Ասլիկուլ

Ասլիկուլ
Տեսակ	լիճ
Երկիր	Ռուսաստան
Վարչատարածք	Բաշկորտոստան

Ասլիկուլ կամ Ասիլիկուլ (բաշկիրերեն՝ Асылыкүл, ռուս.՝ Аслыкуль)^[2] բնական լիճ Հարավային Ուրալում, որը գտնվում է Բաշկորտոստանի Հանրապետությունում (Ռուսաստան)։ Ջրամբարի մակերեսը 23,5 կմ² է, երկարությունը՝ 7,1 կմ, միջին լայնությունը՝ 3,3 կմ։ Միջին 5,1 մ խորության դեպքում առավելագույն խորությունը հասնում է 8,1 մ-ի, ջրի ծավալը դրանում գնահատվում է 0,119 կմ³։ Ասլյուկուլը պատկանում է Բելայա գետի ավազանին, նրա ջրհավաք ավազանը 106 կմ² է^[3]։ Չափերով և ծավալով Ասլիկուլը Բաշկորտոստանի ամենամեծ լիճն է^[4]։

Ջրամբարը կարստային ծագում ունի։ Նրա ափերը հիմնականում ծածկված են տափաստաններով և մարգագետիններով։ Ասլիկուլ լճում պահվում են առևտրային ձկներ։ Այն կարևոր դեր է խաղում որպես ջրային թռչունների բնական միջավայր, ինչպես նաև առանձնահատուկ տեղ է գրավում բաշկիրական բանահյուսության մեջ։ 1965 թվականին այն հայտարարվել է բնության հիդրոլոգիական հուշարձան և մտնում է Ասլի-Կուլ բնական պարկի կազմի մեջ^[5]։

Ստուգաբանություն

Ժամանակակից անվան հետ մեկտեղ կան այս լճի անվան մի քանի հնացած տարբերակներ։ Դրանցից առավել տարածված են Ասլի-Կուլը (ռուս.՝ Аслы-Куль) և Ասիլիկուլը (ռուս.՝ Асылыкуль): Չնայած արտասանության նմանությանը, դրանք տարբեր ստուգաբանություններ ունեն։ Բաշկիրերենից թարգմանված Ասլի-Կուլը նշանակում է «լայնաբաց (փլված) լիճ»^[6]։ Այս անունը կապված է տեղական լեգենդներից մեկի հետ, ըստ որի ջրամբարի տեղում ժամանակին կանգնած է եղել Թաշլիտաու լեռը։ Մի անգամ հորդառատ անձրևի ժամանակ այն երկճեղվելով փլուզվել է և նրա տեղում լիճ է հայտնվել^[3]։ Չնայած իրադարձությունների բանաստեղծականացմանը՝ այս վարկածը չի հակասում գիտությանը, քանի որ երկրաբանները հաստատել են, որ Ասլիկուլն իսկապես ձևավորվել է կարստային փլուզման տեղում։ Մեկ այլ լեգենդի համաձայն՝ լիճն անվանվել է թագավոր Ասլիկուլի պատվին, ով մինչ օրս կառավարում է այն որպես ոգի։

Երկրորդ ընդհանուր անվանումը՝ Ասիլիկուլ, նշանակում է «դառը լիճ»^[6]։ Այն պայմանավորված է լճի ջրի քիմիական հատկություններով, որը թեև համարվում է քաղցրահամ, բայց ունի բարձր հանքայնացում։ Տեղական քիչ հայտնի անուններից են՝ Այիրկուլ, Երուփկան, Երբատկան, Կարատաբինկուլ^[3]։

Աշխարհագրություն և ջրաբանություն

Վարչական առումով լիճը գտնվում է Բաշկորտոստանի Դավլեկան շրջանում։ Ասլիկուլի ափին գտնվում են Բուրանգուլովո, Կուպոյարովո, Յանգի-Տուրմուշ գյուղերը, ինչպես նաև մի շարք առանձին հանգստի օբյեկտներ^[4]։ Բացի այդ, նրանից 1 կմ դեպի հարավ-արևելք ընկած է Ալգա գյուղը^[6]։ Մոտակա քաղաքը՝ Դավլեկան, գտնվում է հարավ-արևելք 27 կմ հեռավորության վրա^[3]։ Ջրամբարի շրջակայքում արդյունաբերական ձեռնարկություններ չկան, տրանսպորտային ենթակառուցվածքը թույլ է զարգացած։

Ֆիզիկական և աշխարհագրական տեսանկյունից Ասլյուկուլը գտնվում է Բուգուլմի-Բելեբեև լեռնաշխարհի հյուսիս-արևելքում՝ Թաշլիտաու լեռնաշզթայի և Ուլուտաու, Տուբուլդակ, Ուլու-Կարագաս և Բելեկեյ-Կարագաս լեռնագագաթների միջև։ Բալկանտաու լեռը նույնպես գտնվում է լճի շրջակայքում։ Ջրամբարի բարձրությունը ծովի մակերևույթից 204 մ է, լիճն ունի գրեթե կատարյալ կլոր ձև, և միայն հարավ-արևելքում նրա ուրվագծերում անորոշ փոքրիկ ծովածոց է երևում։ Ջրամբարի այս հատկության մասին հիշատակումներ կան անգամ բաշկիրական կուբայր` «Զայաթուլյակ և Խիուխիլու» էպոսում։ Ասլիկուլի երկարությունը հասնում է 7,1 կմ-ի, լայնությունը միջինը 3,3 կմ է, սակայն ամենալայն կետում այն կազմում է 5 կմ։ Առափնյա գծի երկարությունը հասնում է 20 կմ-ի, իսկ ջրային հայելու մակերեսը՝ 23,5 կմ²։ Ջրամբարի միջին խորությունը համեմատաբար փոքր է` 5,1 մ, առավելագույնը չի գերազանցում 8,1 մ-ը, Ասլյուկուլում ջրի ծավալը 0,119 կմ³ է^[3]^[6]։ Այսպիսով, չափերով և ծավալով Ասլյուկուլը Բաշկորտոստանի ամենամեծ լիճն է^[4]։ Լճում կղզիներ չկան, բացի մեկ մեծ հարթ քարից, որը կոչվում է Խիուհիլու-Տաշի^[3]։

Շարլամի ջրվեժ Ասլի-Կուլ լճի մոտ

Ջրամբարը տեկտոնական ծագում ունի, այսինքն՝ առաջացել է երկրակեղևի խզվածքի տեղում, որին գումարվել է այս տարածաշրջանում կարստի ուժեղ զարգացումը։ Մակերևութային արտահոսքի հետևանքով քայքայված ժայռերը փլուզվել են՝ ձևավորելով երկարավուն խոռոչ։ Ժայռերը, որոնց վրա ընկած է Ասլիկուլը, թվագրվում են Վերին Պերմի ժամանակաշրջանով։ Կունգուրի շերտի աղի գիպս-անհիդրիտ և անհիդրիտ-դոլոմիտային շերտերը գտնվում են ջրամբարի հատակից 130 մ խորության վրա։ Դրանից վերև Ուֆայի շերտի կարբոնատ ավազաքարերով ծածկույթն է։ Բացի անհիդրիտներից, դոլոմիտներից և ավազաքարերից, լճի տարածքում տարածված են նաև տիղմաքարերը, արգիլիտները, կավերը, կավահողերը, մերգելները^[3]։ Ասլիկուլի արևմտյան, հյուսիսային և արևելյան ափերը զառիկող են` բարձրանալով 5-25 մ ջրի կտրվածքից, մյուս կողմից հարավային և հարավ-արևմտյան ափերն ունեն 210-370 մ հարաբերական բարձրություն և մինչև ջրի կտրվածքը իջնում են 10-30 մ բարձրությամբ և 50–300 մ լայնությամբ մի տեսակ տեռասով։ Այս զառիթափ ափն ունի էրոզիոն բնույթ, այն հատվում է խանդակներով (Овраг), որոնք բացվում են դեպի ջրամբարը^[4]։

Ասլիկուլի սնուցումը խառն է. ջրի հիմնական աղբյուրներն են մթնոլորտային տեղումները, ընդերքային և մակերևութային արտահոսքերը^[4]։ Գարնանը նրա մեջ է թափվում Շառլամ առվակը, որը ստորին հոսանքում կազմում է փոքրիկ ջրվեժ։ Լճի ափին կան հանքային աղբյուրներ, որոնցից մեկը՝ Ալգան, ունի բնապահպանական նշանակություն։ Կախված ջրամբար մտած ջրի քանակից՝ տարբեր տարիներին լիճը կարող է լինել արտահոսք ունեցող կամ անջուր։ Սովորաբար այն արտահոսքով չէ, բայց անձրևոտ տարիներին Ասիլի-Ուդրյակ առուն սկիզբ է առնում Ասլիկուլից և թափվում Դյոմա գետը, որն, իր հերթին, Բիլայի ձախ վտակն է։ Ասլիկուլի ջրհավաք ավազանը 106 կմ² է։ Երկարաժամկետ դիտարկումների համաձայն՝ ջրի մակարդակի անկումը կարող է հասնել 1,5 մ-ի^[3], ինչը կապված է ջրամբարի չափերի գնահատման անհամապատասխանությունների հետ, օրինակ՝ Ռուսաստանի Դաշնության ջրային պետական ռեգիստրում դրա տարածքը սահմանվում է որպես 22 կմ²^[7]։

Լճի ջուրը վառ կապույտ է, թափանցիկ, սառը, համարվում է քաղցրահամ, բայց բարձր հանքայնացման պատճառով ունի մի փոքր աղի համ։ Ասլիկուլի ջրի քիմիական բաղադրությունը տարբեր աղբյուրներով սահմանվում է որպես սուլֆատ-նատրիումային^[3] կամ սուլֆատ-հիդրոկարբոնատային կալցիում-մագնեզիումային 1,74 գ/լ ընդհանուր հանքայնացումով։

Ասլիկուլ լճի ափի կավե սարը
Լճի լեռնային ապարները
Լճի ափից տեսաարան
Լճի ափին քարայրի ծերպ

Ֆլորա և ֆաունա

Tadorna

Նախկինում Ասլիկուլի շրջակայքը ծածկված էր խեժի անտառներով, լճի շրջակայքի ժամանակակից լանդշաֆտները հիմնականում բաց են։ Նրա ափերին առավելապես զարգացած են մարգագետինները, թփուտային և մարգագետնային տափաստանները, իսկ միայն հարավային ափին կան անտառային տարածքներ։ Աղուտի տիպի մարգագետիններ կան լճի մոտ։ Տափաստանների խոտածածկ ծածկույթում գերակշռում են շյուղախոտ և փետրախոտ, որոնցից աճում են հազվագյուտ տեսակներ՝ Elytrigia lolioides, Koeleria sclerophylla, Phlox sibirica, Thymus talijevii: Պաշտպանված տափաստանային բույսերը ներառում են նաև ռելիկտային տեսակներ, որոնք այստեղ են մնացել անցյալ երկրաբանական դարաշրջաններից։ Դրանց թվում են Dianthus acicularis-ը, Oxytropis hippolyti-ն, սիբիրյան կաթնախոտ և Carex pediformis (բոշխ ցեղից)։ Գիպսի և կրաքարի բաց մասերի վրա աճում են հատուկ կավիճասեր բույսեր՝ Artemisia maritima, մոխրագույն ձագուկ, ավլաբույս ցեղից Bassia prostrata, օշինդր ցեցից Artemisia salsoloides^[4]: Անտառները հարավ-արևելյան ափին սաղարթավոր են և խառը, հարավում՝ փշատերև, իսկ առաջինները սովորաբար կազմված են լորենու, կաղնու, կեչու^[3], իսկ վերջինները ներկայացված են երիտասարդ սոճու և խեժափիճի տնկիներով։ Ասլիկուլի ծանծաղ ջրում զարգացած է մակրոֆիտ բուսականությունը։ Կազմված է եղեգնուտներից, կեռոն ցեղից Typha latifolia, Schoenoplectus lacustris, բադախոտ ցեղից Glyceria maxima, իսկ ջրի տակ աճող բույսերի մեջ գերակշռում են շերեփուկախոտ և կլադոֆորա^[4]։ Այս թավուտները կարևոր են որպես թաքստոցներ, բնադրավայրեր և ջրլող թռչունների և թափառաշրջիկ թռչունների կերակրման վայրեր։

Լճի շուրջը շատ թռչուններ են ապրում։ Ամռանը այստեղ տարածված են սովորական որորներ ու խոշոր սուզակներ։ Գարնանը և աշնանը Ասլիկուլում կանգ են առնում տարբեր տեսակների չվող ցողունների բազմաթիվ երամներ, մոխրագույն սագեր և թշշան կարապներ։ Դրանց թվում կարելի է տեսնել Բաշկորտոստանի թռչնաֆաունայի հազվագյուտ ներկայացուցիչներ՝ սևախածի սուզահավ, գալագազա, կարմրախածի սագ և այլն^[3]։ Ասլիկուլի արևելյան ափին գտնվում է Բերկազան-Կամիշ բնավայրը (թարգմանաբար բաշկիրերեն «Հավալուսնի եղեգ»), որտեղ ժամանակին բնադրում էին հավալուսնները։ Ճահիճը չորացնելուց հետո այս թռչունները հեռացան Ասլիկուլից^[6]։ Լճի շրջակայքում գտնվող անտառներում բնադրում են բազմաթիվ երգեցիկ թռչուններ, որոնցից առավել տարածված են այգու շահրիկ, խայտաբղետ ճանճորս և ճահճային եղեգնաթռչնակ^[4]։

Ասլիկուլի իխտիոֆաունան ներառում է գետի ձկների սովորական տարածված տեսակները։ Այստեղ ապրում են աքերին, ծածան, Tinca tinca, բրամ, պերկես, կարմրակն։ Հատկապես հայտնի ձկնորսության օբյեկտների թվում են Ասլիկուլի այնպիսի տեսակներ, ինչպիսիք են եվրոպական սիգը (Coregonus lavaretus), շիղաձուկը, կարպը և գայլաձուկը։ Չնայած այս բոլոր ձկները առևտրային պաշարներ չեն, նրանք սիրողական ձկնորսների սիրելի որսն են։

Տափաստանը
Ռելիկտային խոտերը
Անտառ հարավային ափին.
Մարգագետինը և ափամերձ թավուտները

Նշանակություն

Ասլիկուլ լիճն ունի յուրահատուկ գեղագիտական, մշակութային, բնության պահպանության և ռեկրեացիոն նշանակություն։ Նրա գեղեցկությունը վաղուց գրավել է բաշկիրների ուշադրությունը, ուստի այս ջրամբարի մասին հիշատակումներ կան տարբեր բանահյուսական աղբյուրներում՝ հեքիաթներ, կուբայրներ։ Դրանցից ամենահայտնին՝ «Զայաթուլյակ և Խիուխիլու»-ն, պատմում է բատիր (հերոս) Զայաթուլյակի սիրո մասին հավերժահարս Խիուխիլուի՝ լճի թագավոր Ասլյուկուլի դստեր հանդեպ։ Բաժանվելով Զայաթուլյակից՝ Խիյուխիլուն խնդրեց նրան հնարավորինս շուտ վերադառնալ, քանի որ նա չէր կարող ապրել առանց հայրենի լճի։ Նշված ժամին չսպասելով իր սիրելիին՝ նա մահացավ և այժմ, ըստ ժողովրդական համոզմունքների, ժամանակ առ ժամանակ դուրս է գալիս ջրից։

Գեղեցիկ տեսարան դեպի Ասիլիկուլ լճը

Մի շարք տեղանուններ նույնիսկ հիմա մեզ հիշեցնում են հին էպոսի հերոսներին. լճի մոտ Զայաթուլյակ լեռն է, իսկ հենց լճում է գտնվում Խիյուխիլու-Տաշի քարը, որի վրա, ըստ լեգենդի, հանգչում է ջրահարս։

Ռուս ազգագրագետ Վլադիմիր Դալը, 1833 թվականին ուսումնասիրելով բաշկիրների բանահյուսությունը, եկել է այն եզրակացության, որ Ասլիկուլ անունը նշանակում է ոչ այնքան «լայնաբաց», որքան «զայրացած լիճ»։ Նա իր կարծիքը հիմնավորել է նրանով, որ բաշկիրները համոզմունք ունեին, որ Ասլիկուլում ջրի մակարդակը կարող է կտրուկ փոխվել առանց որևէ բնական պատճառի։ Համաձայն Դալի վկայության՝ բաշկիրներն այդ տարբերությունները կապում էին ավերիչ պատմական իրադարձությունների հետ, ինչպիսիք են ապստամբությունները և պատերազմները^[8]։ Գիտական տեսանկյունից ջրի մակարդակի նման տարբերությունները միանգամայն հնարավոր են, քանի որ կարստային լճերը կարող են կապված լինել ստորգետնյա խոռոչների հետ, սակայն ժամանակակից դիտարկումները չեն հաստատում այդ փաստը։

Ասլիկուլը տեղի բնակիչների սիրելի հանգստի վայրն է։ Նրա ափին կան մի քանի հանգստի օբյեկտներ, կան չմշակված լողափեր։ Սիրողական ձկնորսությունը լճում իրականացվում է շուրջ տարի, կան նաև որսագողության դեպքեր։ Ջրամբարի մոտ է գտնվում բնության մեկ այլ հիդրոլոգիական տեսարժան վայր՝ ջրիմուռների սուլֆատ-կալցիումի աղբյուրը։

Ասլիկուլի բնապահպանական արժեքը պայմանավորված է չվող թռչունների չվող ուղու վրա գտնվող ծառազուրկ չորային տարածքում։ Կանգառների ժամանակ այստեղ ոչ միայն շատ են թռչունները, այլև նրանց թվում կան Ռուսաստանի Կարմիր գրքում գրանցված պահպանվող տեսակներ։ Ասլիկուլ բնական համալիրը պահպանելու նպատակով 1965 թվականի օգոստոսի 17-ին նրան շնորհվել է բնության հիդրոլոգիական հուշարձանի կարգավիճակ, իսկ 1993 թվականից ջրամբարը ներառվել է համանուն բնական պարկի մեջ^[6]։

1999 թվականի փետրվարի 26-ին ատրակցիոնի պաշտպանության ռեժիմը խստացվեց. դրա շուրջ արգելվեց ցանկացած գործունեություն, որը կարող է վնասել լճի էկոհամակարգերը կամ խաթարել լճի հիդրոլոգիական ռեժիմը^[6]։ Այնուամենայնիվ, 2000-ականներից ի վեր էկոլոգները նրա ջրերում արձանագրել են այնպիսի վնասակար նյութերի առավելագույն թույլատրելի կոնցենտրացիաները, ինչպիսիք են ֆենոլը, պղինձը, նավթամթերքները, սուլֆատները, ինչպես նաև ջրի մեջ կախույթ մասնիկների ավելացված պարունակությունը^[4]: Նման աղտոտման հիմնական պատճառներն են անկազմակերպ զբոսաշրջությունը և առափնյա հերկը։ Այս բացասական երևույթները հատկապես վնասակար են՝ հաշվի առնելով այն հանգամանքը, որ Ասլիկուլից հիմնականում ջրի արտահոսք չի լինում, ինչի հետևանքով այն հանդես է գալիս որպես աղտոտված արտահոսքերի բնական կուտակիչ և կենտրոնացնող։

Պատկերասրահ

Ծանոթագրություններ

↑ GEOnet Names Server — 2018.
↑ «Асликуль». uisrussia.msu.ru (2019 թվականի ապրիլի 22-ի դրությամբ Բաշկորտոստանի Հանրապետության տարածքում գտնվող աշխարհագրական օբյեկտների անվանումների գրանցամատյան ed.). Արխիվացված է օրիգինալից 2020 թ․ սեպտեմբերի 20-ին. Վերցված է 2023 թ․ մայիսի 10-ին.
↑ ^3,00 ^3,01 ^3,02 ^3,03 ^3,04 ^3,05 ^3,06 ^3,07 ^3,08 ^3,09 ^3,10 Гареев А. М. (2020 թ․ հուլիսի 8). «АСЫЛЫКУЛЬ. /Башкирская энциклопедия». web.archive.org. Արխիվացված է օրիգինալից 2020 թ․ հուլիսի 8-ին. Վերցված է 2023 թ․ մայիսի 10-ին.
↑ ^4,0 ^4,1 ^4,2 ^4,3 ^4,4 ^4,5 ^4,6 ^4,7 ^4,8 Н. Г. Курамшина, Ф. Х. Бикташева Природное наследие Башкортостана и перспективы природоохранной деятельности на примере национального природного парка — озера Аслыкуль Արխիվացված 2020-06-05 Wayback Machine // Известия Самарского научного центра Российской Академии наук. — 2007. — Т.9, № 1.— С.32—37.(ռուս.)
↑ Потапова Н. А., Назырова Р. И., Забелина Н. М., Исаева-Петрова Л. С., Коротков В. Н., Очагов Д. М. Сводный список особо охраняемых природных территорий Российской Федерации (справочник) Արխիվացված 2020-07-26 Wayback Machine / отв. ред. Д. М. Очагов. — Ч. II. — М.: ВНИИприроды, 2006. — С. 11. (ռուս.)
↑ ^6,0 ^6,1 ^6,2 ^6,3 ^6,4 ^6,5 ^6,6 Н. Рундквист, О. Задорина. «УРАЛ. АСЛЫКУЛЬ./ Иллюстрированная краеведческая энциколопедия | А АРГ–АТ | Книги энциклопедии фотоальбомы об Урале купить | Издательство Квист | Николай Рундквист». quist.pro. Վերցված է 2023 թ․ մայիսի 10-ին.
↑ «Государственный водный реестр: озеро Асли-Куль». textual.ru. Վերցված է 2023 թ․ մայիսի 10-ին.
↑ «Асслыкуль». web.archive.org. 2013 թ․ նոյեմբերի 11. Արխիվացված է օրիգինալից 2013 թ․ նոյեմբերի 11-ին. Վերցված է 2023 թ․ մայիսի 10-ին.

Վիքիպահեստն ունի նյութեր, որոնք վերաբերում են «Ասլիկուլ» հոդվածին։

[_7f50a26093659a78-1] GEOnet Names Server — 2018.

[2] «Асликуль». uisrussia.msu.ru (2019 թվականի ապրիլի 22-ի դրությամբ Բաշկորտոստանի Հանրապետության տարածքում գտնվող աշխարհագրական օբյեկտների անվանումների գրանցամատյան ed.). Արխիվացված է օրիգինալից 2020 թ․ սեպտեմբերի 20-ին. Վերցված է 2023 թ․ մայիսի 10-ին.

[:0-3] 3,00 ^3,01 ^3,02 ^3,03 ^3,04 ^3,05 ^3,06 ^3,07 ^3,08 ^3,09 ^3,10 Гареев А. М. (2020 թ․ հուլիսի 8). «АСЫЛЫКУЛЬ. /Башкирская энциклопедия». web.archive.org. Արխիվացված է օրիգինալից 2020 թ․ հուլիսի 8-ին. Վերցված է 2023 թ․ մայիսի 10-ին.

[известия-4] 4,0 ^4,1 ^4,2 ^4,3 ^4,4 ^4,5 ^4,6 ^4,7 ^4,8 Н. Г. Курамшина, Ф. Х. Бикташева Природное наследие Башкортостана и перспективы природоохранной деятельности на примере национального природного парка — озера Аслыкуль Արխիվացված 2020-06-05 Wayback Machine // Известия Самарского научного центра Российской Академии наук. — 2007. — Т.9, № 1.— С.32—37.(ռուս.)

[5] Потапова Н. А., Назырова Р. И., Забелина Н. М., Исаева-Петрова Л. С., Коротков В. Н., Очагов Д. М. Сводный список особо охраняемых природных территорий Российской Федерации (справочник) Արխիվացված 2020-07-26 Wayback Machine / отв. ред. Д. М. Очагов. — Ч. II. — М.: ВНИИприроды, 2006. — С. 11. (ռուս.)

[:1-6] 6,0 ^6,1 ^6,2 ^6,3 ^6,4 ^6,5 ^6,6 Н. Рундквист, О. Задорина. «УРАЛ. АСЛЫКУЛЬ./ Иллюстрированная краеведческая энциколопедия | А АРГ–АТ | Книги энциклопедии фотоальбомы об Урале купить | Издательство Квист | Николай Рундквист». quist.pro. Վերցված է 2023 թ․ մայիսի 10-ին.

[7] «Государственный водный реестр: озеро Асли-Куль». textual.ru. Վերցված է 2023 թ․ մայիսի 10-ին.

[8] «Асслыкуль». web.archive.org. 2013 թ․ նոյեմբերի 11. Արխիվացված է օրիգինալից 2013 թ․ նոյեմբերի 11-ին. Վերցված է 2023 թ․ մայիսի 10-ին.

[2]

[3]

[4]

[1]

[5]

[6]

[7]

[8]