaccurate and does not reflect the reality of Jewish-Arab-Palestinian relations. Not only were the early relations between settlers and Arab-Palestinians important – we would say essential – to our understanding of modern life in Israel and to Jewish-Israeli identity and culture, but the fascination leading to adaptation of Arab and Arab-Palestinian cultures did not end in 1948, it is in fact an ongoing process [...] many of the customs and traditions, which Jewish-Israelis define as belonging to the Israeli way of life and that represent 'Israeliness', are based on those early relations and cultural appropriations.»
  725. ↑ Mendel, Yonatan; Ranta, Ronald (2016). From the Arab Other to the Israeli Self: Palestinian Culture in the Making of Israeli National Identity. Routledge. էջեր 140–141. ISBN 978-1-317-13171-7. «Jewish-Israeli identity and culture [...] have had a wide range of influences, among these were also Arab and Arab-Palestinian elements. When we looked at them in greater detail through Israeli food, Israeli dance, Israeli music, or Israeli symbols, we found – somewhere in their very root – also an Arab component. This is a unique influence not only because the Arab-Palestinian influence is common in different cultural fields, but because it seems that these influences are the least noted [...] Arab and Arab-Palestinian influence is much more important in understanding Jewish-Israeli identity and culture than given credit or recognised, and that it had an effect – at times basic and at times more profound – on the deferent cultural fields that constitute what Jewish-Israelis perceive as 'Israeliness' and the Israeli way of life. We believe that due to political reasons, the Arab influence on Israeli culture has been underestimated and overlooked [...] presentation of the Jewish and Arab identity and culture as two binaries is misleading. The two identities should be viewed more accurately as a scale with overlapping points, while acknowledging that – despite the conflict and at times because of the conflict – it is hard to admit that at the end of many Hebrew sentences sits an Arab smoking a 'nargilah' and that the Arab-Palestinian 'Other' is actually at the very heart of the Jewish-Israeli 'Self'... Jewish-Israelis and Arab-Palestinians share a number of similarities and points of contact that allow for easier diffusion of culture and symbols. These include, for example the presence of large communities of Jews who have originated in Arab countries and the increasing visibility and involvement of Arab-Palestinians in Israeli politics, economy and society. It is therefore expected that this proximity will result in constant cultural diffusion.»
  726. ↑ Ran, Ami (1998 թ․ օգոստոսի 25). «Encounters: The Vernacular Paradox of Israeli Architecture». Ministry of Foreign Affairs. Վերցված է 2007 թ․ սեպտեմբերի 6-ին.
  727. ↑ Brinn, David (2005 թ․ հոկտեմբերի 23). «Israeli, Palestinian and Jordanian DJs create bridge for peace». ISRAEL21c. Վերցված է 2012 թ․ մարտի 20-ին.
  728. ↑ «The International Israeli Table». Israel Ministry of Foreign Affairs. Վերցված է 2009 թ․ հունիսի 26-ին.
  729. ↑ «Jewish Festivals and Days of Remembrance in Israel». Israel Ministry of Foreign Affairs. Արխիվացված է օրիգինալից 2007 թ․ օգոստոսի 14-ին. Վերցված է 2007 թ․ սեպտեմբերի 16-ին.
  730. ↑ «Depositing Books to The Jewish National & University Library». Jewish National and University Library. Արխիվացված է օրիգինալից 2012 թ․ մայիսի 29-ին. Վերցված է 2007 թ․ օգոստոսի 21-ին.
  731. ↑ «The Annual Israeli Book Week Report 2016». National Library of Israel. Վերցված է 2018 թ․ ապրիլի 26-ին.
  732. ↑ «The Nobel Prize in Literature 1966». Nobel Foundation. Վերցված է 2007 թ․ օգոստոսի 12-ին.
  733. ↑ «Emile Habibi, Encyclopædia Britannica». Վերցված է 2014 թ․ հունիսի 21-ին.
  734. ↑ «Israel Prize Official Site – Recipients in 1992 (in Hebrew)».
  735. ↑ Broughton, Ellingham & Trillo 1999, էջեր. 365–369
  736. ↑ «Israel». World Music. National Geographic Society. Արխիվացված է օրիգինալից 2012 թ․ փետրվարի 10-ին. Վերցված է 2012 թ․ մարտի 20-ին.
  737. ↑ Ben-Sasson 1985, էջ. 1095
  738. ↑ Ewbank, Alison J.; Papageorgiou, Fouli T. (1997). Whose Master's Voice?: The Development of Popular Music in Thirteen Cultures. Greenwood Press. էջ 117. ISBN 978-0-313-27772-6.
  739. ↑ Davis, Barry (2007 թ․ փետրվարի 5). «Israel Philharmonic Orchestra celebrates 70th anniversary». Ministry of Foreign Affairs (from Israel21c). Արխիվացված է օրիգինալից 2007 թ․ փետրվարի 6-ին. Վերցված է 2007 թ․ օգոստոսի 13-ին.
  740. ↑ «Israel». Eurovision Song Contest. European Broadcasting Union. Վերցված է 2013 թ․ մայիսի 31-ին.
  741. ↑ «History». Eurovision Song Contest. European Broadcasting Union. Վերցված է 2013 թ․ մայիսի 31-ին.
  742. ↑ «About the Red Sea Jazz Festival». Red Sea Jazz Festival. Արխիվացված է օրիգինալից 2012 թ․ մարտի 12-ին. Վերցված է 2012 թ․ մարտի 20-ին.
  743. ↑ «Israeli Folk Music». World Music. National Geographic Society. Արխիվացված է օրիգինալից 2012 թ․ հունվարի 3-ին. Վերցված է 2012 թ․ մարտի 20-ին.
  744. ↑ התיאטרון הלאומי הבימה (եբրայերեն). Habima National Theatre. Վերցված է 2007 թ․ օգոստոսի 13-ին.
  745. ↑ 745,0 745,1 «Государство еврейских диаспор: этнолингвистическое многообразие израильских СМИ». Ассоциация «Эхо». 2006 թ․ մայիսի 8. Արխիվացված է օրիգինալից 2007 թ․ նոյեմբերի 9-ին.
  746. ↑ 746,0 746,1 «The press in Israel». Middle East Press Profiles (անգլերեն). BBC Monitoring. 2006 թ․ մայիսի 8. Արխիվացված օրիգինալից 2012 թ․ հուլիսի 17-ին. Վերցված է 2008 թ․ հունիսի 23-ին.
  747. ↑ Александр Кац. (2011 թ․ հուլիսի 20). «TGI: «Исраэль Хайом» укрепила своё лидерство и близка к 40 % рынка, «Гаарец» и «Маарив» ослабили свои позиции(եբրայերեն)». Сайт ICE.co.il. Արխիվացված է օրիգինալից 2019 թ․ ապրիլի 3-ին. Վերցված է 2019 թ․ հունիսի 9-ին.
  748. ↑ 748,0 748,1 748,2 «Средства массовой информации». Министерство иностранных дел Израиля. Արխիվացված է օրիգինալից 2019 թ․ հունիսի 9-ին. Վերցված է 2019 թ․ հունիսի 9-ին.
  749. ↑ «The Printed Media- Israel-s Newspapers» (անգլերեն). Министерство иностранных дел Израиля. 2000 թ․ հոկտեմբերի 16. Արխիվացված օրիգինալից 2019 թ․ հունիսի 9-ին. Վերցված է 2019 թ․ հունիսի 9-ին.
  750. ↑ «All Newspapers in Israel» (անգլերեն). Earth Newspapers.com. 2000 թ․ հոկտեմբերի 16. Արխիվացված է օրիգինալից 2019 թ․ ապրիլի 20-ին. Վերցված է 2019 թ․ հունիսի 9-ին.
  751. ↑ «Israel's Yiddish Romance» (անգլերեն). Eretz (журнал). 2016. Արխիվացված օրիգինալից 2012 թ․ հուլիսի 29-ին. Վերցված է 2019 թ․ ապրիլի 19-ին.
  752. ↑ Государство Израиль. Средства массовой информации՝ հոդվածը Հրեական էլեկտրոնային հանրագիտարանում
  753. ↑ 753,0 753,1 Государство Израиль. Культура՝ հոդվածը Հրեական էլեկտրոնային հանրագիտարանում
  754. ↑ 754,0 754,1 «About the Museum». The Israel Museum, Jerusalem. Արխիվացված է օրիգինալից 2013 թ․ մարտի 2-ին. Վերցված է 2013 թ․ մարտի 13-ին.
  755. ↑ «Shrine of the Book». The Israel Museum, Jerusalem. Արխիվացված է օրիգինալից 2007 թ․ հուլիսի 9-ին. Վերցված է 2007 թ․ օգոստոսի 13-ին.
  756. ↑ «About Yad Vashem». Yad Vashem. Արխիվացված է օրիգինալից 2012 թ․ մարտի 14-ին. Վերցված է 2012 թ․ մարտի 20-ին.
  757. ↑ «Museum Information». Beth Hatefutsoth. Վերցված է 2007 թ․ օգոստոսի 13-ին.
  758. ↑ «Mishkan LeOmanut». Haaretz. 2008 թ․ մարտի 25. Վերցված է 2017 թ․ նոյեմբերի 4-ին.
  759. ↑ Ahituv, Netta (2013 թ․ հունվարի 29). «10 of Israel's best museums». CNN. Վերցված է 2017 թ․ հունվարի 9-ին.
  760. ↑ Rast, Walter E. (1992). Through the Ages in Palestinian Archaeology: An Introductory Handbook. Continuum International Publishing Group. էջ 50. ISBN 978-1-56338-055-6. "Galilee man" (lowercase "m") in this source is a typo – ref. Solo Man, Peking Man and so forth.
  761. ↑ «The Israel Museum Permanent Exhibitions: Archaeology Wing – The Dawn of Civilization». New York: The Ridgefield Foundation. 1995. Skull (cast) Zuttiyeh Cave Lower Palaeolithic. Վերցված է 2013 թ․ մարտի 13-ին.
  762. ↑ 762,0 762,1 762,2 Yael Raviv, Falafel Nation, University of Nebraska Press, 2015
  763. ↑ Uzi Rebhun, Lilakh Lev Ari, American Israelis: Migration, Transnationalism, and Diasporic Identity, Brill, 2010 pp. 112–113.
  764. ↑ Julia Bernstein, Food for Thought: Transnational Contested Identities and Food Practices of Russian-Speaking Jewish Migrants in Israel and Germany, Campus Verlag, 2010 pp. 227, 233–234.
  765. ↑ 765,0 765,1 Bernstein, pp. 231–233.
  766. ↑ «Israel's Pork Problem». Slate. New York. 2012 թ․ օգոստոսի 8. Վերցված է 2015 թ․ դեկտեմբերի 28-ին.
  767. ↑ Torstrick 2004, էջ. 141
  768. ↑ «Basketball Super League Profile». Winner Basketball Super League. Վերցված է 2007 թ․ օգոստոսի 13-ին.
  769. ↑ «Israel Barred from Asian Games». Jewish Telegraphic Agency. 1976 թ․ հուլիսի 26. Վերցված է 2014 թ․ ապրիլի 11-ին.
  770. ↑ «Maccabi Electra Tel Aviv – Welcome to EUROLEAGUE BASKETBALL». Արխիվացված է օրիգինալից 2014 թ․ հունիսի 25-ին. Վերցված է 2014 թ․ հոկտեմբերի 30-ին.
  771. ↑ «Israel». International Olympic Committee. Վերցված է 2012 թ․ մարտի 20-ին.
  772. ↑ «Tel Aviv 1968». International Paralympic Committee. Արխիվացված է օրիգինալից 2012 թ․ մարտի 20-ին. Վերցված է 2012 թ․ մարտի 20-ին.
  773. ↑ «Shahar PEER». International Tennis Federation. Արխիվացված է օրիգինալից 2017 թ․ հունիսի 3-ին. Վերցված է 2017 թ․ փետրվարի 19-ին.
  774. ↑ Ellis, Judy (1998 թ․ մայիսի 4). «Choke! Gouge! Smash!». Time. Վերցված է 2017 թ․ հունվարի 1-ին.
  775. ↑ «Pawn stars shine in new 'national sport'». Haaretz. 2010 թ․ հոկտեմբերի 4. Վերցված է 2012 թ․ մայիսի 21-ին.
  776. ↑ «Chess in Schools in Israel: Progress report». FIDE. 2012 թ․ մայիսի 28. Արխիվացված է օրիգինալից 2017 թ․ հունվարի 8-ին. Վերցված է 2017 թ․ հունվարի 7-ին.
  777. ↑ Bekerman, Eitan (2006 թ․ սեպտեմբերի 4). «Chess masters set to blitz Rishon Letzion». Haaretz.
  778. ↑ «World Team Championship in Beer Sheva, Israel». World Chess Federation. 2005 թ․ նոյեմբերի 1. Վերցված է 2009 թ․ մարտի 13-ին.
  779. ↑ Tzahor, Uri (2008 թ․ նոյեմբերի 26). «Israel takes silver medal in Chess Olympiad». Ynetnews.

Գրականություն

խմբագրել

Արտաքին հղումներ

խմբագրել
 Վիքիպահեստն ունի նյութեր, որոնք վերաբերում են «Իսրայել» հոդվածին։
Այս հոդվածն ընտրվել է Հայերեն Վիքիպեդիայի օրվա հոդված:
Ստացված է «https://hy.wiki.x.io/w/index.php?title=Իսրայել&oldid=10089301» էջից