Վիքիպեդիա

Աստիկա և նաստիկա

հինդուիզմի տերմիններ

Աստիկա (սանսկրիտ՝ आस्तिक) և նաստիկա (սանսկրիտ՝ नास्तिक), հասկացություններ, որոնք օգտագործվել են ժամանակակից գիտնականների կողմից հնդկական փիլիսոփայությունները դասակարգելու համար, ինչպես նաև որոշ հինդուիստական, բուդդայական և ջայնական տեքստեր[1][2][Ն 1]: Աստիկա և նաստիկա փիլիսոփայությունների տարբեր սահմանումները վիճարկվել են հնագույն ժամանակներից, և չկա կոնսենսուս[4][5]։ Ներկայիս հնդկական լեզուներում, ինչպիսիք են թելուգու, հինդի և բենգալերեն, աստիկա և նրա ածանցյալները սովորաբար նշանակում է «թեիստ», իսկ նաստիկա և նրա ածանցյալները նշանակում է «աթեիստ»[Ն 2]: Այնուամենայնիվ, հին և միջնադարյան սանսկրիտ գրականության երկու տերմինները չեն վերաբերում «թեիզմին» կամ «աթեիզմին»[4]։ Հինդու փիլիսոփայության մեջ տերմինները տարբեր կերպ են օգտագործվում[Ն 3]: Օրինակ, Sāṃkhya միաժամանակ և՛ ոչ թեիստական (քանի որ այն հստակորեն չի հաստատում Աստծո գոյությունը իր դասական ձևակերպման մեջ), և՛ աստիկա (վեդական) փիլիսոփայություն է, չնայած «Աստված» հաճախ օգտագործվում է որպես գիտակցության (պուրուշա) էպիտետ այդ վարդապետության շրջանակներում[Ն 4]: Նմանապես, չնայած բուդդայականությունը համարվում է նաստիկա, Գաուտամա Բուդդան համարվում է Վիշնուի ավատար որոշ հինդուական ավանդույթներում[Ն 5]:

Հինդուիզմ
թեմատիկայի հոդված

Aum

Պատմություն · Պանթեոն

Վայշնայություն · Շիվայություն
Շակտիզմ · Սմարտիզմ

Դհարմա · Արտհա · Կամա
Մոկշա · Կարմա · Սամսարա ·
Յոգա · Յանտրա · Բհակտի ·
Մայա · Պուջա · Կիրտան · Մանդիր · Աբհավա · Բհավա

Վեդաներ · Ուպանիշադներ
Ռամայանա · Մահաբհարաթա
Բհագավադգիտա · Պուրաններ
Պատանջալի Յոգա սուտրա · Հաթհապրադիպիկա
այլ

Համանման նյութեր

Հինդուիզմ ըստ երկրի · Հինդուիզմը Հայաստանում · Սրբապատկերագրություն · Ճարտարապետություն · Օրացույց · Տոներ · Կրեացիոնիզմ · Կինը հինդուիզմում · Մոնոթեիզմ · Աթեիզմ · Այուրվեդա · Աստղագիտություն

Հինդուիստական սվաստիկան

Պորտալ «Հինդուիզմ»

Āstika (սանսկրիտ՝ आस्तिक; asti - կա, գոյություն ունի), նշանակում է մեկը, ով հավատում է «Ինք»-ի կամ Բրահմանի գոյությանը և այլն։ Այն սահմանվել է երեք ձևերից մեկով[4][10]։

  1. որպես նրանք, ովքեր ընդունում են Վեդաների իմացական հեղինակությունը.
  2. որպես նրանք, ովքեր ընդունում են ատմանի գոյությունը.
  3. որպես նրանք, ովքեր ընդունում են Իշվարայի գոյությունը։

Nāstika (սանսկրիտ՝ na - 'ոչ' + āstika IAST), աստիկայի հակառակը. նրանք, ովքեր հերքում են āstika-ի բոլոր համապատասխան սահմանումները[4]. նրանք չեն հավատում «Ինք»-ի գոյությանը[11]։

Հնդկական փիլիսոփայության աստիկայի վեց ամենաուսումնասիրված դպրոցներն, որոնք երբեմն կոչվում են օրթոդոքս դպրոցներ, են՝ Նյայա, Վայշեշիկա, Սանքհյա, Յոգա, Միմանսա և Վեդանտա։ Հնդկական փիլիսոփայության նաստիկայի չորս ամենաուսումնասիրված դպրոցներն, որոնք երբեմն կոչվում են հետերոդոքս դպրոցներ, են՝ բուդդիզմ, ջայնիզմ, չարվակա և աջիվիկա[12][Ն 6]: Այնուամենայնիվ, այս օրթոդոքս-հետերոդոքս տերմինաբանությունն արևմտյան լեզուների կառուցվածք է և չունի գիտական արմատներ սանսկրիտում։ Վերջին գիտական ուսումնասիրությունները ցույց են տալիս, որ 20-րդ դարի գրականության մեջ եղել են Āstika-ի և Nastika-ի տարբեր հերետիկոսոլոգիական թարգմանություններ հնդկական փիլիսոփայությունների վերաբերյալ, սակայն շատերը պարզամիտ են և թերի[4]։

Ստուգաբանություն

խմբագրել

Āstika-ն սանսկրիտ ածական է և գոյական, որը բխում է asti-ից («կա կամ գոյություն ունի»)[11], որը նշանակում է «իմանալ այն, ինչ կա» կամ լինել «բարեպաշտ»[14]։ Nāstika (na - ոչ, + āstika IAST) բառը աստիկայի ժխտական ձևն է։

Աստիկա տերմինի ավանդական ստուգաբանություններից մեկը, որը հիմնված է Պանինիի հին հնդկերենի առաջին նորմատիվ քերականության՝ «Ատադհյայի»֊ի («Astādhyāyl»—«Ութնամատյան») 4.4.60-ի վրա («astināstidiṣṭam matiḥ») - հասկացությունը սահմանում է որպես «նա, ում կարծիքն այն է, որ Իշվարա գոյություն ունի» (asti īśvara iti matir yasya)[15]: Ըստ սանսկրիտ քերականագետ Հեմաչանդրայի՝ āstika - «նա հավատում է» բառի հոմանիշն է[15]։ Այլ սահմանումներն են.

  • «նաստիկային հակառակ (nāstika bhinna)
  • «ով ընդունում է իշվարայի գոյությունը» (īśvara asti iti vādī)
  • «ով վեդաներին հեղինակություն է համարում» (vedaprāmāṇyavādī):

Ինչպես օգտագործվում է հինդու փիլիսոփայության մեջ, āstika-ի և nāstika-ի միջև տարբերակումը չի վերաբերում թեիզմին կամ աթեիզմին[4]։ Պայմանները հաճախ, բայց ոչ միշտ, վերաբերում են վեդայական գրականությունը որպես հեղինակություն ընդունելուն, մասնավորապես՝ Ինքնության մասին նրանց ուսմունքներին։ Վեդան և հինդուիզմը չեն սատարում և չեն ներառում մարդուց դուրս ամենազորի հայեցակարգը, այսինքն՝ գոյություն չունի Աստծո հասկացություն քրիստոնեական կամ իսլամական իմաստով։

Վեդայական ավանդույթի քաղաքական ջատագովները Տանտրայի հետևորդներին հաճախ անվանվում էին Նաստիկա։ Նաստիկա տերմինը չի նշանակում աթեիստ, քանի որ Վեդան ներկայացնում է առանց աստված համակարգ, որտեղ չկա եզակի ամենակարող էակ կամ բազմաթիվ ամենակարող էակներ։ Այն կիրառվում է միայն նրանց նկատմամբ, ովքեր չեն հավատում վեդաներին։ Սանքհերը և Միմանսները չեն հավատում Աստծուն, բայց նրանք հավատում են վեդաներին և հետևաբար նրանք Նաստիկա չեն։ Բուդդիստները, ջայնիները և չարվակները չեն հավատում վեդաներին, հետևաբար դրանք նաստիկա են։

  Վեդայական ավանդույթի քաղաքական ջատագովները Տանտրայի հետևորդներին հաճախ անվանվում էին Նաստիկա։ Նաստիկա տերմինը չի նշանակում աթեիստ, քանի որ Վեդան ներկայացնում է առանց աստված համակարգ, որտեղ չկա եզակի ամենակարող էակ կամ բազմաթիվ ամենակարող էակներ։ Այն կիրառվում է միայն նրանց նկատմամբ, ովքեր չեն հավատում վեդաներին։ Sāṃkhya IASTն և Mīmāṃsaka IASTն չեն հավատում Աստծուն, բայց նրանք հավատում են վեդաներին և հետևաբար նրանք Նաստիկա չեն։ Բուդդիստները, ջայնիները և չարվակները չեն հավատում վեդաներին, հետևաբար դրանք Նաստիկա են[16]։
- Bhattacharyya, 1999, էջ 174
  

Աստիկա նաև անուն է, օրինակ` աստվածուհի Մանասայի (Mānasā - «Միտք») և իմաստուն Ջարաթկարուից ծնված վեդայագետի անունը[17]։

Դպրոցների դասակարգում

խմբագրել

Աստիկա և նաստիկա տերմիններն օգտագործվել են հնդկական տարբեր ինտելեկտուալ ավանդույթները դասակարգելու համար։

Աստիկա

խմբագրել

Վեց համակարգերից բաղկացած ցանկը կամ ṣaḍdarśana-ները (նաև տառադարձվում է Սադ Դարշան) Վեդաները համարում են գիտելիքի հուսալի աղբյուր և հեղինակավոր աղբյուր[18]։ Սրանք հինդուիզմի Նյայա, Վայեշիշիկա, Սամքհյա, Յոգա, Միմանսա և Վեդանտա դպրոցներն են, և դրանք դասակարգվում են որպես Աստիկա դպրոցներ.

  1. Նյայա, տրամաբանության դպրոց
  2. Վայշեշիկա, ատոմիստական դպրոց
  3. Սանքհյա, թվարկման դպրոց
  4. Յոգա, Պատանջալիի դպրոցը (որը ենթադրում է Սամքհյայի մետաֆիզիկա)
  5. Միմանսա, վեդայական մեկնության ավանդույթ
  6. Վեդանտա կամ Ուտտարա միմանսա, Ուպանիշադական ավանդույթ։

Դրանք հաճախ զուգակցվում են երեք խմբի՝ երկուսը` պատմական, և մեկը հայեցակարգային պատճառներով՝ Նյայա-Վայեշիկա, Սանքհյա-Յոգա և Միմասսա-Վեդանտա։

Նաստիկա

խմբագրել

Հնդկական փիլիսոփայության հիմնական դպրոցները, որոնք մերժում են վեդան, համարվում էին հետերոդոքս[18].

  1. Բուդդայականություն
  2. Ջայնիզմ
  3. Չարվակա
  4. Աջիվիկա
  5. Աջնանա

Հնդկաստանում բուդդայականությունը և ջայնիզմը նկարագրելու համար nāstika տերմինի օգտագործումը Գևին Ֆլոդը բացատրում է հետևյալ կերպ[18].

  Ուպանիշադների ձևավորման վաղ շրջանում և բուդդիզմի և ջայնիզմի վերելքի ընթացքում, մենք պետք է նախատեսենք մեդիտացիայի և մտավոր կարգապահության ընդհանուր ժառանգությունը, որը կիրառվում է ոչ օրթոդոքս (վեդա մերժող) և օրթոդոքս (վեդա ընդունող) ավանդույթների տարբեր պատկանելություններից հրաժարվողների կողմից։ ... Այս դպրոցները [ինչպես, օրինակ, բուդդիզմը և ջայնիզմը] հասկանալի է, որ օրթոդոքս (āstika) բրահմանիզմի կողմից համարվում են հետերոդոքս (nāstika'):
- Գավին Ֆլուդ, 1996, էջ 82
 		 

Տանտրիկ ավանդույթները հինդուիզմում ունեն ինչպես աստիկա, այնպես էլ նաստիկա գծեր.

  Տանտրաները... բաժանվում են նաև որպես āstika կամ վեդայական և nāstika կամ ոչ վեդայական։ Աստվածության գերակշռությանը համապատասխան, աստիկա գործերը կրկին բաժանվում են որպես Շակտա, Շայվա, Սաուրա, Գանապատյա և Վայշնավա[19]։
- Բաներջի, «Tantra in Bengal», 1992, էջ 2
  

Օգտագործումը կրոնում

խմբագրել

Հինդուիզմ

խմբագրել

Մանու-սմրիտի օրենքների 2.11-ում նաստիկան սահմանվում է որպես նրանք, ովքեր չեն ընդունում «Վեդական գրականությունն ամբողջությամբ հիմնված բանականության գիտության երկու արմատների վրա (շրուտի և սմրիտի)»[4]։ 9-րդ դարի հնդիկ գիտնական Մեդհաթիթին վերլուծել է այս սահմանումը և նշել, որ նաստիկա չի նշանակում մարդ, ով ասում է, որ «վեդական գրականությունն իրականությանը չի համապատասխանում», այլ ավելի շուտ նա, ով ասում է, որ «վեդական գրականությունն անբարոյական է»։ Մեդհաթիթին այնուհետև Մանու-սմրիտի 8.309 -ում ներկայացրել է նաստիկայի սահմանման ևս մեկ ասպեկտ՝ որպես մեկը, ով հավատում է, որ «ուրիշ աշխարհ չկա, բարեգործություն (Dāna) կատարելու նպատակ չկա, ծեսերի և վեդայական գրականության ուսմունքների նպատակ չկա»[4]։

Մանու-սմրիտին չի տալիս կամ չի ենթադրում աստիկայի սահմանում, նաև լռում է կամ հակադրվում է հատուկ ծեսերին, ինչպիսիք են կենդանիների զոհաբերությունները` պնդելով, որ ահիմսան (ոչ բռնություն, չվնասել) դհարմա է. օրինակ` հատված 10.63-ը, որը հիմնված է վեդայական գրականության ուպանիշադական շերտի վրա, թեև ավելի հին վեդական գրականության մեջ նման զոհաբերությունների մասին խոսվում է, ի տարբերություն վեդայական գրականության հետագա շերտի[20]։

Սամխյա, Յոգա, Նյայա և Վեդանտա դպրոցների հնդիկ գիտնականներն ընդունում էին աստիկան, որը ներառում է շաբդա (սանսկրիտ՝ शब्द, կամ ապտավականա, վեդայական գրականության և վստահելի փորձագետների վկայություններ)` որպես էպիստեմոլոգիական հուսալի միջոց, բայց նաև ընդունում էին, որ վեդայական գրականության ավելի ուշ հնագույն շերտը պետք է փոխարինի ավելի վաղ հին շերտին[4]։

Առանց Վեդաների հղման

խմբագրել

Ի տարբերություն Մանու-սմրիտիի՝ մ.թ. 6-րդ դարի ջայնագետ և դոքսոգրաֆ Հարիբհադրան Աստիկայի և Նաստիկայի մասին իր աշխատություններում այլ տեսակետ է ներկայացրել[21]։ Հարիբհադրան «Վեդաների հանդեպ ակնածանքը» չէր համարում աստիկայի արտահայտում։ Նա և մ.թ. 1-ին հազարամյակի Ջայնա գիտնականները սահմանեցին Աստիկան որպես մեկը, ով «հաստատում է, որ գոյություն ունի մեկ այլ աշխարհ, գոյություն ունի ռեինկարնացիա, գոյություն ունի առաքինություն (punya), գոյություն ունի արատ (paapa)»[4][5]:

7-րդ դարի գիտնականներ Ջայադիտյան և Վամանան՝ Պանինի քերականության Կասիկա-վրտի ավանդույթում, լռում էին վեդայական գրականության դերի կամ հեղինակության մասին աստիկան և նաստիկան սահմանելու հարցում։ Նրանք ասում են. «Աստիկան նա է, ով հավատում է, որ գոյություն ունի այլ աշխարհ։ Նրա հակառակը Նաստիկան է»[4][22]։

Նմանապես, լայնորեն ուսումնասիրված մ.թ. 2-3-րդ դարերի բուդդիստ փիլիսոփա Նագարջունան Ratnāvalī 1-ին գլխի 60-61 հատվածներում գրել է, որ հինդուիզմի վայշեշիկա և սանքհյա դպրոցները նաստիկա էին, ինչպես նաև ջայնիզմը, իր սեփական բուդդիզմի և պուդգալավադա[23] (Vātsīputrīya) դպրոցը[24][25]։

Հիմնվելով Ատմանի հանդեպ հավատքի վրա

խմբագրել

Աստիկան, որոշ տեքստերում, սահմանվում է որպես նրանք, ովքեր հավատում են ատմանի (ես կամ ինք-ի) գոյությանը, մինչդեռ նաստիկան նրանք են, ովքեր հերքում են մարդկանց և այլ կենդանի էակների մեջ որևէ «ես»-ի առկայությունը[10][26]։ Հինդուիզմի բոլոր վեց դպրոցները, որոնք դասակարգված են որպես աստիկա փիլիսոփայություններ, ունեն «Ատմանը գոյություն ունի» նախադրյալը[27][Ն 7]: Բուդդիզմը, ի հակադրություն, ունի այն նախադրյալը, որ «Ատման գոյություն չունի»։ Ասանգա Տիլակարատնան աստիկան թարգմանում է որպես «պոզիտիվիզմ», իսկ Նաստիկան՝ «նեգատիվիզմ», ընդ որում աստիկան պատկերված է բրահմանական ավանդույթներով, որոնք ընդունում էին «Ես և Աստված գոյություն ունի»[29], մինչդեռ նաստիկան որպես այդ ավանդույթներ, ինչպիսին է բուդդիզմը, որը հերքում էր «Ես և Աստված գոյություն ունեն»։

Ջայնիզմ

խմբագրել

Հնդիկ գիտնական Գ. Ս. Ղուրյեն (1893-1983) ջայնական տեքստերը նա+աստիկա սահմանում է որպես «գոյություն ունեցողը ժխտող» կամ որևէ փիլիսոփայական դպրոց, որը ժխտում է Ես-ի գոյությունը։ Հինդուիզմի վեդանտա ենթա-ավանդույթները «աստիկա» են, քանի որ ընդունում են «Ես»-ի գոյությունը, մինչդեռ դա ժխտող բուդդայական ավանդույթները կոչվում են «նաստիկա»[10][30]։

Ջայնական տեքստերում աստիկա հայեցակարգի ամենավաղ հիշատակումներից մեկը Մանիբհադրան է, ով ասում է, որ աստիկա է նա, ով «ընդունում է, որ գոյություն ունի մեկ այլ աշխարհ (պարալոկա), «Ես»-ի, առաքինություն և արատավրության վերափոխում, որոնք ազդում են, թե ինչպես է «Ես»-ը ճանապարհորդում ժամանակի միջով»[31]։

5-6-րդ դարերի ջայնիզմի գիտնական Հարիբհադրան, ասում է Էնդրյու Նիկոլսոնը, ոչինչ չի նշում Վեդաները կամ աստծուն ընդունելու կամ մերժելու մասին՝ որպես աստիկա կամ նաստիկա լինելու չափանիշ։ Փոխարենը, Հարիբհադրան բացատրում է նաստիկան ավելի հին ջայնագետ Մանիբհադրայի ձևով, նշելով, որ նաստիկան այն է, «ով ասում է, որ այլ աշխարհներ չկան, բարեգործության մեջ նպատակ չկա, ընծաների նպատակ չկա»[31]։ Աստիկան, Հարիբհադրայի համար, նա է, ով հավատում է, որ էթիկական կյանքում կա նպատակ և արժանիք, ինչպիսին են ահիմսան (ոչ բռնությունը) և ծիսական գործողությունները[31]։ Հարիբհադրայի կողմից աստիկա և նաստիկա բառի այս բացատրությունը նման է սանսկրիտ քերականագետ և հինդու գիտնական Պանինիի «Ութնամատյան»-ում` «Astādhyāyl» 4.4.60 բաժնում[32]։

12-րդ դարի ջայնա գիտնական Հեմաչանդրան իր տեքստում Աբիթանա Չինտամանին նույնպես նշում է, որ նաստիկան ցանկացած փիլիսոփայություն է, որը ենթադրում է կամ պնդում, որ «առաքինություն և արատավորություն» չկա[33]։

Բուդդիզմ

խմբագրել

Նագարջունան, դատելով Չանդրադհար Շարմայից, նաստիկան հավասարեցնում է «նիհիլիզմի»[34]։

4-րդ դարի բուդդայական գիտնական Ասանգան Բոդհիսատվա Բհումիում նաստիկա-բուդդիստներին անվանում է sarvaiva nastika՝ նրանց նկարագրելով որպես լիակատար ժխտողներ։ Ասանգայի համար նաստիկա են նրանք, ովքեր ասում են «ոչինչ գոյություն չունի», իսկ ամենավատ նաստիկա են նրանք, ովքեր ժխտում են բոլոր որակավորումներն ու իրականությունը[35]։ Աստիկան նրանք են, ովքեր ընդունում են արժանիքները և գործում են կրոնական կյանքում[35]։

Ըստ Էնդրյու Նիկոլսոնի, հետագա բուդդիստները հասկացել են, որ Ասանգան ուղղված է Մադհյամակա բուդդիզմին որպես նաստիկա, մինչդեռ իր սեփական Յոգաչարա բուդդայական ավանդույթը համարել է աստիկա[35]։ Աստիկա և նաստիկա տերմիններով բուդդայական տեքստերի սկզբնական մեկնաբանությունները, ինչպիսիք են Նագարջունայի և Ասվաղոշայի կողմից կազմվածները, մեկնաբանվել են որպես հինդուական ավանդույթներին ուղղված։

Այնուամենայնիվ, ըստ Ջոն Քելլիի, հետագա գիտնականներն այս ուղղությունը համարում են սխալ, և որ աստիկա և նաստիկա տերմիններն ուղղված էին դեպի մրցակցող բուդդայական ավանդույթները, իսկ տեքստերի նպատակային լսարանը բուդդայական վանականներն էին, որոնք քննարկում էին մի շարք գաղափարներ բուդդայական տարբեր ավանդույթների շուրջ[36]։

Նաստիկա լինելու մեղադրանքը լուրջ սպառնալիք էր բուդդիստների սոցիալական դիրքի համար և կարող էր հանգեցնել բուդդայական վանական համայնքից վտարման։ Այսպիսով, ասում է Նիկոլսոնը, հնդկական փիլիսոփայության աստիկա և նաստիկա դպրոցների գաղութային դարաշրջանի հնդոլոգների սահմանումը հիմնված էր գրականության նեղ ուսումնասիրության վրա, ինչպիսին է Մանու-սմրիտի օրենքների տարբերակը, մինչդեռ իրականում այս տերմիններն ավելի բարդ են և համատեքստային առումով կիրառվում են հնդկական փիլիսոփայության տարբեր դպրոցների շրջանակներում[35]։

Բուդդայականության, հինդուիզմի և ջայնիզմի մեջ աստիկա և նաստիկա ամենատարածված իմաստը էթիկական նախադրյալների ընդունումն ու հավատարմությունն էր, և ոչ թե տեքստային վավերականությունը կամ վարդապետական նախադրյալները, ասում է Նիկոլսոնը։ Հավանական է, որ աստիկան թարգմանվել է որպես օրթոդոքս, իսկ նաստիկան՝ հետերոդոքս, քանի որ վաղ եվրոպացի հնդոլոգները կրել են քրիստոնեական աստվածաբանական ավանդույթների բեռը և իրենց սեփական հասկացություններն արտահանել Ասիա՝ դրանով իսկ խեղաթյուրելով հնդկական ավանդույթների և մտքի բարդությունը[35]։

Նշումներ

խմբագրել
  1. ↑ «Այս դպրոցները [ինչպես, օրինակ, բուդդիզմը և ջայնիզմը] օրթոդոքս (աստիկա) բրահմանիզմը համարում է հետերոդոքս (նաստիկա)»[3]։
  2. ↑ Օրինակ, Հնդկաստանի աթեիստական հասարակությունը թողարկում է Nastika Yuga ամսական հրապարակումներ, որը թարգմանվում է որպես «Աթեիզմի դարաշրջան»[6]։
  3. ↑ «Ժամանակակից հնդկական լեզուներում «āstika» և «nāstika» նշանակում են համապատասխանաբար «թեիստ» և «աթեիստ»։ Սակայն սանսկրիտ փիլիսոփայական գրականության մեջ «āstika» նշանակում է «նա, ով հավատում է վեդաների հեղինակությանը» («nāstika» նշանակում է դրա հակառակը)։ Այստեղ բառն օգտագործվում է առաջին իմաստով։ Հնդկական վեց օրթոդոքս դպրոցները «āstika» են, իսկ Չարվական` «nāstika» է երկու իմաստներով»[7]։
  4. ↑ « Sāṃkhya IAST հիմնավորումով նյութական սկզբունքն ինքնին զարգանում է բարդ ձևերի, և կարիք չկա պնդելու, որ ինչ-որ հոգևոր ուժ կառավարում է նյութական սկզբունքը կամ դրա վերջնական աղբյուրը»[8]։
  5. ↑ Դաշավատարան` Բուդդայի երկրորդական հիշատակումների գրականության ակնարկը Բուդդային համարում է ստանդարտ ցուցակի մաս. [9]:
  6. ↑ Դասակարգման այս մեթոդի ակնարկի համար դպրոցների մանրամասն խմբավորումը տալիս են Ռադհակրիշնան և Չառլիս Մուռը (1989)[13]
  7. ↑ «Բուդդայական դպրոցները մերժում են ատմանի ցանկացած հայեցակարգ։ Ինչպես արդեն նկատել ենք, սա հինդուիզմի և բուդդիզմի հիմնական և աներկբա տարբերությունն է»[28]։

Ծանոթագրություններ

խմբագրել
  1. ↑ Perrett, Roy. 2000. Indian Philosophy. Routledge. 978-0815336112. p. 88.
  2. ↑ Mittal, Sushil, and Gene Thursby. 2004. The Hindu World. Routledge. 978-0415772273. pp. 729–30.
  3. ↑ Flood, Gavin (1996), An Introduction to Hinduism, Cambridge: Cambridge University Press, ISBN 81-7596-028-0
  4. ↑ 4,00 4,01 4,02 4,03 4,04 4,05 4,06 4,07 4,08 4,09 4,10 Nicholson, Andrew J. (2014). Unifying Hinduism: philosophy and identity in Indian intellectual history. New York: Columbia University Press. ISBN 9780231149877. 0231149875, OCLC 881368213 (266 pages) ch. 9.
  5. ↑ 5,0 5,1 Doniger, Wendy. 2014. On Hinduism. Oxford University Press. 978-0199360079. p. 46.
  6. ↑ «Արխիվացված պատճենը». Արխիվացված է օրիգինալից 2007 թ․ ապրիլի 18-ին. Վերցված է 2023 թ․ օգոստոսի 24-ին.
  7. ↑ Chatterjee, Satischandra, and Dhirendramohan Datta. 1984. An Introduction to Indian Philosophy (8th reprint ed.). Calcutta: University of Calcutta. p. 5n1
  8. ↑ Francis Clooney (2008). «Restoring 'Hindu Theology' as a category in Indian intellectual discourse». In Gavin Flood (ed.). The Blackwell Companion to Hinduism. Blackwell Academic. էջեր 451–455. ISBN 978-0-470-99868-7.
  9. ↑ * Britannica
  10. ↑ 10,0 10,1 10,2 G. S. Ghurye, Indian Sociology Through Ghurye, a Dictionary, Ed: S. Devadas Pillai (2011), 978-8171548071, էջ 354
  11. ↑ 11,0 11,1 Monier-Williams, Monier (2006), Monier-Williams Sanskrit Dictionary, Nataraj Books, ISBN 1-881338-58-4
  12. ↑ Flood, Gavin D. (1996 թ․ հուլիսի 13). An Introduction to Hinduism. Cambridge University Press. էջ 116. ISBN 978-0-521-43878-0., էջեր 82, 224–49
  13. ↑ Radhakrishnan, Sarvepalli; Moore, Charles A. (1989) [1957], A Source Book in Indian Philosophy (Princeton paperback 12th ed.), Princeton University Press, ISBN 0-691-01958-4
  14. ↑ Apte, V. S. (1965), A Practical Sanskrit Dictionary, էջեր 240
  15. ↑ 15,0 15,1 Squarcini, Federico (2011). «Traditions against Tradition. Criticism, Dissent and the Struggle for the Semiotic Primacy of Veridiction». In Squarcini, Federico (ed.). Boundaries, Dynamics and Construction of Traditions in South Asia. Anthem Press. էջ 446. doi:10.7135/UPO9781843313977.018. ISBN 9781843313977.
  16. ↑ Flood, Gavin (1996), An Introduction to Hinduism, Cambridge: Cambridge University Press, ISBN 81-7596-028-0
  17. ↑ George Williams (2003), Handbook of Hindu Mythology, Oxford University Press, 978-0195332612, page 65
  18. ↑ 18,0 18,1 18,2 Flood, Gavin D. (1996 թ․ հուլիսի 13). An Introduction to Hinduism. Cambridge University Press. էջ 82. ISBN 978-0-521-43878-0.
  19. ↑ Banerji, S. C. (1992), Tantra in Bengal (Second Revised and Enlarged ed.), Delhi: Manohar, ISBN 81-85425-63-9
  20. ↑ Sanskrit: Manusmriti with six scholar commentaries VN Mandlik, page 1310 English: Manusmriti 10.63 Արխիվացված 2015-02-12 Wayback Machine Berkeley Center for World Religion, Peace and World Affairs, Georgetown University
  21. ↑ Chapple, Christopher Key (2003 թ․ նոյեմբերի 6). Reconciling Yogas: Haribhadra's Collection of Views on Yoga With a New Translation of Haribhadra's Yogadṛṣṭisamuccaya by Christopher Key Chapple and John Thomas Casey (անգլերեն). SUNY Press. ISBN 978-0-7914-5899-0.
  22. ↑ Haag, Pascale; Vergiani, Vincenzo (2011). Studies in the Kāśikāvṛtti: The Section on Pratyāhāras : Critical Edition, Translation and Other Contributions (անգլերեն). Anthem Press. ISBN 978-0-85728-434-1.
  23. ↑ «Pudgalavada Buddhist Philosophy | Internet Encyclopedia of Philosophy» (ամերիկյան անգլերեն). Վերցված է 2023 թ․ օգոստոսի 25-ին.
  24. ↑ Markus Dressler and Arvind Mandair (2011), Secularism and Religion-Making, Oxford University Press, 978-0199782949, page 59 note 39
  25. ↑ Ernst Steinkellner (1991), Studies in the Buddhist Epistemological Tradition: Proceedings of the Second International Dharmakīrti Conference, Vienna, Volume 222, Austrian Academy of Sciences Press, 978-3700119159, pages 230–238
  26. ↑ C Sharma (2013), A Critical Survey of Indian Philosophy, Motilal Banarsidass, 978-8120803657, page 66
  27. ↑ Dae-Sook Suh (1994), Korean Studies: New Pacific Currents, University of Hawaii Press, 978-0824815981, page 171
  28. ↑ John C. Plott et al (2000), Global History of Philosophy: The Axial Age, Volume 1, Motilal Banarsidass, 978-8120801585, page 63
  29. ↑ Asanga Tilakaratna (2003, Editors: Anne Blackburn and Jeffrey Samuels), Approaching the Dhamma: Buddhist Texts and Practices in South and Southeast Asia, Pariyatti, 978-1928706199, pages 128–129; God, states Tilakaratna, in Brahmanic traditions is Parama-atma (universal Self, Ishvara, Brahman)
  30. ↑ S. Devadas Pillai (1997). Indian Sociology Through Ghurye, a Dictionary. Popular Prakashan. էջեր 353–354. ISBN 978-81-7154-807-1.
  31. ↑ 31,0 31,1 31,2 Andrew J. Nicholson (2013). Unifying Hinduism: Philosophy and Identity in Indian Intellectual History. Columbia University Press. էջեր 172–175. ISBN 978-0-231-14987-7.
  32. ↑ Andrew J. Nicholson (2013). Unifying Hinduism: Philosophy and Identity in Indian Intellectual History. Columbia University Press. էջ 173. ISBN 978-0-231-14987-7.
  33. ↑ Ramkrishna Bhattacharya (2011). Studies on the Carvaka/Lokayata. Anthem Press. էջեր 164–166. ISBN 978-0-85728-433-4.
  34. ↑ Chandradhar Sharma (2000). A Critical Survey of Indian Philosophy. Motilal Banarsidass. էջ 101. ISBN 978-81-208-0365-7.
  35. ↑ 35,0 35,1 35,2 35,3 35,4 Andrew J. Nicholson (2013). Unifying Hinduism: Philosophy and Identity in Indian Intellectual History. Columbia University Press. էջեր 174–176. ISBN 978-0-231-14987-7.
  36. ↑ John D Kelly (1996). Jan E. M. Houben (ed.). Ideology and Status of Sanskrit: Contributions to the History of the Sanskrit Language. BRILL Academic. էջեր 88–89. ISBN 90-04-10613-8.

Գրականություն

խմբագրել
 Վիքիպահեստն ունի նյութեր, որոնք վերաբերում են «Աստիկա և նաստիկա» հոդվածին։
Ստացված է «https://hy.wiki.x.io/w/index.php?title=Աստիկա_և_նաստիկա&oldid=9747786» էջից