Վիքիպեդիա

Բարդ հետտրավմատիկ սթրեսային խանգարում

Բարդ հետտրավմատիկ սթրեսային խանգարում (ԲՀՏՍԽ), սթրեսով պայմանավորված հոգեկան հիվանդություն, որը սովորաբար ի հայտ է գալիս ի պատասխան բարդ տրավմաների[1] այլ կերպ ասած՝ մի շարք տրավմատիկ իրադարձությունների սովորաբար երկարատև կամ կրկնվող ազդեցություններ, որոնք հաղթահարելը գրեթե անհնարին է[2][3][4]։

Բարդ հետտրավմատիկ սթրեսային խանգարում
Տեսակհոգեկան հիվանդություն
Պատճառբռնություն երեխաների նկատմամբ, intimate partner violence?, թրաֆիքինգ, կտտանք, Սեռական բռնություն, մենություն, վթար, Հոգեբանական բռնություն և հարկադիր աշխատանք
Հիվանդության ախտանշաններՄղձավանջ, հուզական խանգարում, Ֆլեշբեք, Խփիր կամ փախիր, տագնապ և սոմատիզացիա
ԲուժումԴիալեկտիկական վարքային թերապիա, ինքնավստահության բարձրացման թերապիա, կյանքի տևողության ինտեգրացիա և աչքի շարժման դեզենսիտիզացիա և վերամշակում
 Complex post-traumatic stress disorder Վիքիպահեստում

Ըստ ՀՄԴ-11-ի դասակարգման՝ ԲՀՏՍԽ-ն դասվում է հետտրավմատիկ սթրեսային խանգարումների (ՀՏՍԽ) շարքին, որն ուղեկցվում է կաևոր աղտանշանների երեք հավելյալ տեսակներով՝ հուզական խանգարումներով, բացասական ինքնահավատքով (օր՝ ամոթի, մեղքի, ձախողման անհիմն զգացողություններ), և միջանձնային խնդիրներով[5][6][3]։ ԲՀՏՍԽ-ի ախտանշաններից են վախի, անարժանության, անօգնականության, ինչպես նաև ինքնության կամ սեփական ես-ի զգացողության խաթարումների և գերզգոնության երկարատև զգացողությունները[5][6][3]։ ԲՀՏՍԽ-ի որոշ ախտանշաններ ի հայտ են գալիս նաև սահմանային անձնային խանգարման, անհատականության դիսոցիատիվ խանգարման և մարմնական խանգարման դեպքում[4][6]։

Հատկապես ծանր խնամակալության[7] տակ մեծացած երեխաների շրջանում մեծ է ԲՀՏՍԽ-ի և պարբերական բնույթ ունեցող անբարենպաստ մանկության փորձառությունների[8][9] միջև կապը։ Հոգեբանական խանգարումների տրավմայի մոդելը ԲՀՏՍԽ-ն կապում է քրոնիկ կամ կրկնվող սեռական, հոգեբանական, ֆիզիկական բռնության կամ անտեսման, սեռական զուգընկերոջ կողմից բռնության, բուլինգի, առևանգման կամ պատանդի կարգավիճակների, հաճախակի առողջական խնդիրների կամ երկարաժամկետ հոսպիտալացման, բնական աղետների, պայմանագրային ծառաների, ստրկության կամ այլ տեսակ մարդկային թրաֆիքինգի, անխնա շահագործման ենթարկվող աշխատողների, ռազմագերիների, համակենտրոնացման ճամբարում ապրած մարդկանց և մենախցային բանտարկյալների հետ։

Պատմությունը

խմբագրել

Հարվարդի համալսարանի պրոֆեսոր Ջուդիթ Լուիս Հերմանն առաջին հոգեբույժն ու գիտնականն էր, որ 1992թ․ իր «Տրավմա և վերականգնում» գրքում և վերջինիս հետ ուղեկցվող հոդվածում բարդ հետտրավմատիկ սթրեսային խանգարումը ներկայացրեց որպես (նոր) հոգեկան հիվանդություն[4][10]։

1988թ․ դոկտոր Հերմանը նշեց, որ բարդ հետտրավմատիկ սթրեսային խանգարման նոր ախտորոշումն անհրաժեշտ էր նկարագրելու երկարատև տրավմայի ախտանշանները և հոգեբանական ու հուզական ազդեցությունները։

Դասակարգումներ

խմբագրել

Առողջապահության համաշխարհային կազմակերպության (ԱՀԿ) Հիվանդությունների և առողջության հետ կապված խնդիրների միջազգային վիճակագրական դասակարգումը ԲՀՏՍԽ-ն իր ցանկում է ներառել 11-րդ վերանայումից սկսած, որը հրատարակվեց 2018թ․ և ուժի մեջ մտավ 2022թ․ (ՀՄԴ-11)։ Նախորդ հրատարակությունը (ՀՄԴ-10) ներկայացրեց Աղետալի իրադարձությունից հետո անհատականության երկարատև փոփոխության ախտորոշում, որը ԲՀՏՍԽ-ի նախատիպն էր[2][3][11]։ Բացի այդ՝ «HealthDirect Australia»-ն (HDA) և Մեծ Բրիտանիայի Ազգային առողջապահական ծառայությունը (ԱԱԾ) ԲՀՏՍԽ-ն նույնպես դասել են հոգեկան խանգարումների շարքին[12][13]։ Այնուամենայնիվ, Ամերիկյան հոգեբուժական միությունը (ԱՀՄ) չի ներառել ԲՀՏՍԽ-ը Հոգեկան խանգարումների ախտորոշիչ և վիճակագրական ձեռնարկի (DSM) մեջ։ Այն առաջարկել է Ծայրահեղ Սթրեսային Խանգարումներ – այլ կերպ չհատկորոշված (DESNOS) մինչև DSM-IV, որը ԲՀՏՍԽ-ին նման հոգեկան խանգարում է[2][14]։

Ախտանշաններ

խմբագրել

Երեխաներ և դեռահասներ

խմբագրել

ԲՀՏՍԽ-ի ախտորոշումն ի սկզբանե մշակվել էր այն մեծահասակների համար, որոնք տուժել են մեկանգամյա տրամվատիկ փորձառություններից, ինչպիսիք են՝ պատերազմի կամ բռնաբարության տրավմատիկ դեպքերը[15]։ Այնուամենայնիվ, այս իրավիճակը շատ երեխաների համար միանգամայն այլ է։ Երեխաները կարող են տառապել քրոնիկ տրավմաներից, ինչպիսիք են կոպիտ վերաբերմունքը, ընտանեկան բռնությունը, սովորություններից շեղվելը կամ իրենց հիմնական խնամակալի հետ ունեցած կապի կորուստը[16]։ Շատ դեպքերում տրավմաներ առաջացնողը հենց երեխայի խնամակալն է[15]։ ԲՀՏՍԽ-ի ախտորոշումը հաշվի չի առնում, թե ինչպես կարող են երեխաների զարգացման փուլերը ազդել նրանց ախտանշանների վրա, և ինչպես կարող է տրավման ազդել երեխայի զարգացման վրա[15][17]։

Զարգացման տրավմատիկ խանգարում (ԶՏԽ) եզրույթն առաջարկվել է որպես ԲՀՏՍԽ-ի մանկական համարժեքը[16]։ Տրավմայի այս տեսակ զարգացող ձևը երեխաներին դնում է հոգեբուժական և բժշկական խանգարումներ զարգացնելու վտանգի տակ[16][17]։ Բեսսել վան դեր Կոլկը բացատրում է ԶՏԽ-ն որպես միջանձնային տրավմաների բազմաթիվ բախումներ, ինչպիսիք են ֆիզիկական, սեռական ոտնձգությունները, բռնությունը կամ մահը։ Այն կարող է նաև ի հայտ գալ սուբյեկտիվ իրադարձությունների արդյունքում, ինչպիսիք են լքվածությունը, դավաճանությունը, պարտությունը կամ ամոթը[18]։

Մանկության ընթացքում կրկնվող տրավմատիզացիան հանգեցնում է այնպիսի ախտանշանների, որոնք նման չեն ՀՏՍԽ-ի ախտանշաններին[18]։ Կուկը և այլք այս ախտանշաններն ու վարքագծային առանձնահատկությունները ներկայացնում են ներքոնշյալ յոթ տիրույթներում[1][19]՝

  • Կապվածություն – «խնդիրներ հարաբերություններում, վստահության պակաս, սոցիալական մեկուսացում, այլոց հուզական վիճակներն ընկալելու և վերջիններիս արձագանքելու դժվարություն»,
  • Կենսաբժշկական ախտանշաններ – զգայաշարժական ֆունկցիայի խանգարում, զգայական ինտեգրացիայի խանգարումներ, զարգացող առողջական խնդիրներ և անգամ սոմատիզացիա,
  • Աֆեկտ կամ հուզական կարգավորում – աֆեկտի կարգավորման խնդիրներ, հույզերն ու ներքին իրավիճակները գիտակցնելու և արտահայտելու, ինչպես նաև կարիքները, ցանկությունները և պահանջները բարձրաձայնելու դժվարություններ,
  • Դիսոցիացիայի տարրեր – «ամնեզիա, ապաանձնավորում, գիտակցության դիսկրետ մակարդակներ դիսկրետ հիշողություններով, աֆեկտ և գործառություն, ինչպես նաև որոշակի իրավիճակների վրա հիմնված իրադարձությունների մասին խաթարված հիշողություններ»,
  • Վարքագծի կառավարում – «ինպուլսիվության կառավարման, ագրեսիայի, ախտաբանական ինքնահանգստացման և քնի հետ կապված խնդիրներ»,
  • Ճանաչողություն – «ուշադրությունը կարգավորելու խնդիրներ, խնդիրներ գործադիր գործառույթի մի շարք բաղադրիչների հետ, ինչպիսիք են՝ պլանավորումը, դատողությունը, նախաձեռնությունը, նյութերի օգտագործումը և ինքնակառավարումը, նոր տեղեկության մշակման, կենտրոնանալու և խնդիրները լուծելու դժվարություններ, օբյեկտի կայունության խնդիրներ, պատճառահետևանքային կապը հասկանալու և լեզվի զարգացման խնդիրներ, ինչպես օրինակ՝ ընկալիչ և արտահայտիչ հաղորդակցական հմտությունների միջև բացը»,
  • Ինքնահայեցակարգ – կցկտուր և անջատ ինքնակենսագրական նարատիվ, մարմնի խաթարված պատկեր, ցածր ինքնագնահատական, ամոթի մեծ զգացում և սեփական անձի ներքին աշխատանքային բացասական մոդելներ։

Մեծահասակներ

խմբագրել

ԲՀՏՍԽ-ով տառապող մեծահասակները երբեմն ենթարկվել են միջանձնային տրավմատիզացիայի, որն առաջացել է առավելապես մանկության, քան թե/և հասունության տարիներին։ Վաղ տարիքում հասցված այս վնասները խախտում են սեփական անձի և այլոց ուժեղ զգացողության զարգացումը։ Քանի որ ֆիզիկական կամ հուզական ցավը կամ անտեսումը հաճախ առաջանում են անձի հետ կապվածության մեջ գտնվող մարդկանց կողմից, ինչպիսիք են խնամակալները կամ քույրերն ու եղբայրները, տվյալ անհատների մոտ կարող է ի հայտ գալ այն զգացումը, որ նրանք լիովին սխալական են, և որ չի կարելի ուրիշներին վստահել[10][20]։ Սա կարող է դառնալ հասուն տարիքում ուրիշներին վերաբերվելու մի ձև, որը նկարագրվում է որպես անապահով կապվածություն։ Ներկայիս՝ Հոգեկան խանգարումների ախտորոշիչ և վիճակագրական ձեռնարկում (DSM-5) (2013թ․) այս ախտանշանը ներառված չէ ո՛չ դիսոցիատիվ խանգարման, ո՛չ էլ հետտրավմատիկ սթրեսային խանգարման ախտորոշման մեջ։ ԲՀՏՍԽ ունեցող անհատների շրջանում նկատվում են նաև անհատականության տևական խանգարումներ՝ ռեվիկտիմիզացիայի զգալի ռիսկով[21]։

ԲՀՏՍԽ-ի ախտորոշման համար առաջարկվել են ախտանշանների հետևյալ վեց խմբերը[22][23]․

  • Փոփոխություններ աֆեկտի և իմպուլսների կարգավորման մեջ,
  • Փոփոխություններ ուշադրության կամ գիտակցության մեջ,
  • Փոփոխություններ ինքնըմբռնման համակարգում,
  • Փոփոխություններ ուրիշների հետ հարաբերություններում,
  • Սոմատիզացիա[2][3]
  • Փոփոխություններ աշխարհընկալման համակարգում[23]

Այս փորձառությունները կարող են ներառել[4]՝

  • Հուզական կարգավորման փոփոխություններ, ներառյալ այնպիսի ախտանշաններ, ինչպիսիք են կայուն դիսֆորիան, քրոնիկ սուիցիդալ մտքերը, ինքնավնասումը, չափազանց կամ ծայրահեղ ճնշված զայրույթը (կարող է փոխհաջորդել), և անդիմադրելի կամ ծայրահեղ ճնշված սեքսուալություն (կարող է փոխհաջորդել).
  • Գիտակցության տատանումներ, ինչպիսիք են ամնեզիան կամ տրավմատիկ դեպքերի մասին տպավորված հիշողությունները, դիսոցիացիայի դրվագներ, ապաանձնավորումը (դեռեալիզացիան) և վերապրումները  (ինտրուզիվ ԲՀՏՍԽ-ի կամ անընդհատ մտորումների տեսքով)[24]։
  • Ինքնահայեցակարգի տատանումներ, ինչպիսիք են՝ անօգնականության զգացում կամ նախաձեռնելու անկարողություն, ամոթ, մեղք, ինքնամեղադրանք, խտրականության կամ խարազանման և այլ մարդկանցից բացարձակ տարբերվելու զգացումը (հնարավոր են յուրահատկության, բացարձակ միայնության զգացումները, համոզմունք, որ ոչ ոք իրեն չի հասկանում կամ ոչ մարդկային ինքնություն)։
  • Հանցագործների ընկալման տատանումներ, ինչպիսիք են՝ հանցագործի հետ հարաբերությունների մասին մտքեր (ներառյալ վրեժի մասին մտքերը), բացարձակ իշխանության անիրատեսական վերագրումը հանցագործին (թեպետ անհատի գնահատումը կլինիկական բժշկի համեմատ կարող է ավելի իրատեսական լինել), իդեալականացում կամ պարադոքսային երախտագիտություն, հանցագործի հետ յուրահատուկ կամ գերբնական հարաբերությունների զգացում, և հանցագործի համոզմունքների կամ արդարացումների ընդունումը։
  • Ուրիշների հետ ունեցած հարաբերությունների փոփոխություններ, ինչպիսիք են մեկուսացումը կամ հեռացումը, ինտիմ հարաբերությունների խախտումը, փրկչի անընդհատ որոնումները (կարող է հաջորդել մեկուսացմամբ և հեռացմամբ), կայուն թերահավատություն, և ինքնապաշտպանության կրկնվող ձախողումներ։
  • Փոփոխություններ աշխարհընկալման համակարգում, ինչպիսիք են կայուն հավատի կորուստն ու հուսահատության զգացումը։

Ախտորոշում

խմբագրել

ԲՀՏՍԽ-ն ներառված էր Հոգեկան խանգարումների ախտորոշիչ և վիճակագրական ձեռնարկի 4-րդ հրատարակությունում (DSM-IV), սակայն 1994թ․ տպագրված հրատարակությունից այն վերջնականապես հեռացվեց[4]։ Այն նաև հեռացվեց վերը նշված ձեռնարկի 5-րդ հրատարակությունից, որում դեռ առկա է հետտրավմատիկ սթրեսային խանգարումը[25]։ Այնուամենայնիվ, 2018թ․ առաջին հրատարակությունից սկսած ԲՀՏՍԽ-ն ներառված է Հիվանդությունների և առողջության հետ կապված խնդիրների միջազգային վիճակագրական 11-րդ դասակարգման մեջ (ՀՄԴ-11), և գոյություն ունի պաշտոնական հոգեմետրիա այդ դասակարգման մեջ ներառված ԲՀՏՍԽ-ն գնահատելու համար[2],այն է՝ տրավմայի միջազգային հարցաշարը (ITQ)[26]։

Դիֆերենցիալ ախտորոշում

խմբագրել

Հետտրավմաիկ սթրեսային խանգարում

խմբագրել

Հետտրավմատիկ սթրեսային խանգարումը (ՀՏՍԽ) ներառված էր Հոգեկան խանգարումների ախտորոշիչ և վիճակագրական ձեռնարկի 3-րդ հրատարակության մեջ (DSM-III) (1980թ․) մասնավորապես Վիետնամի պատերազմում մասնակից ամերիկացի վետերանների հարաբերականորեն մեծ թվի շնորհիվ, որոնք փորձում էին գտնել մարտական սթրեսի երկարատև ազդեցությունների բուժման եղանակը։ 1980-ականներին տարբեր հետազոտողներ և կլինիկական բժիշկներ ենթադրում էին, որ ՀՏՍԽ-ն կարող է ճշգրտորեն նկարագրել այնպիսի տրավմաների հետևանքները, ինչպիսիք են երեխաների հանդեպ սեռական ոտնձգությունը և ընտանեկան բռնությունը[27]։ Այնուամենայնիվ, կարճ ժամանակ անց առաջ քաշվեց այն ենթադրությունը, որ ՀՏՍԽ-ն հաշվի չի առնում այն ախտանշանների խումբը, որոնք հաճախ նկատվում էին երկարատև բռնության դեպքերում, հատկապես այն բռնությունները, որոնք իրականացվել են երեխայի հանդեպ խնամակալների կողմից մանկության և դեռահասության զարգացման տարբեր շրջաններում։ Նման հիվանդներին ծայրահեղ դժվար էր բուժել ստանդարտ մեթոդներով[27]։

ՀՏՍԽ-ի նկարագրությունները չեն սահմանում ԲՀՏՍԽ-ի առանցքային առանձնահատկությունները։ Այս տարրերի շարքին են դասվում գերությունը, հոգեբանական ֆրագմենտացիան, անվտանգ լինելու, վստահության և ինքնարժևորման զգացողությունների կորուստը, ինչպես նաև ռեվիկտիմիզացիայի ենթարկվելու հակվածությունը։ Մասնավորապես առաջ է գալիս սեփական ես-ի զգացողության կորուստ․ այս կորուստը և դրանից բխող ախտանշանի պրոֆիլը բացահայտ կերպով տարանջատում են ԲՀՏՍԽ-ն ՀՏՍԽ-ից[4]:199–122։

ԲՀՏՍԽ-ն նաև բնութագրվում է կապվածության խանգարմամբ, մասնավորապես ընդգրկուն ոչ անվտանգ կամ ապակառուցողական տեսակի կապվածությամբ[28]։ DSM-IV-ում (1994թ․) ներառված դիսոցիատիվ խանգարումներն ու ԲՀՏՍԽ-ն իրենց չափանիշներում չեն ներառում վտանգավոր կապվածությունը։ Որպես ԲՀՏՍԽ-ի այս փաստի հետևանք, երբ ԲՀՏԽ ունեցող անձինք դառնում են ծնողներ և բախվում իրենց սեփական երեխաների կապվածության կարիքներին,  նրանք կարող են դժվարանալ արձագանքել հատկապես իրենց նորածինների և փոքրիկ երեխաների առօրյա խնդիրներին, օրինակ՝ սովորական բաժանումների ժամանակ՝ չնայած այս ծնողների լավագույն մտադրություններին և ջանքերին[29]։:123–149 Թեև այս խանգարումը վերապրած մարդկանց մեծամասնությունը բռնություն չեն կիրառում այլ մարդկանց հանդեպ[30], ծնողավարության այս դժվարությունը կարող է վատ հետևանքներ ունենալ իրենց երեխաների սոցիալական և հուզական զարգացման համար, եթե նման ծնողները և նրանց երեխաները համապատասխան բուժում չստանան[31][32]։

Այսպիսով, ԲՀՏՍԽ-ի և ՀՏՍԽ-ի ախտորոշիչ կատեգորիաների միջև առաջարկվել է տարբերակում։ ՀՏՍԽ-ն կարող է գոյություն ունենալ ԲՀՏՍԽ-ի հետ մեկտեղ, սակայն ԲՀՏՍԽ-ի միայն մեկ ախտորոշումը հաճախ բավարար կերպով չի ներառում ախտանշանների այն ծավալը, որոնք ունեցել են երկարատև տրավմատիկ փորձառություն ունեցող անձինք, ուստի ԲՀՏՍԽ-ն դուրս է գալիս ՀՏՍԽ-ի պարամետրերից[10]։

Շարունակական տրավմատիկ սթրեսային խանգարումը (CTSD), որը 1987թ․ տրամվայի մասին գրականության մեջ էր ներմուծվել Գիլլ Սթրեյքերի կողմից[33], տարբերվում է ԲՀՏՍԽ-ից։ Այն ի սկզբանե կիրառվել է Հարավաֆրիկյան կլինիկական բժիշկների կողմից՝ նկարագրելու հաճախ կրկնվող ծանր բռնության ազդեցության հետևանքները, որոնք սովորաբար կապված են քաղաքացիական բախումների և քաղաքական ճնշումների հետ։ Եզրույթը ազդեցության հետևանքների համար կիրառելի է այն դեպքերում, երբ խմբակային բռնությունն ու հանցագործությունը էնդեմիկ են, ինչպես նաև ազդեցության շարունակական հետևանքների համար կյանքի համար վտանգ սպառնացող մասնագիտությունների պարագայում, ինչպիսիք են ոստիկանության, հրշեջ և շտապ օգնության ծառայությունները։ Այն նաև կիրառվում է՝ նկարագրելու շարունակական հարաբերությունների տրավման, որը հաճախ առաջ է գալիս այն անձանց մոտ, որոնք դուրս են եկել զուգընկերոջ կողմից սեռական բռնություն պարունակող հարաբերություններից[34]։

Տրավմատիկ վիշտ

խմբագրել

Տրավմատիկ վիշտը[35][36][37][38] կամ խոր սուգը[39] այն խնդիրներն են[40], երբ տրավման և վիշտը համընկնում են։ Տրավմայի և ծանր կորստի միջև գործում են հասկացութային կապեր, քանի որ սիրելիի կորուստը, ըստ էության, տրավմատիկ է[41]։ Եթե տրավմատիկ իրադարձությունը կյանքին վտանգ էր սպառնում, բայց չհանգեցրեց մահվան, ապա շատ հավանական է, որ տվյալ անձի մոտ ի հայտ կգան հետտրավմատիկ սթրեսային ախտանշաններ։ Եթե ինչ-որ մեկը մահանում է, և տվյալ անձը շատ մոտ էր հանգուցյալի հետ, ապա շատ հավանական է, որ զարգանան նաև վշտի ախտանշանները։ Երբ հանգուցյալը սիրելին է, և մահը պատահական էր և չափազանց ծանր, ապա երկու ախտանշաններն էլ հաճախ համընկնում են։ Սա շատ հավանական է հասարակական բռնության ենթարկված երեխաների շրջանում[42][43]։

ԲՀՏՍԽ-ն կարող է դրսևորվել նաև տրավմատիկ վշտով, եթե բռնությունը տեղի ունենա գերության, ինքնատիրապետման կորստի կամ հեղինակազրկման պայմաններում՝ ուղեկցվելով կյանքին վտանգ սպառնացող հանգամանքներում ընկերոջ կամ սիրելիի մահվան գործոնով։ Սա նույնպես առավել հավանական է հարազատ և խորթ երեխաների շրջանում, ովքեր ենթարկվում են երկարատև ընտանեկան կամ քրոնիկ հասարակական բռնության, որն ի վերջո հանգեցնում է ընկերների կամ սիրելիների մահվան։ Խորթ երեխաների նկատմամբ բռնության և նրանց մահվան մեծ ռիսկի երևույթը կոչվում է Մոխրոտի Էֆեկտ։

Սահմանային անձնային խանգարում

խմբագրել

ԲՀՏՍԽ-ի որոշ ախտանշաններ ի հայտ են գալիս են ինչպես ՀՏՍԽ-ի, այնպես էլ սահմանային անձնային խանգարման դեպքում[44]։ Այնուամենայնիվ, բավարար ապացույցներ կան ԲՀՏՍԽ-ն սահմանային անձնային խանգարումից տարբերակելու համար։

Հասկանալու համար կապվածության տեսության, ԲՀՏՍԽ-ի և Սահմանային անձնային խանգարման միջև եղած ընդհանրությունները՝ անհրաժեշտ է ծանոթանալ Բեսսել Ա․ վան դեր Կոլկի հետևյալ պնդմանը սահմանային անձնային խանգարման նկարագրությունից բխող եզրակացության հետ մեկտեղ․

  Կապվածության անվերահսկելի խանգարումները կամ շեղումները նախորդում են հետտրավմատիկ սթրեսային ախտանշանների զարգացմանը։ Մարդիկ փնտրում են զարգացող հարաբերություններ՝ հաշվի չառնելով վերջինիս վտանգը։ Մեծահասակները, ինչպես և երեխաները կարող են ամուր հուզական կապվածություն ստեղծել իրենց վրա ճնշում գործադրող, ֆիզիկական ուժ և սպառնալիքներ կիրառող մարդկանց հետ։ Այս կապվածության պահպանումը հանգեցնում է ցավի և սիրո շփոթության։ Տրավման կարող է կրկնվել վարքագծային, հուզական, հոգեբանական կամ նյարդաէնդոկրինոլոգիական մակարդակներում։ Կրկնությունն այս տարբեր մակարդակներում հանգեցնում է անհատական և հասարակական զանազան հիվանդությունների։  

Այնուամենայնիվ, որոշ հետազոտողներ պարզել են, որ ԲՀՏՍԽ-ն և սահմանային անձնային խանգարումը տարբեր խանգարումներ են և ունեն տարբեր հատկանիշներ։ ԲՀՏՍԽ ունեցող անձինք չեն վախենում լքվածությունից կամ ունեն հարաբերությունների ոչ կայուն մոդելներ, ուստի, նրանք գերադասում են հեռանալ։ ԲՀՏՍԽ-ի և սահմանային անձնային խանգարման միջև կան մեծ և հստակ տարբերություններ, և չնայած որոշ ընդհանրությունների առկայությանը՝ հիմնականում կապվածության խնդիրների (չնայած այն դրսևորվում է տարբեր եղանակներով) և սուր հուզական ազդեցությունները կարգավորելու դժվարությունների առումներով, խանգարումներն, ըստ էության, տարբեր են։

  Չնայած սահմանային անձնային խանգարում ունեցող անձինք հայտնում էին ՀՏՍԽ-ի և ԲՀՏՍԽ-ի շատ ախտանշանների մասին, սահմանային անձնային խանգարման դասակարգը հստակ տարբերվում էր իրեն բնորոշ ախտանշանների հստակությամբ։ Աղյուսակ 5-ում ներկայացված ռիսկի հարաբերակցությունը (RR ratio) ցույց է տվել, որ ներքոնշյալ ախտանշանները հստակ հատկանշում են դրանց տեղը ոչ թե ԲՀՏՍԽ-ում, այլ սահմանային անձնային խանգարման մեջ։ 1) իրական կամ երևակայական լքվածությունից խուսափելու մեծ ջանքեր, 2) անկայուն և ինտենսիվ միջանձնային հարաբերություններ, որոնք բնութագրվում են իդեալականացման և արժեզրկման ծայրահեղությունների միջև, 3) ընդգծված և շարունակական անկայուն ինքնագնահատական և սեփական անձի զգացում, և 4) ինպուլսիվություն։ Հաշվի առնելով սուիցիդալ և ինքնավնասման վարքագծերի լրջությունը՝ հարկ է նշել, որ զգալի տարբերություններ կային նաև սուիցիդալ և ինքնավնասող վարքագծերի մեջ այն դեպքում, երբ սահմանային անձնային խանգարման դասի անհատների մոտավորապես 50%-ը, իսկ ԲՀՏՍԽ-ի և ՀՏՍԽ-ի դասերի մարդկանց շատ ավելի քիչ տոկոսն էր հայտնում այդ ախտանշանի մասին (14.3% և 16․7% համապատասխանաբար)։ Միակ ախտանշանը, որով սահմանային անձնային խանգարման ունեցող անհատները տարբերվում էի ԲՀՏՍԽ ունեցող անձանցից, միայնության քրոնիկ զգացողությունն էր, ինչը ենթադրում է, որ այս նմուշի մեջ տվյալ ախտանշանը հատկանշական չէ ո՛չ Սահմանային անձնային խանգարմանը, ո՛չ էլ ԲՀՏՍԽ-ին և վերջիններիս միմյանցից չի տարանջատում։

Ընդհանուր առմամբ, ստացված տվյալները ցույց են տալիս, որ ԲՀՏՍԽ-ն և Սահմանային անձնային խանգարումը, համաձայն ԲՀՏՍԽ-ի առաջարկված ախտորոշիչ ձևակերպմանը, որոշ առումներով միմյանցից տարբերվում են։ Սահմանային անձնային խանգարումը բնութագրվում է լքվածության վախով, սեփական անձի աղավաղված զգացումով, ուրիշների հետ անկայուն հարաբերություններով և իմպուլսիվ ու ինքնավնասող վարքագծերով։ Ի հակադրություն՝ ԲՀՏՍԽ-ում, ինչպես և ՀՏՍԽ-ում, ինքնադրսևորման և հարաբերությունների անկայունության վերաբերյալ հարցերը քիչ հավանության արժանացան։ Ինքնահայեցակարգը ամենայն հավանականությամբ մշտապես բացասական է , իսկ հարաբերությունների հետ կապված դժվարությունները մեծամասամբ վերաբերում են դրանցից խուսափելուն և օտարության զգացողությանը[45]։

 

Ավելին, սահմանային անձնային խանգարումով ախտորոշված անձանց 25%-ը չունի մանկության ընթացքում անտեսման կամ բռնության ենթարկվելու վերաբերյալ որևէ հայտնի պատմություն, և այդ խանգարումով ախտորոշված ազգական ունենալու դեպքում անձի մոտ սահմանային անձնային խանգարում ստանալու հավանականությունը 6 անգամ մեծ է՝ ի համեմատ նրանց, ովքեր չունեն։ Եզրակացություններից մեկն այն է, որ սահմանային անձնային խանգարման նկատմամբ կա գենետիկական միտում, որը կապված չէ տրավմայի հետ։ Միաձվանի երկվորյակների երկայնակի ուսումնասիրություն իրականացրած հետազոտողները պարզեցին, որ «գենետիկ գործոնները մեծ դեր են խաղում արևմտյան հասարակության շրջանում սահմանային անձնային խանգարման առանձնահատկությունների անհատական տարբերությունների մեջ»[46]։ Հոգեվնասվածքաբանության եվրոպական հանդեսում հրատարակված 2014թ․ ուսումնասիրությանը հաջողվեց համեմատել և հակադրել ԲՀՏՍԽ-ն, ՀՏՍԽ-ն և սահմանային անձնային խանգարումը և պարզվեց, որ այն կարող է տարբերակել յուրաքանչյուրի առանձին դեպքերը, և թե երբ է այն եղել կոմորբիդ՝ պնդելով առանձին ախտորոշումներ իրականացնել յուրաքանչյուրի համար[45]։ Ոմանք սահմանային անձնային խանգարումը կարող են շփոթել ԲՀՏՍԽ-ի հետ առանց այդ երկուսի մասին պատշաճ իմացության, քանի որ սահմանային անձնային խանգարում ունեցող անձինք նույնպես հակված են ունենալ հետտրավմատիկ սթրեսային խանգարում կամ որոշակի տրավմատիկ պատմություններ։

Իր «Տրավմա և վերականգնում» գրքում Հերմանը լրացուցիչ մտահոգություն է հայտնում, որ ԲՀՏՍԽ-ով ախտորոշված հիվանդները հաճախ կարող են սխալ ընկալվել որպես ի սկզբանե «կախյալ», «մազոխիստ» կամ «ինքնավնասող» ՝ այս վարքագիծը համեմատելով «կանացի հիստերիայի» պատմականորենորեն սխալ ախտորոշման հետ[4]։ Այնուամենայնիվ, բարդ հետտրավմատիկ սթրեսային խանգարում ստացող անձինք այդպես են վարվում տրավմատիկ կապի ինտենսիվության արդյունքում, որի ժամանակ անհատը դառնում է կենսաքիմիապես ամուր կապված իրեն բռնության ենթարկած մարդու հետ, և այն արձագանքները, որ նա յուրացրել է այդ բռնությանը դիմակայելու, այն կառավարելու և հաղթահարելու համար, հետագայում ավտոմատացվում են, որոնք տրավմայի տարիների ընթացքում արմատավորվում են իր անհատականության մեջ՝ տալով սովորական արձագանք արտասովոր իրավիճակում[47]։

Բուժում

խմբագրել

Մինչդեռ ապացուցահեն ստանդարտ բուժման եղանակները կարող են արդյունավետ լինել հետտրավմատիկ սթրեսային խանգարման բուժման համար, բարդ հետտրավմատիկ սթրեսային խանգարումը բուժելու համար հաճախ անհրաժեշտ է լուծել միջանձնային հարաբերություններում առկա խնդիրները և կողմնակի այլ ախտանշաններ, որոնք ավելի են դժվարացնում բուժումը։

Երեխաներ

խմբագրել

ԲՀՏՍԽ ունեցող երեխաներին օգնելու համար հետտրավմատիկ սթրեսային խանգարումից ստացված հոգեթերապիայի արդյունավետությունը դեռևս պարզ չէ։ Այս տեսակ ախտորոշմանը և բուժմանը պետք է զգուշությամբ վերաբերվել ԲՀՏՍԽ կատեգորիայում կիրառելու ժամանակ։ Ջուլիան Ֆորդը և Բեսսել վան դեր Կոլկը ենթադրել են, որ ԲՀՏՍԽ-ն չի կարող այնքան օգտակար կատեգորիա լինել երեխաների ախտորոշման և բուժման համար, որքան զարգացման տրավմատիկ խանգարման (Developmental Trauma Disorder) առաջարկվող կատեգորիան[48]:60։ Ըստ Կուրտուայի և Ֆորդի՝ զարգացման տրավմատիկ խանգարման ախտորոշման համար հարկավոր է՝

  կյանքի վաղ շրջանի զարգացման անբարենպաստ միջանձնային տրավմայի ազդեցության պատմություն, ինչպիսիք են սեռական, ֆիզիկական ոտնձգությունը, բռնությունը, տրավմատիկ կորուստները կամ այլ լուրջ խնդիրներ, կամ հիմնական խնամակալների և երեխաների հարաբերությունների դավաճանությունը, որը համարվել է բարդ տրավմատիկ սթրեսային խանգարումների պատճառագիտական հիմքը։ Ախտորոշումը, բուժման պլանավորումը և արդյունքը մշտապես հարաբերական են[48]։  

Քանի որ ԲՀՏՍԽ-ն կամ զարգացման տրավմատիկ խանգարումը երեխաների շրջանում հաճախ առաջանում է խնամակալի հետ ունեցած հարաբերությունների ընթացքում քրոնիկ վատ վերաբերմունքի, անտեսման կամ բռնության արդյունքում, կենսահոգեբանասոցիալական համակարգի առաջին տարրը, որ պետք է կարգավորել, հենց այդ հարաբերությունն է։ Այս դեպքում մշտապես ներգրավվում է երեխաների պաշտպանության որևէ գործակալություն։ Սա ընդլայնում է ոչ միայն երեխայի աջակցության սահմանները, այլև իրավիճակի բարդությունը, քանի որ հետագայում կարող է անհրաժեշտ լինել կիրառել գործակալության՝ օրենքով սահմանված իրավական պարտավորությունները։ 

Ոլորտում մշակվել և ուսումնասիրվել են գնահատման և միջամտության մի շարք գործնական, բուժական և բարոյական սկզբունքներ[48]:67․

  • Երեխայի կամ ընտանիքի անվտանգությանն ու կայունությանը սպառնացող վտանգների բացահայտումն ու վերացումը առաջնահերթություն են։
  • Պետք է ստեղծել հարաբերությունների կամուրջ՝ ներգրավելու, պահպանելու և երեխայի և խնամակալի համար օգուտը առավելագույնի հասցնելու։
  • Ախտորոշումը, բուժման պլանավորումը և արդյունքի վերահսկումը մշտապես հիմնված են հարաբերությունների և ուժեղ կողմերի վրա։
  • Բուժման բոլոր փուլերը պետք է նպատակաուղղված լինեն ինքնակարգավորման ունակությունների բարելավմանը։
  • Որոշել, թե ում հետ, երբ և ինչպես խոսել տրավմատիկ հիշողությունների մասին։
  • Հարաբերությունների ընդհատման և հոգեսոցիալական ճգնաժամերի կանխարգելում և հաղթահարում։

Մեծահասակներ

խմբագրել

Տրավմայից վերականգնվելու մոդել

խմբագրել

Ջուդիթ Լուիս Հերմանը իր «Տրավմա և վերականգնում» գրքում առաջարկեց բարդ տրամվայից վերականգնվելու մոդել, որն ընթանում է երեք փուլերով․

  1. Անվտանգության հաստատում
  2. Կորստի վերհուշ և սուգ
  3. Վերամիավորումը համայնքին, կամ առավել լայն մասշտաբով՝ հասարակությանը

Ըստ Հերմանի՝ վերականգնումը տեղի կունենա միայն դրական հարաբերությունների ընթացքում և միայն այն դեպքում, եթե այդ հարաբերությունները ավելի ուժեղ դարձնեն վերապրողին։ Այնուամենայնիվ, կարիք չկա, որ դրական հարաբերությունները լինեն ռոմանտիկ կան սեռական «հարաբերություններ» բառի ուղիղ իմաստով, այլ կարող են լինել բուժական, ինչպես նաև ընկերների, գործընկերների, հարազատների կամ երեխաների հետ հարաբերություններ[4]։ Սակայն անվտանգություն հաստատելու առաջին փուլը մշտապես պետք է ներառի շրջապատի լիարժեք գնահատում, որտեղ կարող են լինել աբյուզիվ հարաբերություններ։ Որոշ հիվանդների  անհրաժեշտ է այս փուլում առանցքային փոփոխություններ կատարել իրենց կյանքում[49]

  Անվտանգ միջավայր ապահովելու համար պահանջվում է ռազմավարական մեծ ուշադրություն դարձնել հիվանդի տնտեսական և սոցիալական գոյահամակարգին։ Հիվանդը գործնական և հուզական աջակցության համար պետք է իրազեկ լինի սեփական ռեսուրսներին, ինչպես նաև իր սոցիալական կարգավիճակում առկա իրատեսական վտանգներին և խոցելի տեղերին։ Ներկայումս անապահով և ճնշող հարաբերություններում լինելու պատճառով շատ հիվանդներ չեն կարողանում վերականգնվել ։ Ինքնուրույնության և մտքի խաղաղության հասնելու համար տրավմա վերապրողները ստիպված են կյանքի համար ծանր և դժվարին ընտրություններ կատարել։ Ֆիզիկական բռնության ենթարկված կանայք կարող են կորցնել իրենց տունը, ընկերներին և ապրուստը։ Մանկության տարիներին բռնության զոհ դարձած մարդիկ կարող են կորցնել իրենց ընտանիքը։ Քաղաքական փախստականները կարող են կորցնել իրենց տունն ու հայրենիքը։ Վերականգնման սոցիալական խոչընդոտները սովորաբար անհայտ են, սակայն վերջիններիս պետք է բացահայտել և պատշաճ կերպով լուծել վերականգնման շարունակման համար[49]։  

Բարդ տրավման ենթադրում է բարդ արձագանքներ, իսկ սա հանգեցնում է բարդ բուժման։ Հետևաբար, ԲՀՏՍԽ-ի բուժումը պահանջում է բազմաշերտ մոտեցում[1]։

Առաջարկվել է, որ ԲՀՏՍԽ-ի և ՀՏՍԽ-ի բուժման եղանակները պետք է լինեն տարբեր՝ շեշտը դնելով այն խնդիրների վրա, որոնք առավել շատ ֆունկցիոնալ վնասներ են հասցնում, քան ՀՏՍԽ-ի ախտանշանները։ Այս ախտանշաններից են հուզական խանգարումները, դիսոցիացիան և միջանձնային խնդիրները[28]։ Բարդ տրավմայի բուժման համար առաջարկված վեց հիմնական բաղադրիչները ներառում են[1]։

  • Անվտանգություն
  • Ինքնակարգավորում
  • Ինքնահայեցողական տեղեկատվության մշակում
  • Տրավմատիկ փորձառությունների ինտեգրացիա
  • Հարաբերությունների ներգրավվում
  • Դրական ազդեցության ուժեղացում

Վերոնշյալ բաղադրիչները կարելի է պատկերացնել եռափուլ մոդելի տեսքով։ Դեպքերը նույն չեն լինի, բայց կարելի է ակնկալել, որ առաջին փուլը բաղկացած կլինի հաղթահարման արդյունավետ ռազմավարությունների ուսուցումից և անվտանգության խնդիրների լուծումից։ Հաջորդ փուլը շեշտը կդնի տրավմատիկ շարժառիթներից խուսափելու նվազեցման և առաջին փուլում ձեռք բերած հաղթահարման հմտությունների կիրառման վրա։ Բժիշկը կարող է նաև վիճարկել տրավմայի վերաբերյալ ենթադրությունները և դրա մասին այլընտրանքային տարբերակներ ներկայացնել։ Վերջին փուլում ամրապնդվում են նախկինում ստացած գիտելիքները, իսկ այս ռազմավարությունները օգտագործվում են ապագա սթրեսային իրադարձությունների դեպքում[50]։

Նյարդաբանական և տրավմայի մասին տեղեկացված միջամտություններ

խմբագրել

Գործնականում բուժման և միջամտության ձևերը անհատից անհատ տարբեր են, քանի որ մանկության ընթացքում զարգացման տրավմայի և սիմպտոմատոլոգիայի փորձառությունների մասշտաբը լայն է, և ոչ բոլորն են դրական և միանման արձագանք տալիս նույն բուժման եղանակին։ Այդ իսկ պատճառով, յուրաքանչյուր անձի նկատմամբ սովորաբար ցուցաբերվում է բուժման անհատական մոտեցում[51]։ Վերջերս իրականացված նյարդաբանական հետազոտությունը որոշ չափով վեր հանեց երեխայի զարգացող ուղեղի վրա ծանր բռնության և անտեսման (տրավմա) ազդեցությունը, քանի որ այն վերաբերում է ուղեղի կառուցվածքի, գործառույթի և փոխկապակցվածության զարգացմանը երեխաների շրջանում՝ մանկությունից մինչև հասուն տարիք։ Բարդ տրավմայի երևույթի մասին նյարդաֆիզիոլիգիական հիմնավորման այս ըմբռնումը ներկայումս վնասվածքաբանության ոլորտում կոչվում է «տրավմայի մասին տեղեկացված», որը պատճառ է հանդիսացել բուժման նոր եղանակների զարգացման վրա ազդելու համար՝ մասնավորապես թիրախավորելով մանկության ընթացքում զարգացման տրավմա ստացած անձանց[52][53]։ Հարվարդի համալսարանի հոգեբույժ և գիտաշխատող Մարտին Թայքերը առաջարկել է, որ հատուկ բարդ տրամվայով պայմանավորված սիմպտոմատոլոգիան (և փաստացի, հասուն տարիքում առաջացած բազմաթիվ հոգեախտաբանությունների զարգացումը) կարող է կապված լինել սեռային տարբերությունների հետ, և թե մանկական տրավմայի, բռնության կամ անտեսման որ շրջանում է այն ի հայտ եկել[52] Օրինակ՝ հաստատված է, որ կանանց շրջանում անհատականության դիսոցիատիվ խանգարման զարգացումը հաճախ կապված է վաղ մանկության տարիքում սեռական բռնության հետ։

Ապացուցահեն բուժման կիրառումը և սահմանափակումները

խմբագրել

Բարդ տրավմա (կամ զարգացման տրավմատիկ խանգարում) վերապրած բազմաթիվ անձանց ներկայիս դժվարություններից մեկը բուժում ստանալու համար ֆինանսական օգնությունն է, քանի որ այժմյան թերապիաներից շատերը հարաբերականորեն թանկ են, և թերապիայի կամ միջամտության ոչ բոլոր տեսակներն են փոխհատուցվում ապահովագրական ընկերությունների կողմից, որոնք փոխհատուցման համար չափանիշ են դիտարկում ապացուցահեն բուժումը։ Կոգնիտիվ-վարքային թերապիան, երկարատև ազդեցության թերապիան և դիալեկտիկ-վարքային թերապիան ապացուցահեն միջամտության հաստատված օրինակներ են։ Բուժման այս եղանակները ընդունվել և հաստատվել են Ամերիկյան հոգեբուժական միության, Ամերիկյան հոգեբանական ասոցիացիայի և Վետերանների վարչության կողմից։

Չնայած ապացուցահեն բուժման ստանդարտ եղանակները կարող են արդյունավետ լինել ստանդարտ հետտրավմատիկ սթրեսային խանգարման բուժման համար, բարդ հետտրավմատիկ սթրեսային խանգարումը բուժելու համար հաճախ անհրաժեշտ է լուծել միաջանձնային հարաբերություններում առկա խնդիրները և կողմնակի այլ ախտանշանները, որոնք ավելի են դժվարացնում բուժումը։

Օրինակ՝ «Քիչ ապացույցներ են վկայում կոգնիտիվ-վարքային թերապիայի բուժման եղանակների արդյունավետության մասին, սակայն դրանք բավարար չեն ցանկալի վերջնարդյունքին հասնելու համար՝ հատկապես բարդ հետտրավմատիկ սթրեսային խանգարում ունեցող մարդկանց դեպքում»[54]։

Բուժման մարտահրավերները

խմբագրել

Տրավմայի ոլորտում աշխատող անձինք լայնորեն ընդունում են, որ բարդ հետտրավմատիկ սթրեսային խանգարման բուժման համար չկա մեկ ստանդարտ և համընդհանուր եղանակ։ Հոգեկան առողջության մասնագետների լայն շրջանում, որի կազմի մեջ են մտնում հոգեբաններ, սոցիալական ոլորտի աշխատողներ, լիցենզավորված բժիշկներ և հոգեբույժներ, բուժման լավագույն եղանակի մասին նույնպես չկա միաձայն կարծիք։ Սակայն տրավմայի մասին նյարդաբանորեն տեղեկացված շատ բժիշկներ գիտակցում են վարընթաց և վերընթաց, ինչպես նաև սոմատիկ (զգայաշարժական հոգեթերապիա, սոմատիկ փորձառություն կամ  յոգա) միջամտությունների համակցված կիրառման կարևորությունը տրավմատիկ հիշողությունների մշակման և ինտեգրման նպատակով։

Բարդ տրավմա վերապրած անձինք շատ հաճախ չեն կարողանում են գտնել տրավմայի մասին տեղեկացվածության պրակտիկայում պատշաճ կերպով վերապատրաստում անցած հոգեկան առողջության մասնագետի։

Ալիսթեյրը և Հուլը համակարծիք են տրավմայի նյարդաբանության շատ այլ հետազոտողների  հետ (ներառյալ Բեսսել վան դեր Կոլկը և Բրյուս Դ․ Պերրին ), ովքեր պնդում են․

  Բարդ դրսևորումները հաճախ ուսումնասիրության չեն արժանանում, քանի որ դրանք չեն մտնում ուսումնասիրության հաջողության համար պահանջվող պարզ հիվանդաբանական դասակարգումների մեջ։ Սա նշանակում է, որ ամենածանր խանգարումները բավարար չափով չեն ուսումնասիրվում, և բժիշկները հաճախ չեն կարողանում ախտորոշել հատկապես վաղ մանկության ընթացքում հասցված տրամվայից տառապող հիվանդներին։ Ինչպես նախկինում, այնպես էլ ներկայում անհատական և հասարակական մակարդակում «Զարգացող ուղեղի վրա մանկության տարիքում հացված բռնության ծանր ազդեցության ճանաչումից զերծ մնալը հանգեցնում է ոչ լիարժեք բուժման։ Անբարենպաստ փորձառության վերահաս աֆեկտիվ նյարդաբանության բուժման մոդելներում ներգրավվելը կարող է օգնել վերականգնել հավասարակշռությունը՝ ուշադրությունը վարընթաց կարգավորումից տեղափոխելով վերընթաց, մարմնական կարգավորման վրա»[55]։  

Բարդ հետտրավմատիկ սթրեսային խանգարումը հոգեկան առողջության երկարատև վիճակ է, որի բուժումը հաճախ դժվար է և հարաբերականորեն թանկ և պահանջում է մի քանի տարվա հոգեթերապիա, միջամտության ու բուժման եղանակներ հոգեկան առողջության հմուտ մասնագետների կողմից, ովքեր մասնագիտացած են տրավմայի մասին տեղեկացված միջամտությունների մեթոդների մեջ, որոնք ստեղծված են մշակելու և ընդգրկելու մանկական տրավմատիկ հիշողությունները ախտանշանները մեղմացնելու և հիվանդի կյանքի որակը բարելավելու նպատակով։ Բարդ հետտրավմատիկ սթրեսային խանգարումով տառապող մարդկանց բուժումը հետաձգելը, լինի դիտավորյալ, թե պատահմամբ, կարող է սրել և բարդացնել վիճակը[56]։

Բուժման առաջարկվող մեթոդները և միջամտությունները

խմբագրել

Չկա բուժման այնպիսի մեթոդ, որը մշակված է հատուկ ԲՀՏՍԽ-ով տառապող մեծահասակների համար (բացառություն է կազմում բաղադրիչների վրա հիմնված հոգեթերապիան[57]) սակայն կան մի շարք թերապևտիկ միջամտություններ, որոնք օգտագործվում են հոգեկան առողջության մասնագետների կողմից ՀՏՍԽ-ի բուժման նպատակով։ 2017թ. Փետրվար ամսվա տվյալներով՝ Ամերիկյան հոգեբանական ասոցիացիայի՝ ՀՏՍԽ-ի ուղեցույցի մշակման խորհուրդը ՀՏՍԽ-ի բուժման համար առաջարկում է հետևյալը[58]․    

  1. Կոգնիտիվ-վարքային թերապիա (ԿՎԹ) և տրավմայի վրա կենտրոնացած ԿՎԹ
  2. Կոգնիտիվ մշակման թերապիա (ԿՄԹ)
  3. Կոգնիտիվ թերապիան (ԿԹ)
  4. Երկարատև ազդեցության թերապիա (ԵԹ)

Ամերիկյան հոգեբանական ասոցիացիան պայմանականորեն առաջարկում է նաև[59]․

  1. Կարճ էկլեկտիկ հոգեթերապիա (BEP)
  2. Աչքի շարժման դեզենսիտիզացիա և վերամշակում (EMDR)[60][61][62][63][64]
  3. Նարատիվ ազդեցությունների թերապիա (NET)

Թեև բուժման համար առաջարկվել են այս մեթոդները, սակայն դեռևս պարզ չէ, թե բարդ հետտրավմատիկ սթրեսային խանգարման բուժման համար որոնք են լավագույն և ամենաարդյունավետ միջոցները։ Հոգեբանական թերապիաները, ինչպիսիք են կոգնիտիվ-վարքային թերապիան կամ աչքի շարժման դեզենսիտիզացիայի (EMDR) և վերամշակման թերապիան արդյունավետ են ԲՀՏՍԽ-ի ախտանիշների բուժման համար, որոնցից են ՀՏՍԽ-ն, դեպրեսիան և անհանգստությունը[65][66]։ Օրինակ, 2016 թվականի մետավերլուծության ժամանակ աչքի շարժման դեզենսիտիզացիայի և վերամշակման ութ ուսումնասիրություններից չորսը վիճակագրական մեծ նշանակություն ստացան՝ ցույց տալով որոշ դեպքերի բուժման համար EMDR-ի պոտենցիալ արդյունավետությունը։ Ավելին, ուսումնասիրություններից երկուսի սուբյեկտները ամիսներ անց դեռ շարունակում էին օգուտ քաղել բուժումից։ Հոգեմետրիկ թեստեր կիրառող ուսումնասիրություններից յոթը ցույց տվեց, որ EMDR-ը, ի տարբերություն պլացեբոյի խմբի, հանգեցրեց դեպրեսիվ ախտանշանների նվազեցման[67]։ Ինչպես EMDR-ը, այնպես էլ այլ թերապիաները հատկապես արդյունավետ են ընտանեկան բռնությամբ պայմանավորված բարդ տրավմայի դեպքում և քիչ արդյունավետ, երբ վիճակը պայմանավորված է պատերազմի կամ մանկության ընթացքում սեռական ոտնձգության փորձառություններով։ Գիտակցված մեդիտացիան և ռելաքսացիան արդյունավետ են ՀՏՍԽ-ի ախտանշանների, հուզական կարգավորման և միջանձնային խնդիրների պարագայում այն մարդկանց դեպքում, որոնց բարդ տրավման պայմանավորված է սեռական ոտնձգությամբ[65][66]։

Բուժման համար հաճախ կիրառվող շատ միջոցներ համարվում են հավելյալ կամ այլընտրանքային, քանի որ չկան բավականաչափ ուսումնասիրություններ այս մոտեցումները ապացուցահեն անվանելու համար։ Այս հավելյալ միջամտություններից և մեթոդներից մի քանիսը ներառում են․

Ախտորոշման դեմ փաստարկներ

խմբագրել

Թեև բարդ հետտրավմատիկ սթրեսային խանգարման գաղափարի ընդունումը տարածվեց հոգեկան առողջության մասնագետների կողմից, 2013թ․ տվյալներով՝ նոր խանգարման հաստատման համար պահանջվող հիմնարար հետազոտությունները բավարար չեն[77]։ Առաջարկվել էր խանգարումն անվանել ծայրահեղ սթրեսային խանգարում-այլ կերպ չհատկորոշված (DES-NOS), որպեսզի այն ներառվեր Հոգեկան խանգարումների ախտորոշիչ և վիճակագրական ձեռնարկի մեջ (DSM-IV), սակայն հաստատման համար պահանջվող ոչ բավարար ախտորոշիչ հետազոտությունների պատճառով այս առաջարկը մերժվեց Ամերիկյան հոգեբուժական ասոցիացիայի՝ Հոգեկան խանգարումների ախտորոշիչ և վիճակագրական ձեռնարկի հանձնաժողովի անդամների կողմից։ Նշված սահմանափակումներից գլխավորը մի ուսումնասիրություն էր, համաձայն որի՝ առաջարկվող DES-NOS-ով ախտորոշված անհատների 95%-ի մոտ ախտորոշվել է նաև ԲՀՏՍԽ՝ կասկածի տակ դնելով լրացուցիչ խանգարման հավելյալ արդյունավետությունը[22]։

DES-NOS-ի՝ DSM-IV-ի կողմից պաշտոնական ճանաչում ձեռք բերելու ձախողումից հետո այդ գաղափարը երեխաների և դեռահասների համար վերափոխվեց և ստացավ նոր անվանում՝ զարգացման տրավմատիկ խանգարում[78]։ ԶՏԽ-ի կողմնակիցները կոչ արեցին DSM-5-ի խմբագիր կազմին ԶՏԽ-ն ճանաչել որպես նոր խանգարում։ Ոչ բավարար հետազոտությունների պատճառով այս առաջարկը մերժում ստացավ ճիշտ այնպես, ինչպես DSM-IV-ի խմբագիրները մերժեցին ներառել DESNOS-ը։

Այս առաջարկված խանգարման համար ներկայացված հիմնական հակափաստարկներից մեկը եղել է այն, որ ՀՏՍԽ-ի հետ ուղեկցվող կոմորբիդ խանգարումների ախտորոշման ներկայիս համակարգը մեկ ախտորոշման մեջ չի ընդգրկում ախտանշանների լայն շրջանակ[10]։ Քանի որ կրկնվող կամ երկարատև տրավմաներով տառապած անհատների մոտ հաճախ նկատվում է ՀՏՍԽ և զուգահեռ այլ հոգեբուժական խանգարումներ, որոշ հետազոտողներ պնդել են, որ մեկ ընդհանուր խանգարումը, ինչպես օրինակ ԲՀՏՍԽ-ն, ապահովում է ավելի լավ և խնայող ախտորոշում, քան ՀՏՍԽ-ի և դրան զուգահեռ խանգարումների ներկայիս համակարգը[79]։ «BioMed Central»-ում հրապարակված մի հոդվածում որպես հիմք ընդունվել է այն փաստը, որ չկա որևէ ապացույց, որ միայն մեկ խանգարումով պիտակավորված լինելը հանգեցնում է ավելի լավ բուժման, քան ՀՏՍԽ-ով և դրան զուգահեռ այլ խանգարումներով պիտակավորվելը[80]։

Ի տարբերություն ՀՏՍԽ-ին՝ ԲՀՏՍխ-ն իր մեջ ընդգրկում է ախտանշանների առավել լայն շրջանակ՝ մասնավորապես ընդգծելով հուզական կարգավորման, բացասական ինքնահայեցակարգի և միջանձնային խնդիրները։ ԲՀՏՍԽ-ի ախտորոշումը ենթադրում է, որ ախտանշանների այս առավել լայն շրջանակը պայմանավորված է տրավմատիկ փորձառություններով, այլ ոչ թե  նախկինում գոյություն ունեցող տրավմատիկ փորձառությունների ընդունմամբ, որը կարող է հանգեցնել ապագայում տրավմաներ ունենալու առավել մեծ ռիսկի։ Սա նաև պնդում է, որ ախտանշանների այս մեծ շրջանակը և տրավմատիզացիայի առավել բարձր ռիսկը միմյաց հետ կապված են քողարկված և շփոթմունք առաջացնող փոփոխականներով, և ախտանշանների ու տրավմատիկ փորձառությունների միջև չկա ոչ մի պատահական կապ[80]։ ԲՀՏՍԽ-ի ախտորոշման մեջ սթրեսորային իրադարձության սահմանումը սահմանափակվում է կյանքին վտանգ սպառնացող իրադարձություններով այն համոզմամբ, որ վերջիններս պարզապես պատահական և անսպասելի իրադարձություններ են։ ԲՀՏՍԽ-ն մեծապես ընդլայնեց պոտենցիալ սթրեսորային իրադարձությունների սահմանումը՝ անվանելով դրանք անբարենպաստ՝ ակնարկելով կյանքին վտանգ սպառնացող իրադարձությունների մասին այնպես, որ կարող են ներառել այնպիսի փորձառություններ, ինչպիսիք են անտեսումը, հուզական բռնությունը, կամ կյանքին վտանգ սպառնացող իրադարձությունների վերապրման բացակայությամբ պատերազմական գոտում ապրելը[5]։ Ընդլայնելով սթրեսորի ցուցանիշը՝ Child and Youth Care Forum-ի կողմից հրապարակված հոդվածը պնդում է, որ այն շփոթեցնող տարբերություններ է առաջացրել ԲՀՏՍԽ-ի մրցակցային սահմանումների միջև՝ նվազեցնելով ախտանշանների հստակ օպերացիոնալիզմը, որոնք համարվում են Ախտորոշիչ և վիճակագրական ձեռնարկի (DSM) ձեռքբերումներից մեկը[81]։

Ծանոթագրություններ

խմբագրել
  1. ↑ 1,0 1,1 1,2 1,3 Cook A, Blaustein M, Spinazzola J, Van Der Kolk B (2005). «Complex trauma in children and adolescents». Psychiatric Annals. 35 (5): 390–398. doi:10.3928/00485713-20050501-05. S2CID 141684244.
  2. ↑ 2,0 2,1 2,2 2,3 2,4 Brewin, Chris R. (2020 թ․ մայիս). «Complex post-traumatic stress disorder: a new diagnosis in ICD-11». BJPsych Advances (անգլերեն). 26 (3): 145–152. doi:10.1192/bja.2019.48. ISSN 2056-4678. S2CID 201977205.
  3. ↑ 3,0 3,1 3,2 3,3 3,4 World Health Organization (2022). "Կաղապար:ICD11 Complex post traumatic stress disorder". International Classification of Diseases, eleventh revision – ICD-11. Genova – icd.who.int.
  4. ↑ 4,0 4,1 4,2 4,3 4,4 4,5 4,6 4,7 Herman JL (1997 թ․ մայիսի 30). Trauma and Recovery: The Aftermath of Violence—From Domestic Abuse to Political Terror. Basic Books. ISBN 978-0-465-08730-3. Վերցված է 2012 թ․ հոկտեմբերի 29-ին.
  5. ↑ 5,0 5,1 5,2 Brewin CR, Cloitre M, Hyland P, Shevlin M, Maercker A, Bryant RA, և այլք: (2017 թ․ դեկտեմբեր). «A review of current evidence regarding the ICD-11 proposals for diagnosing PTSD and complex PTSD» (PDF). Clinical Psychology Review. 58: 1–15. doi:10.1016/j.cpr.2017.09.001. PMID 29029837. S2CID 4874961.
  6. ↑ 6,0 6,1 6,2 Cloitre M (2020). «ICD-11 complex post-traumatic stress disorder: simplifying diagnosis in trauma populations». British Journal of Psychiatry. 216 (3): 129–131. doi:10.1192/bjp.2020.43. PMID 32345416. S2CID 213910628.
  7. ↑ «Trauma & Children in Foster Care: A Comprehensive Overview». Concordia St. Paul. 2021 թ․ փետրվարի 25.
  8. ↑ «About the CDC-Kaiser ACE Study |Violence Prevention|Injury Center|CDC». 2022 թ․ մարտի 17.
  9. ↑ Felitti, V. J.; Anda, R. F.; Nordenberg, D.; Williamson, D. F.; Spitz, A. M.; Edwards, V.; Koss, M. P.; Marks, J. S. (1998). «Relationship of childhood abuse and household dysfunction to many of the leading causes of death in adults. The Adverse Childhood Experiences (ACE) Study». American Journal of Preventive Medicine. 14 (4): 245–258. doi:10.1016/s0749-3797(98)00017-8. PMID 9635069. S2CID 26055600.
  10. ↑ 10,0 10,1 10,2 10,3 Herman JL (1992). «Complex PTSD: A Syndrome in Survivors of Prolonged and Repeated Trauma» (PDF). Journal of Traumatic Stress. 5 (3): 377–391. doi:10.1007/BF00977235. S2CID 189943097. Արխիվացված է օրիգինալից (PDF) 2023-12-08-ին. Վերցված է 2024-05-18-ին.
  11. ↑ «What is complex PTSD?». www.mind.org.uk (անգլերեն). Վերցված է 2022 թ․ սեպտեմբերի 7-ին.
  12. ↑ «Complex post-traumatic stress disorder (PTSD)». www.healthdirect.gov.au (ավստրալիական անգլերեն). Healthdirect Australia. 2021 թ․ դեկտեմբերի 1. Վերցված է 2023 թ․ մայիսի 9-ին.
  13. ↑ «Complex PTSD - Post-traumatic stress disorder». nhs.uk (անգլերեն). National Health Service. 2022 թ․ մայիսի 13. Վերցված է 2023 թ․ մայիսի 9-ին.
  14. ↑ Luxenberg T, Spinazzola J, Van der Kolk B (2001 թ․ նոյեմբեր). «Complex Trauma and Disorders of Extreme Stress (DESNOS) Diagnosis, Part One: Assessment» (PDF). Directions in Psychiatry. 21: 22.
  15. ↑ 15,0 15,1 15,2 «Complex Trauma And Developmental Trauma Disorder» (PDF). National Child Traumatic Stress Network. Արխիվացված է օրիգինալից (PDF) 2013 թ․ դեկտեմբերի 5-ին. Վերցված է 2013 թ․ նոյեմբերի 14-ին.
  16. ↑ 16,0 16,1 16,2 Ford JD, Grasso D, Greene C, Levine J, Spinazzola J, van der Kolk B (2013 թ․ օգոստոս). «Clinical significance of a proposed developmental trauma disorder diagnosis: results of an international survey of clinicians». The Journal of Clinical Psychiatry. 74 (8): 841–9. doi:10.4088/JCP.12m08030. PMID 24021504.
  17. ↑ 17,0 17,1 Zoellner, L. A.; Bedard-Gilligan, M. A.; Jun, J. J.; Marks, L. H.; Garcia, N. M. (2013). «The Evolving Construct of Posttraumatic Stress Disorder (PTSD): DSM-5 Criteria Changes and Legal Implications». Psychological Injury and Law. 6 (4): 277–289. doi:10.1007/s12207-013-9175-6. PMC 3901120. PMID 24470838.
  18. ↑ 18,0 18,1 van der Kolk B (2005). «Developmental trauma disorder» (PDF). Psychiatric Annals. էջեր 401–408. Վերցված է 2013 թ․ նոյեմբերի 14-ին.
  19. ↑ Cook A, Blaustein M, Spinazzola J, van der Kolk B, eds. (2003). Complex Trauma in Children and Adolescents: White Paper from the National Child Traumatic Stress Network, Complex Trauma Task Force (PDF). National Child Traumatic Stress Network. Վերցված է 2013 թ․ նոյեմբերի 14-ին.
  20. ↑ Zlotnick C, Zakriski AL, Shea MT, Costello E, Begin A, Pearlstein T, Simpson E (1996 թ․ ապրիլ). «The long-term sequelae of sexual abuse: support for a complex posttraumatic stress disorder». Journal of Traumatic Stress. 9 (2): 195–205. doi:10.1002/jts.2490090204. PMID 8731542. S2CID 189939468.
  21. ↑ Ide N, Paez A (2000). «Complex PTSD: a review of current issues». International Journal of Emergency Mental Health. 2 (1): 43–9. PMID 11232103.
  22. ↑ 22,0 22,1 Roth S, Newman E, Pelcovitz D, van der Kolk B, Mandel FS (1997 թ․ հոկտեմբեր). «Complex PTSD in victims exposed to sexual and physical abuse: results from the DSM-IV Field Trial for Posttraumatic Stress Disorder». Journal of Traumatic Stress. 10 (4): 539–55. doi:10.1002/jts.2490100403. PMID 9391940.
  23. ↑ 23,0 23,1 Pelcovitz D, van der Kolk B, Roth S, Mandel F, Kaplan S, Resick P (1997 թ․ հունվար). «Development of a criteria set and a structured interview for disorders of extreme stress (SIDES)». Journal of Traumatic Stress. 10 (1): 3–16. doi:10.1002/jts.2490100103. PMID 9018674.
  24. ↑ van der Hart O, Nijenhuis ER, Steele K (2005 թ․ հոկտեմբեր). «Dissociation: An insufficiently recognized major feature of Complex posttraumatic stress disorder» (PDF). Journal of Traumatic Stress. 18 (5): 413–23. doi:10.1002/jts.20049. PMID 16281239.
  25. ↑ «American Psychiatric Association Board of Trustees Approves DSM-5». Arlington, Virginia: American Psychiatric Association. 2012 թ․ դեկտեմբերի 1. Արխիվացված է օրիգինալից 2013 թ․ մայիսի 4-ին. Վերցված է 2021 թ․ նոյեմբերի 2-ին.
  26. ↑ Cloitre M, Shevlin M, Brewin C, Bisson J, Roberts N, Maercker A, Karatzias T, Hyland P (2018). «The International Trauma Questionnaire: development of a self-report measure of ICD-11 PTSD and complex PTSD» (PDF). Acta Psychiatrica Scandinavica. 138 (6): 536–546. doi:10.1111/acps.12956. PMID 30178492. S2CID 52150781.
  27. ↑ 27,0 27,1 Courtois DA (2004). «Complex Trauma, Complex Reactions: Assessment and Treatment» (PDF). Psychotherapy: Theory, Research, Practice, Training. 41 (4): 412–425. CiteSeerX 10.1.1.600.157. doi:10.1037/0033-3204.41.4.412.
  28. ↑ 28,0 28,1 van der Kolk BA, Roth S, Pelcovitz D, Sunday S, Spinazzola J (2005 թ․ հոկտեմբեր). «Disorders of extreme stress: The empirical foundation of a complex adaptation to trauma» (PDF). Journal of Traumatic Stress. 18 (5): 389–399. doi:10.1002/jts.20047. PMID 16281237.
  29. ↑ Schechter DS, Coates SW, Kaminer T, Coots T, Zeanah CH, Davies M, և այլք: (2008). «Distorted maternal mental representations and atypical behavior in a clinical sample of violence-exposed mothers and their toddlers». Journal of Trauma & Dissociation. 9 (2): 123–147. doi:10.1080/15299730802045666. PMC 2577290. PMID 18985165.
  30. ↑ Kaufman J, Zigler E (1987 թ․ ապրիլ). «Do abused children become abusive parents?». The American Journal of Orthopsychiatry. 57 (2): 186–192. doi:10.1111/j.1939-0025.1987.tb03528.x. PMID 3296775.
  31. ↑ Schechter DS, Willheim E (2009 թ․ հուլիս). «Disturbances of attachment and parental psychopathology in early childhood». Child and Adolescent Psychiatric Clinics of North America. 18 (3): 665–686. doi:10.1016/j.chc.2009.03.001. PMC 2690512. PMID 19486844.
  32. ↑ Schechter DS, Zygmunt A, Coates SW, Davies M, Trabka K, McCaw J, և այլք: (2007 թ․ սեպտեմբեր). «Caregiver traumatization adversely impacts young children's mental representations on the MacArthur Story Stem Battery». Attachment & Human Development. 9 (3): 187–205. doi:10.1080/14616730701453762. PMC 2078523. PMID 18007959.
  33. ↑ Straker G (1987). «The Continuous Traumatic Stress Syndrome. The Single Therapeutic Interview». Psychology in Society (8): 46–79.
  34. ↑ Hulley, Joanne; Wager, Khai; Gomersall, Tim; Bailey, Louis; Kirkman, Gill; Gibbs, Graham; Jones, Adele D. (2022 թ․ նոյեմբերի 13). «Continuous Traumatic Stress: Examining the Experiences and Support Needs of Women After Separation From an Abusive Partner». Journal of Interpersonal Violence (անգլերեն). 38 (9–10): 6275–6297. doi:10.1177/08862605221132776. ISSN 0886-2605. PMC 10052415. PMID 36373601. S2CID 253508847.
  35. ↑ Bonanno GA (2006). «Is Complicated Grief a Valid Construct?». Clinical Psychology: Science and Practice. 13 (2): 129–134. doi:10.1111/j.1468-2850.2006.00014.x.
  36. ↑ Jacobs S, Mazure C, Prigerson H (2000). «Diagnostic criteria for traumatic grief». Death Studies. 24 (3): 185–199. doi:10.1080/074811800200531. PMID 11010626. S2CID 218524887.
  37. ↑ Ambrose J. «Traumatic Grief: What We Need to Know as Trauma Responders» (PDF).
  38. ↑ Figley C (1997 թ․ ապրիլի 1). Death And Trauma: The Traumatology of Grieving. Taylor & Francis. ISBN 978-1-56032-525-3. Վերցված է 2012 թ․ հոկտեմբերի 28-ին.
  39. ↑ Rando TA (1993 թ․ փետրվար). Treatment of complicated mourning. Research Press. ISBN 978-0-87822-329-9. Վերցված է 2012 թ․ հոկտեմբերի 28-ին.
  40. ↑ Rando TA (1994 թ․ հունվարի 1). «Complications in Mourning Traumatic Death». In Corless IB, Germino BB, Pittman M (eds.). Dying, death, and bereavement: theoretical perspectives and other ways of knowing. Jones and Bartlett. էջեր 253–271. ISBN 978-0-86720-631-9. Վերցված է 2012 թ․ հոկտեմբերի 28-ին.
  41. ↑ Green BL (2000). «Traumatic Loss: Conceptual and Empirical Links Between Trauma and Bereavement». Journal of Personal and Interpersonal Loss. 5: 1–17. doi:10.1080/10811440008407845. S2CID 144608897.
  42. ↑ Pynoos RS, Nader K (1988). «Psychological first aid and treatment approach to children exposed to community violence: Research implications». Journal of Traumatic Stress. 1 (4): 445–473. doi:10.1002/jts.2490010406. S2CID 143338491.
  43. ↑ «Psychological First Aid» (PDF). Adapted from Pynoos RS, Nader K (1988). National Child Traumatic Stress Network. Արխիվացված է օրիգինալից (PDF) 2016 թ․ մարտի 4-ին. Վերցված է 2012 թ․ հոկտեմբերի 29-ին.
  44. ↑ van der Kolk BA, Courtois CA (2005 թ․ հոկտեմբեր). «Editorial comments: Complex developmental trauma» (PDF). Journal of Traumatic Stress. 18 (5): 385–388. doi:10.1002/jts.20046. PMID 16281236.
  45. ↑ 45,0 45,1 Cloitre M, Garvert DW, Weiss B, Carlson EB, Bryant RA (2014 թ․ սեպտեմբերի 15). «Distinguishing PTSD, Complex PTSD, and Borderline Personality Disorder: A latent class analysis». European Journal of Psychotraumatology. 5: 25097. doi:10.3402/ejpt.v5.25097. PMC 4165723. PMID 25279111.
  46. ↑ Distel MA, Trull TJ, Derom CA, Thiery EW, Grimmer MA, Martin NG, և այլք: (2008 թ․ սեպտեմբեր). «Heritability of borderline personality disorder features is similar across three countries» (PDF). Psychological Medicine. 38 (9): 1219–1229. doi:10.1017/S0033291707002024. hdl:1871/17379. PMID 17988414. S2CID 17447787. Արխիվացված է օրիգինալից (PDF) 2016 թ․ մարտի 4-ին. Վերցված է 2015 թ․ օգոստոսի 16-ին.
  47. ↑ «Trauma Therapy Articles: Descilo: Understanding and Treating Traumatic Bonds». Healing-Arts.org.
  48. ↑ 48,0 48,1 48,2 48,3 Ford JD, Cloitre M (2009). «Chapter 3: Best Practices in Psychotherapy for Children and Adolescents». In Courtois CA, Herman JL (eds.). Treating complex traumatic stress disorders: an evidence-based guide (1st ed.). Guilford Press. էջ 60. ISBN 978-1-60623-039-8.
  49. ↑ 49,0 49,1 Herman, J. L. (1998). «Recovery from psychological trauma». Psychiatry and Clinical Neurosciences. 52: S105–S110. doi:10.1046/j.1440-1819.1998.0520s5S145.x. S2CID 142651680.
  50. ↑ Lawson D (2017 թ․ հուլիս). «Treating Adults With Complex Trauma: An Evidence-Based Case Study». Journal of Counseling and Development. 95 (3): 288–298. doi:10.1002/jcad.12143.
  51. ↑ Schnyder U, Ehlers A, Elbert T, Foa EB, Gersons BP, Resick PA, և այլք: (2015). «Psychotherapies for PTSD: what do they have in common?». European Journal of Psychotraumatology. 6: 28186. doi:10.3402/ejpt.v6.28186. PMC 4541077. PMID 26290178.
  52. ↑ 52,0 52,1 Anda RF, Felitti VJ, Bremner JD, Walker JD, Whitfield C, Perry BD, և այլք: (2006 թ․ ապրիլ). «The enduring effects of abuse and related adverse experiences in childhood. A convergence of evidence from neurobiology and epidemiology». European Archives of Psychiatry and Clinical Neuroscience. 256 (3): 174–186. doi:10.1007/s00406-005-0624-4. PMC 3232061. PMID 16311898.
  53. ↑ Teicher MH, Samson JA, Anderson CM, Ohashi K (2016 թ․ սեպտեմբեր). «The effects of childhood maltreatment on brain structure, function and connectivity». Nature Reviews. Neuroscience. 17 (10): 652–666. doi:10.1038/nrn.2016.111. PMID 27640984. S2CID 27336625.
  54. ↑ Dorrepaal E, Thomaes K, Hoogendoorn AW, Veltman DJ, Draijer N, van Balkom AJ (2014). «Evidence-based treatment for adult women with child abuse-related Complex PTSD: a quantitative review». European Journal of Psychotraumatology. 5: 23613. doi:10.3402/ejpt.v5.23613. PMC 4199330. PMID 25563302.
  55. ↑ Corrigan FM, Hull AM (2015 թ․ ապրիլ). «Neglect of the complex: why psychotherapy for post-traumatic clinical presentations is often ineffective». BJPsych Bulletin. 39 (2): 86–89. doi:10.1192/pb.bp.114.046995. PMC 4478904. PMID 26191439.
  56. ↑ De Jongh A, Resick PA, Zoellner LA, van Minnen A, Lee CW, Monson CM, և այլք: (2016 թ․ մայիս). «Critical Analysis of the Current Treatment Guidelines for Complex PTSD in Adults». Depression and Anxiety. 33 (5): 359–369. doi:10.1002/da.22469. PMID 26840244. S2CID 25010506.
  57. ↑ Grossman FK, Spinazzola J, Zucker M, Hopper E (2017). «Treating adult survivors of childhood emotional abuse and neglect: A new framework». The American Journal of Orthopsychiatry. 87 (1): 86–93. doi:10.1037/ort0000225. PMID 28080123. S2CID 4486624.
  58. ↑ American Psychological Association Guideline Developmental Panel (2017 թ․ փետրվար). «Clinical Practice Guideline for the Treatment of PTSD» (PDF). American Psychological Association.
  59. ↑ «Eye Movement Desensitization and Reprocessing (EMDR) Therapy». American Psychological Association.
  60. ↑ van der Kolk BA, Spinazzola J, Blaustein ME, Hopper JW, Hopper EK, Korn DL, Simpson WB (2007 թ․ հունվար). «A randomized clinical trial of eye movement desensitization and reprocessing (EMDR), fluoxetine, and pill placebo in the treatment of posttraumatic stress disorder: treatment effects and long-term maintenance» (PDF). The Journal of Clinical Psychiatry. 68 (1): 37–46. doi:10.4088/jcp.v68n0105. PMID 17284128. Արխիվացված է օրիգինալից (PDF) 2018 թ․ մարտի 4-ին. Վերցված է 2020 թ․ հունվարի 1-ին.
  61. ↑ Korn DL, Leeds AM (2002 թ․ դեկտեմբեր). «Preliminary evidence of efficacy for EMDR resource development and installation in the stabilization phase of treatment of complex posttraumatic stress disorder» (PDF). Journal of Clinical Psychology. Wiley. 58 (12): 1465–1487. doi:10.1002/jclp.10099. PMID 12455016.
  62. ↑ Fisher J (2001). «Modified EMDR Resource Development and Installation Protocol» (PDF). Trauma Center Boston, Massachusetts. Արխիվացված է օրիգինալից (PDF) 2021 թ․ օգոստոսի 28-ին. Վերցված է 2020 թ․ հունվարի 2-ին.
  63. ↑ Parnell L (1999). EMDR in the Treatment of Adults Abused as Children. Norton Professional Books. ISBN 978-0-393-70298-9 – via Google Books.
  64. ↑ Parnell L, Felder E (1999). Attachment-Focused EMDR: Healing Relational Trauma. W. W. Norton and Company. ISBN 978-0-393-70745-8 – via Google Books.
  65. ↑ 65,0 65,1 «Mental health problems in complex trauma: the most promising therapies are identified in a new review». NIHR Evidence (անգլերեն). 2021 թ․ փետրվարի 2. doi:10.3310/alert_44248. S2CID 243089569.
  66. ↑ 66,0 66,1 Melton, Hollie; Meader, Nick; Dale, Holly; Wright, Kath; Jones-Diette, Julie; Temple, Melanie; Shah, Iram; Lovell, Karina; McMillan, Dean; Churchill, Rachel; Barbui, Corrado; Gilbody, Simon; Coventry, Peter (2020 թ․ սեպտեմբերի 14). «Interventions for adults with a history of complex traumatic events: the INCiTE mixed-methods systematic review». Health Technology Assessment (անգլերեն). 24 (43): 1–312. doi:10.3310/hta24430. ISSN 2046-4924. PMC 7520719. PMID 32924926.
  67. ↑ Forman-Hoffman, Valerie; Cook Middleton, Jennifer; Feltner, Cynthia; Gaynes, Bradley N.; Palmieri Weber, Rachel; Bann, Carla; Viswanathan, Meera; Lohr, Kathleen N.; Baker, Claire (2018 թ․ մայիսի 17). Psychological and Pharmacological Treatments for Adults With Posttraumatic Stress Disorder: A Systematic Review Update (Report). Agency for Healthcare Research and Quality (AHRQ). doi:10.23970/ahrqepccer207 (inactive 2024 թ․ մարտի 1). Արխիվացված է օրիգինալից 2018 թ․ հուլիսի 10-ին. Վերցված է 2024 թ․ մայիսի 18-ին.{{cite report}}: CS1 սպաս․ DOI inactive as of 2024 (link)
  68. ↑ Manfield P (2010). Dyadic Resourcing: Creating a Foundation for Processing Trauma. Create Space Independent. ISBN 978-1-4537-3813-9 – via Google Books.
  69. ↑ Parnell L (2008). Tapping In: A Step-by-Step Guide to Activating Your Healing Resources Through Bilateral Stimulation. Sounds True. ISBN 978-1-59179-788-3.
  70. ↑ Dorotik-Nana C (2011 թ․ փետրվար). «Is Equine Therapy Supported By Research?». PsychCentral. Արխիվացված է օրիգինալից 2020 թ․ հունվարի 1-ին. Վերցված է 2020 թ․ հունվարի 1-ին.
  71. ↑ Anderson F, Schwartz R, Sweezy M (2017). Internal Family Systems Skills Training Manual: Trauma-Informed Treatment for Anxiety, Depression, PTSD & Substance Abuse. PESI Publishing and Media. ISBN 978-1-68373-087-3 – via Google Books.
  72. ↑ van der Kolk BA, Hodgdon H, Gapen M, Musicaro R, Suvak MK, Hamlin E, Spinazzola J (2019 թ․ ապրիլ). «A Randomized Controlled Study of Neurofeedback for Chronic PTSD». PLOS ONE. 11 (12): e0166752. doi:10.1371/journal.pone.0166752. PMC 5161315. PMID 27992435.
  73. ↑ Fisher S (2014 թ․ ապրիլի 21). Neurofeedback in the Treatment of Developmental Trauma: Calming the Fear-Driven Brain. W. W. Norton and Company. ISBN 978-0-393-70786-1 – via Google Books.
  74. ↑ Othmer SO, Othmer S (Spring 2009). «Post Traumatic Stress Disorder: The Neurofeedback Remedy» (PDF). Biofeedback. Association for Applied Psychophysiology & Biofeedback. 37 (1): 24–31. doi:10.5298/1081-5937-37.1.24.
  75. ↑ Odgen P, Minton K, Pain C (2015). Sensorimotor Psychotherapy: Interventions for Trauma and Attachment. W. W. Norton and Company. ISBN 978-0-393-70613-0 – via Google Books.
  76. ↑ van der Kolk BA, Stone L, West J, Rhodes A, Emerson D, Suvak M, Spinazzola J (2014 թ․ հունիս). «Yoga as an adjunctive treatment for posttraumatic stress disorder: a randomized controlled trial» (PDF). Journal of Clinical Psychiatry. 75 (6): e559–565. doi:10.4088/JCP.13m08561. PMID 25004196. S2CID 2382770. Արխիվացված է օրիգինալից (PDF) 2018 թ․ մարտի 4-ին. Վերցված է 2019 թ․ դեկտեմբերի 31-ին.
  77. ↑ Keane TM (2013 թ․ մայիս). «Interview: does complex trauma exist? A 'long view' based on science and service in the trauma field. Interview by Lisa M Najavits». Journal of Clinical Psychology. 69 (5): 510–5. doi:10.1002/jclp.21991. PMID 23564601.
  78. ↑ van der Kolk BA (2005). «Developmental trauma disorder: toward a rational diagnosis for children with complex trauma histories». Psychiatric Annals. 35 (5): 401–408. doi:10.3928/00485713-20050501-06. S2CID 75373197.
  79. ↑ D'Andrea W, Ford J, Stolbach B, Spinazzola J, van der Kolk BA (2012 թ․ ապրիլ). «Understanding interpersonal trauma in children: why we need a developmentally appropriate trauma diagnosis» (PDF). The American Journal of Orthopsychiatry. 82 (2): 187–200. doi:10.1111/j.1939-0025.2012.01154.x. PMID 22506521.
  80. ↑ 80,0 80,1 Schmid M, Petermann F, Fegert JM (2013 թ․ հունվար). «Developmental trauma disorder: pros and cons of including formal criteria in the psychiatric diagnostic systems». BMC Psychiatry. 13: 3. doi:10.1186/1471-244X-13-3. PMC 3541245. PMID 23286319.
  81. ↑ Scheeringa MS (2015 թ․ օգոստոս). «Untangling Psychiatric Comorbidity in Young Children Who Experienced Single, Repeated, or Hurricane Katrina Traumatic Events». Child & Youth Care Forum. 44 (4): 475–492. doi:10.1007/s10566-014-9293-7. PMC 4511493. PMID 26213455.

Գրականություն

խմբագրել

Արտաքին հղումներ

խմբագրել
 Վիքիպահեստն ունի նյութեր, որոնք վերաբերում են «Բարդ հետտրավմատիկ սթրեսային խանգարում» հոդվածին։
Ստացված է «https://hy.wiki.x.io/w/index.php?title=Բարդ_հետտրավմատիկ_սթրեսային_խանգարում&oldid=10099576» էջից