Վիքիպեդիա

Մորմոնականություն

Մորմոնականություն, վերականգնողական քրիստոնեության Վերջին Օրերի Սրբերի շարժման աստվածաբանությունն ու կրոնական ավանդույթ, որը սկսվել է Ջոզեֆ Սմիթի կողմից Արևմտյան Նյու Յորքում 1820-ական և 1830-ական թվականներին[1]։ Որպես պիտակ՝ մորմոնականությունը կիրառվել է Վերջին Օրերի Սրբերի շարժման տարբեր ասպեկտների նկատմամբ, թեև 2018 թվականից ի վեր Հիսուս Քրիստոսի Վերջին Օրերի Սրբերի Եկեղեցին (ՎՕՍ եկեղեցի) փորձել է հեռանալ այս պիտակից։ Պատմաբան Սիդնի Ե. Ալստրոմը 1982 թվականին գրել է, որ կախված համատեքստից, «մորմոնականություն» տերմինը կարող է վերաբերել «աղանդի, առեղծվածային պաշտամունքի, նոր կրոնի, եկեղեցու, ժողովրդի, ազգի կամ ամերիկյան ենթամշակույթի. իրականում, տարբեր ժամանակներում և վայրերում այն այս ամենն է»[2][3]։

Մորմոններ
Religious movement Խմբագրել Wikidata
ԵնթակատեգորիաLatter Day Saint movement, nontrinitarianism, premillennialism Խմբագրել Wikidata
Կոչվել է ի պատիվBook of Mormon Խմբագրել Wikidata
ՀիմնադիրՋոզեֆ Սմիթ Խմբագրել Wikidata
Մորմոնի գիրքը՝ Հիսուս Քրիստոսի մեկ այլ վկայություն

Մորմոնական աստվածաբանության աչքի ընկնող հատկանիշ է Մորմոնի Գիրքը, որը նկարագրում է իրեն որպես Ամերիկայի բնիկ ժողովուրդների վաղ պատմության և նրանց՝ Աստծո հետ հարաբերությունների ժամանակագրություն։ Մորմոնական աստվածաբանությունը ներառում է քրիստոնեական հիմնական հավատալիքներ՝ փոփոխություններով, որոնք բխում են Սմիթին և այլ կրոնական առաջնորդներին տրված հայտնություններից։ Սա ներառում է Աստվածաշնչի և այլ կրոնական տեքստերի օգտագործումն ու հավատը, ներառյալ Վարդապետություն և Ուխտերը և Մեծարժեք Մարգարիտը։ Մորմոնականությունը ներառում է հավերժական ամուսնության, հավերժական առաջընթացի, մեռելների համար մկրտության, բազմակնության կամ բազմաթիվ ամուսնության, սեռական մաքրության, առողջության (նշված Իմաստության Խոսքում), ծոմապահության և Շաբաթ օրվա պահպանման կարևոր վարդապետություններ։

Աստվածաբանությունն ինքնին միատարր չէ. դեռևս 1831 թվականից, և ամենանշանակալի կերպով Սմիթի մահից հետո, տարբեր խմբեր անջատվել են Քրիստոսի Եկեղեցուց, որը հիմնադրել էր Սմիթը։ Բացի առաջնորդության տարբերություններից, այս խմբերն առավել նշանակալիորեն տարբերվում են բազմակնության նկատմամբ իրենց դիրքորոշմամբ, որն արգելվել է Յուտայում հիմնված ՎՕՍ Եկեղեցու կողմից 1890 թվականին, և երրորդության հարցում, որը ՎՕՍ Եկեղեցին չի հաստատում։ Աստվածաբանության այն ճյուղը, որը ձգտում է պահպանել բազմակնության պրակտիկան, հայտնի է որպես մորմոնական ֆունդամենտալիզմ և ներառում է մի քանի տարբեր եկեղեցիներ[4]։ Այլ խմբեր հաստատում են երրորդությունը, ինչպես օրինակ՝ Քրիստոսի Համայնքը (նախկինում՝ Հիսուս Քրիստոսի Վերջին Օրերի Սրբերի Վերակազմակերպված Եկեղեցի), և նկարագրում են իրենց վարդապետությունը որպես երրորդական քրիստոնեական վերականգնողական[5]։

Մշակութային մորմոնականությունը տերմին է, որը ստեղծել են մշակութային մորմոնները, որոնք նույնականացվում են մշակույթի հետ[6], հատկապես առկա ամերիկյան Արևմուտքի մեծ մասում, բայց պարտադիր չէ, որ նույնականացվեն աստվածաբանության հետ[7][8]։

Պատմական ակնարկ

խմբագրել
 
Artist's depiction of the First Vision

Մորմոնականության վարդապետությունները սկսվել են ագարակատեր Ջոզեֆ Սմիթից 1820-ականներին Արևմտյան Նյու Յորքում կրոնական հուզմունքի ժամանակաշրջանում, որը հայտնի է որպես Երկրորդ մեծ զարթոնք[9]։ Սմիթը, 14 տարեկանում, վճռել է պարզել, թե որ եկեղեցին է ուսուցանում Աստծո «ճշմարիտ» վարդապետությունը։ Նա հավատում էր, որ Աստված գոյություն ունի, բայց շփոթված էր իրեն հասանելի եկեղեցիների համոզմունքների հակասություններից։ Ջոզեֆ Սմիթ-Պատմությունում նա գրել է[10]. «Մինչ ես աշխատում էի կրոնականների այս կուսակցությունների մրցումների պատճառով առաջացած ծայրահեղ դժվարությունների ներքո, ես մի օր կարդում էի Հակոբոսի նամակը, առաջին գլուխը և հինգերորդ հատվածը, որտեղ ասվում է. ձեզնից իմաստություն չկա, թող նա խնդրի Աստծուն, որը տալիս է բոլոր մարդկանց առատորեն և չի նախատում, և նրան կտրվի»[11]։ Հրավիրված լինելով «Առաջին Տեսիլք» Սմիթն ասել է, որ Հայր Աստված և նրա որդին՝ Հիսուս Քրիստոսը, հայտնվել են իրեն և հրահանգել չմիանալ գոյություն ունեցող եկեղեցիներից ոչ մեկին, քանի որ նրանք բոլորը սխալ են եղել[11][12][13][14]։ 1820-ական թվականների ընթացքում Սմիթը պատմել է հրեշտակների մի քանի այցելությունների մասին, և ի վերջո նրան ասել են (հրեշտակների կողմից), որ Աստված կօգտագործի իրեն «իսկական քրիստոնեական եկեղեցին» վերահաստատելու համար[10][13][14][15][16]։

Ջոզեֆ Սմիթն ասել է, որ Մորմոնի Գիրքը թարգմանվել է անգլերեն այն գրվածքներից, որոնք նա գտել է ոսկե թիթեղների վրա՝ բարեփոխված եգիպտերենով. դրանք թարգմանվել են Ուրիմ և Թումիմ և տեսանող քարերով։ Ըստ նրա՝ հրեշտակը թիթեղների տեղը առաջին անգամ ցույց է տվել 1823 թվականին․ դրանք թաղվել են մոտակա փոսի մեջ։ Վաղ հետևորդ Մարտին Հարիսի օգնությամբ, 1828 թվականի ապրիլի 12-ին Սմիթը սկսել է Մորմոնի գրքի տեքստերի թելադրությունները։ Չնայած հալածողների կողմից թելադրություններին խոչընդոտելուն, Սմիթը շարունակել է իր աշխատանքը իր ընտանիքին աջակցելու համար։ Մորմոնի Գրքի ձեռագիրն ավարտվել է 1829 թվականի հունիսին[17]։ Սմիթն ասել է, որ թիթեղները վերադարձել են հրեշտակների մոտ, երբ նա վերջացրել է թարգմանությունը։ Մինչ Սմիթը հետևել է ափսեներին, 15 հոգու թույլ է տրվել ականատես լինել նրանց գոյությանը։

Մորմոնի Գիրքը հայտնում է, որ այն վաղ իսրայելցիների ժամանակագրություն է, ովքեր լքել են Մերձավոր Արևելքը և ճամփորդել դեպի Ամերիկա։ Գիրքը սկսվում է մոտ Ք.ա. 600 թվականին Լեհի մարգարեի ընտանիքի՝ Աստծո հորդորով Երուսաղեմից մեկնելով, և մոտ Ք.ա. 589 թվականին նրանց նավարկությամբ դեպի Ամերիկա։ Այն պատմում է Ամերիկայում (այսինքն՝ Հյուսիսային Ամերիկայի բնիկների) մասին, ովքեր հավատում էին Քրիստոսին նրա ծնունդից հարյուրավոր տարիներ առաջ, ականատես էին եղել նրա անձնական այցելությանը իրենց մոտ իր հարությունից հետո, և ի վերջո կորցրել էին քրիստոնեությունը սերունդների պատերազմների և ուրացության պատճառով։ Մորմոնի Գիրքը և շարունակվող հայտնությունները պետք է լինեին վերականգնված եկեղեցու համար ճիշտ վարդապետություն հաստատելու միջոցը։ Սմիթը, Օլիվեր Քաուդերին և այլ վաղ հետևորդներ սկսել են նոր դարձի եկածներին մկրտել 1829 թվականին և պաշտոնապես կազմակերպվել են 1830 թվականին որպես Քրիստոսի Եկեղեցի։ Սմիթը իր հետևորդների կողմից դիտվում էր որպես ժամանակակից մարգարե[18]։

Մորմոնի Գրքի պատմական ճշգրտությունը և ճշմարտացիությունը դրա հրատարակման պահից և մինչև այսօր թեժ վիճարկվում էր։ Մորմոնի Գրքի շուրջ վեճերի հետ մեկտեղ, վաղ Քրիստոսի Եկեղեցին հալածանքների էր ենթարկվում մի քանի քաղաքների բնակիչների կողմից, երբ նրանք փորձում էին հավաքվել և «հաստատել Աստծո թագավորությունը երկրի վրա»[19]։ Պալմիրայում (Նյու Յորք) բախումներից խուսափելու համար անդամները տեղափոխվել են Կիրթլենդ (Օհայո) և հույս ունեին հաստատել մշտական Նոր Երուսաղեմ կամ Սիոն Քաղաք Ջեքսոն շրջանում (Միսսուրի)։ Սակայն նրանք արտաքսվել են Ջեքսոն շրջանից 1833 թվականին և փախել Միսսուրիի այլ մասեր 1838 թվականին։ Միսսուրիցիների և եկեղեցու անդամների միջև բռնությունը հանգեցրել է նրան, որ Միսսուրիի նահանգապետը «բնաջնջման հրաման» է արձակել մորմոնների դեմ, ինչպես նրանց անվանում էին, որը կրկին ստիպել է եկեղեցուն տեղափոխվել[20]։ Տեղահանված եկեղեցին փախել է Իլինոյս՝ Քոմերս անունով մի փոքր քաղաք[21][22]։ Սմիթի ղեկավարությամբ եկեղեցին գնել է քաղաքը, վերանվանել այն Նավու և մի քանի տարի ապրել խաղաղության և բարգավաճման որոշակի աստիճանով։ Սակայն մորմոնների և նրանց հարևանների միջև լարվածությունը կրկին սրվել է, և 1844 թվականին Սմիթը սպանվել է ամբոխի կողմից՝ առաջացնելով հաջորդականության ճգնաժամ[23]։

Մորմոնների ամենամեծ խումբը հետևել է Բրիգամ Յանգին՝ որպես նոր մարգարե, և նրա ղեկավարությամբ գաղթել է դեպի այն, ինչը դարձել է Յուտայի տարածքը[24]։ Այնտեղ եկեղեցին սկսե; է բազմակնության բաց պրակտիկա՝ բազմակնության մի ձև, որը Սմիթը հաստատել էր Նավուում։ Բազմակնությունը դարձել էր հավատքի ամենասենսացիոն բնութագիրը 19-րդ դարում, բայց Միացյալ Նահանգների Կոնգրեսի ուժեղ ընդդիմությունը սպառնացել է եկեղեցու գոյությանը որպես օրինական հաստատություն[25]։ Ավելին, բազմակնությունը նաև մորմոնականության դեմ ընդդիմության հիմնական պատճառն է եղել Այդահո և Արիզոնա նահանգներում[26]։ 1890 թվականի Մանիֆեստում եկեղեցու նախագահ Ուիլֆորդ Վուդրուֆը հայտարարել է բազմակնության պաշտոնական ավարտը։

Բազմակնության այս ֆորմալ վերացման պատճառով մի քանի ավելի փոքր խմբեր բաժանվել են ՎՕՍ Եկեղեցուց և կազմավորել աղանդներ՝ հետևելով նրան, ինչը նրանք անվանում էին մորմոնական ֆունդամենտալիզմ։ Սակայն ՎՕՍ Եկեղեցին ապրել է ամենամեծ աճը մորմոնականությանը հետևող բոլոր եկեղեցիների մեջ՝ ներկայումս ունենալով ավելի քան 16 միլիոն անդամ[27][28]։

Աստվածաբանություն

խմբագրել

Աստծո բնույթը

խմբագրել

Ուղղափառ մորմոնականության մեջ «Աստված» տերմինը սովորաբար վերաբերում է աստվածաշնչյան Հայր Աստծուն, որին Վերջին Օրերի Սրբերը անվանում են «Էլոհիմ», իսկ «Աստվածություն» տերմինը վերաբերում է երեք տարբեր աստվածային անձանցից կազմված խորհրդին, որը բաղկացած է Հայր Աստծուց, Հիսուս Քրիստոսից (նրա անդրանիկ Որդին, որին Վերջին Օրերի Սրբերը անվանում են «Եհովա») և Սուրբ Հոգուց[29][30][31]։ Վերջին Օրերի Սրբերը հավատում են, որ Հայրը, Որդին և Սուրբ Հոգին երեք տարբեր էակներ են, և որ Հայրը և Հիսուսը ունեն կատարելագործված, փառավորված ֆիզիկական մարմիններ, մինչդեռ Սուրբ Հոգին հոգի է՝ առանց ֆիզիկական մարմնի[29][31][32]։ Վերջին Օրերի Սրբերը նաև հավատում են, որ կան այլ աստվածներ և աստվածուհիներ Աստվածությունից դուրս, ինչպիսին է Երկնային Մայրը՝ ով ամուսնացած է Հայր Աստծո հետ, և որ հավատարիմ Վերջին Օրերի Սրբերը կարող են հասնել աստվածության հետմահու կյանքում։ Ջոզեֆ Սմիթը ուսուցանել է, որ Աստված մի ժամանակ մարդ էր մեկ այլ մոլորակի վրա, նախքան աստվածության բարձրանալը[29][33][34][35]։

Այս հասկացությունը տարբերվում է ավանդական քրիստոնեական Երրորդությունից մի քանի կետերով, որոնցից մեկն այն է, որ մորմոնականությունը չի ընդունել կամ շարունակում պահպանել Նիկիական հանգանակի վարդապետությունը, որ Հայրը, Որդին և Սուրբ Հոգին նույն էությունից կամ էակից են։ Բացի այդ, մորմոնականությունը սովորեցնում է, որ յուրաքանչյուր մարդու մեջ բնակվող բանականությունը հավերժակից է Աստծո հետ[29]։ Մորմոնները օգտագործում են «ամենակարող» տերմինը Աստծուն նկարագրելու համար և դիտում են նրան որպես արարիչ[36]. նրանք հասկանում են նրան որպես ամենազոր և հավերժական, բայց ենթակա հավերժական բնական օրենքին, որը կառավարում է բանականությունը, արդարությունը և նյութի հավերժական բնույթը (այսինքն՝ Աստված կազմակերպել է աշխարհը, բայց չի ստեղծել այն ոչնչից)։ Աստծո մորմոնական հասկացությունը նաև էապես տարբերվում է էթիկական միաստվածության հրեական ավանդույթից, որտեղ «էլոհիմ» (אֱלֹהִים) բոլորովին այլ հասկացություն է[37]։

Աստծո այս նկարագրությունը ներկայացնում է մորմոնական ուղղափառությունը, որը ֆորմալացվել է 1915 թվականին՝ հիմնվելով ավելի վաղ ուսմունքների վրա։ Մորմոնականության այլ ներկայումս գոյություն ունեցող և պատմական ճյուղեր ընդունել են Աստծո տարբեր տեսակետներ, ինչպիսիք են Ադամ-Աստված վարդապետությունը և Երրորդականությունը։

Վերականգնում

խմբագրել
 
Ջոզեֆ Սմիթի և Օլիվեր Քաուդերիի պատկերումը, ովքեր ստանում են Քահանայության իշխանությունը Հովհաննես Մկրտչից

Մորմոնականությունը նկարագրում է իրեն որպես համաշխարհային քրիստոնեության մաս, սակայն որպես առանձին վերականգնված դիսպենսացիա. այն բնութագրում է իրեն որպես քրիստոնեական կրոնի միակ ճշմարիտ ձևը «Մեծ Ուրացության» ժամանակից ի վեր, որը սկսվել է ոչ շատ ժամանակ անց Հիսուս Քրիստոսի համբարձումից հետո[38][39]։ Ըստ մորմոնների, այս ուրացությունը ներառում էր մաքուր, սկզբնական քրիստոնեական վարդապետության աղավաղումը հունական և այլ փիլիսոփայություններով, և հետևորդների բաժանումը տարբեր գաղափարախոսական խմբերի[40][41]։ Բացի այդ, մորմոնները պնդում են, որ Առաքյալների նահատակությունը հանգեցրել է Քահանայության իշխանության կորստին՝ Եկեղեցին և նրա արարողությունները կառավարելու համար[42]։

Մորմոնները հավատում են, որ Աստված վերահաստատել է 1-ին դարի վաղ քրիստոնեական եկեղեցին, ինչպես կա է Նոր Կտակարանում, Ջոզեֆ Սմիթի վերականգնման միջոցով[43]։ Մասնավորապես, մորմոնները հավատում են, որ հրեշտակներ, ինչպիսիք են Պետրոսը, Հակոբոսը, Հովհաննեսը և Հովհաննես Մկրտիչը, հայտնվել են Ջոզեֆ Սմիթին և ուրիշներին և շնորհել են նրանց տարբեր Քահանայության իշխանություններ։ Այսպիսով, մորմոնները հավատում են, որ իրենց Եկեղեցին «միակ ճշմարիտ և կենդանի եկեղեցին» է, քանի որ աստվածային իշխանությունը վերականգնվել է նրան Սմիթի միջոցով[44]։ Բացի այդ, մորմոնները հավատում են, որ Սմիթը և նրա օրինական հաջորդները ժամանակակից մարգարեներ են, ովքեր ստանում են հայտնություն Աստծուց՝ եկեղեցին ուղղորդելու համար։ Նրանք պնդում են, որ այլ քրիստոնեական կրոնները ունեն ճշմարտության մի մասը և առաջնորդվում են Քրիստոսի լույսով[45][46]։

Տիեզերաբանություն

խմբագրել

Սմիթի տիեզերաբանությունը հիմնականում շարադրված է Սմիթի ավելի ուշ հայտնություններում և քարոզներում, բայց հատկապես Աբրահամի Գրքում, Մովսեսի Գրքում և Քինգ Ֆոլեթի ճառում։ Մորմոնական տիեզերաբանությունը ներկայացնում է Աստծո և տիեզերքի յուրահատուկ տեսակետ և մեծ կարևորություն է տալիս մարդկային գործակալությանը։ Մորմոնականության մեջ երկրի վրա կյանքը հավերժական գոյության միայն կարճ մասն է։ Մորմոնները հավատում են, որ սկզբում բոլոր մարդիկ գոյություն ունեին որպես հոգիներ կամ «բանականություններ» Աստծո ներկայության մեջ[47]։ Այս վիճակում Աստված առաջարկել է փրկության ծրագիր, որով նրանք կարող էին առաջադիմել և «ունենալ արտոնություն՝ առաջ անցնել իր նման»[48]։ Հոգիներն ազատ էին ընդունել կամ մերժել այս ծրագիրը, և նրանց «մեկ երրորդը», Սատանայի առաջնորդությամբ, մերժել է այն։ Մնացածն ընդունել են ծրագիրը՝ գալով երկիր և ստանալով մարմիններ՝ հասկանալով, որ նրանք ունենալու են մեղք և տառապանք[49][50]։

Մորմոնականության մեջ Աստծո ծրագրի կենտրոնական մասը Հիսուս Քրիստոսի քավությունն է։ Մորմոնները հավատում են, որ երկրային կյանքի մեկ նպատակն է սովորել ընտրել բարին չարի փոխարեն։ Այս գործընթացում մարդիկ անխուսափելիորեն սխալներ են գործում՝ դառնալով անարժան Աստծո ներկայություն վերադառնալու համար։ Մորմոնները հավատում են, որ Հիսուսը վճարել է աշխարհի մեղքերի համար, և որ բոլոր մարդիկ կարող են փրկվել նրա քավության միջոցով։ Մորմոնները ընդունում են Քրիստոսի քավությունը հավատի, ապաշխարության, ֆորմալ ուխտերի կամ արարողությունների, ինչպիսին է մկրտությունը, և հետևողականորեն Քրիստոսանման կյանք ապրելու փորձի միջոցով[51][52]։

Համաձայն մորմոնական սուրբ գրության, Երկրի արարումը չի եղել ex nihilo (ոչնչից), այլ կազմակերպված է եղել գոյություն ունեցող նյութից։ Երկիրը բնակեցված աշխարհներից ընդամենը մեկն է, և կան բազմաթիվ կառավարող երկնային մարմիններ, ներառյալ Քոլոբ մոլորակը կամ աստղը, որը, ասվում է, ամենամոտն է Աստծո գահին։

America

խմբագրել
 
Մորմոնները հավատում են, որ ԱՄՆ Սահմանադրությունը աստվածային ոգեշնչման արդյունք է։ Ֆունդամենտալիստները հավատում են դրա հետ կապված Սպիտակ Ձիու Մարգարեությանը։

Մորմոնական աստվածաբանությունը սովորեցնում է, որ Միացյալ Նահանգները եզակի վայր է, իսկ մորմոնները Աստծո ընտրյալ ժողովուրդն են՝ ընտրված եզակի ճակատագրի համար։ Մորմոնի Գիրքը ակնարկում է Միացյալ Նահանգները որպես աստվածաշնչյան խոստացված երկիր, Միացյալ Նահանգների Սահմանադրությունը համարում է աստվածայնորեն ոգեշնչված և պնդում է, որ Ամերիկան բացառիկ ազգ է[53][53][54][55]։

Նյու Յորքի հյուսիսում 1823 թվականին Ջոզեֆ Սմիթը պնդում էր, որ տեսիլք է ունեցել, որում Մորոնի հրեշտակը նրան պատմել է մոտակա բլրում թաղված փորագրված ոսկե թիթեղների մասին[56][57]։ Ըստ Սմիթի, նա հետագայում հրահանգներ է ստացել Մորոնիից և չորս տարի անց պեղել է թիթեղները և թարգմանել դրանք «բարեփոխված եգիպտերենից» անգլերեն. արդյունքում ստացված Մորմոնի Գիրքը՝ այդպես անվանված հին ամերիկյան մարգարեի անունով, ով, ըստ Սմիթի, կազմել էր ոսկե թիթեղների վրա գրված տեքստը, պատմում է իսրայելցիների մի ցեղի պատմությունը, որը Լեհի մարգարեի առաջնորդությամբ Ք.ա. 7-րդ դարում գաղթել է Երուսաղեմից դեպի Ամերիկա։ Մորմոնականության մեջ այս իսրայելական ցեղերը, որոնք դարեր առաջ գաղթել են Ամերիկա մինչև Հիսուս Քրիստոսի ծնունդը, համարվում են նախաքոլումբյան բնիկ ամերիկացիների նախնիներ[53][56][56][57][57]։

Ջոզեֆ Սմիթը պնդում էր, որ հազարամյա Նոր Երուսաղեմը պետք է կառուցվի Ամերիկայում (Հավատո 10-րդ հոդված)։ «Վարդապետություն և Ուխտեր»-ում Սմիթը գրառում է Աստծո խոսքերը. «ճիշտ չէ, որ որևէ մարդ լինի ստրկության մեջ մեկ ուրիշի նկատմամբ։ Եվ այս նպատակով ես հաստատել եմ այս երկրի Սահմանադրությունը, իմաստուն մարդկանց ձեռքով, որոնց ես բարձրացրել եմ հենց այս նպատակի համար, և փրկագնել եմ երկիրը արյան թափման միջոցով» (ՎևՈւ 101։ 79–80)[58]։ Մորմոնների համար սա Ամերիկան դնում է որպես կրոնական ազատության և ազատության սկզբնաղբյուր՝ միաժամանակ նշելով այս ամերիկյան արժեքները համաշխարհային մասշտաբով տարածելու անհրաժեշտությունը[54]։

Թեև ՎՕՍ Եկեղեցին պաշտոնապես մերժում է, ֆունդամենտալիստ մորմոնները հավատում են Սպիտակ Ձիու Մարգարեությանը, որը պնդում է, որ մորմոնները կոչված կլինեն պահպանելու Սահմանադրությունը, երբ այն «թելից կկախվի»[59][60]։

Արարողություններ

խմբագրել

Մորմոնականության մեջ արարողությունը հատուկ նշանակություն ունեցող կրոնական ծես է, հաճախ ներառելով Աստծո հետ ուխտի կնքում։ Արարողությունները կատարվում են քահանայության իշխանությամբ և Հիսուս Քրիստոսի անունով։ Տերմինն ունի մոտավորապես նույն իմաստը, ինչ «խորհուրդ» տերմինը այլ քրիստոնեական դավանանքներում[61]։

Փրկարար արարողությունները (կամ փրկության համար անհրաժեշտ համարվող արարողությունները) ներառում են՝ մկրտություն ընկղմամբ պատասխանատվության տարիքից հետո (սովորաբար 8 տարեկան), հաստատում և Սուրբ Հոգու պարգևի ստացում, որը կատարվում է ձեռքերը դնելով նոր մկրտված անդամի գլխին, Ահարոնյան և Մելքիսեդեկյան քահանայությունների կարգում տղամարդկանց համար, օժտում (ներառյալ լվացում և օծում) տաճարներում, և ամուսնություն (կամ կնքում) ամուսնու հետ[62]։

Պանամայում ՎՕՍ եկեղեցում երեխայի մկրտություն կատարող երիտասարդ տղամարդ

Մորմոնները կատարում են նաև այլ արարողություններ, որոնք ներառում են Տիրոջ ընթրիքը (սովորաբար կոչվում է հաղորդություն), երեխաների անվանակոչություն և օրհնություն, քահանայության օրհնություններ և նահապետական օրհնություններ, հիվանդների օծում և օրհնություն, աղոթքի շրջաններին մասնակցություն և եկեղեցական պաշտոնների կանչված անհատների առանձնացում։

Մորմոնականության մեջ փրկարար արարողությունները համարվում են անհրաժեշտ փրկության համար, բայց դրանք ինքնին բավարար չեն։ Օրինակ, մկրտությունը պահանջվում է վեհացման համար, բայց պարզապես մկրտված լինելը չի երաշխավորում որևէ հավերժական պարգև։ Մկրտված անձից ակնկալվում է հնազանդ լինել Աստծո պատվիրաններին, ապաշխարել մկրտությունից հետո ցանկացած մեղսավոր վարքի համար և ստանալ մյուս փրկարար արարողությունները։

Քանի որ մորմոնները հավատում են, որ յուրաքանչյուր ոք պետք է ստանա որոշակի արարողություններ փրկվելու համար, մորմոնները կատարում են արարողություններ մահացած անձանց անունից։ Այս արարողությունները կատարվում են փոխարինաբար կամ «լիազորված անձի» միջոցով մահացածների անունից։ Համաձայն յուրաքանչյուր անհատի «ազատ կամքի» իրենց հավատի, կենդանի թե մահացած, մորմոնները հավատում են, որ մահացածը կարող է ընդունել կամ մերժել առաջարկված արարողությունը հոգևոր աշխարհում, ճիշտ այնպես, ինչպես բոլոր հոգիները սկզբում որոշեցին ընդունել կամ մերժել Աստծո ծրագիրը։ Բացի այդ, մահացածների անունից այս «պայմանական» արարողությունները կատարվում են միայն այն դեպքում, երբ մահացած անձի տոհմաբանական տեղեկությունները ներկայացվել են տաճար և ճիշտ մշակվել այնտեղ նախքան արարողության ծեսի կատարումը։ Մահացած անձանց անունից կատարվում են միայն փրկության արարողությունները[63]։

Սուրբ գրություն

խմբագրել
 
«Ստանդարտ աշխատությունները» կազմում են ՀՕՍ եկեղեցու սուրբգրային կանոնը։

Մորմոնները հավատում են Հին և Նոր Կտակարաններին, և Վերջին Օրերի Սրբերի Եկեղեցին օգտագործում է Թագավոր Ջեյմսի Լիազորված Տարբերակը որպես Աստվածաշնչի իր պաշտոնական սուրբգրային տեքստ։ Մինչ մորմոնները հավատում են Աստվածաշնչի ժամանակակից տեքստի ընդհանուր ճշգրտությանը, նրանք նաև հավատում են, որ այն ամբողջական չէ և որ սխալներ են ներմուծվել[64][65][66]։ Համաձայն մորմոնական աստվածաբանության, շատ կորած ճշմարտություններ վերականգնված են Մորմոնի Գրքում, որը մորմոնները համարում են աստվածային սուրբ գրություն և հավասար Աստվածաշնչին իր հեղինակությամբ[67]։

Մորմոնական սուրբգրային կանոնը ներառում է նաև հայտնությունների և գրվածքների հավաքածու, որը պարունակում է Վարդապետություն և Ուխտեր, որն իր մեջ ներառում է վարդապետություն և մարգարեություն, և Մեծագին Մարգարիտը, որը հակիրճ անդրադառնում է Ծննդոցից մինչև Ելից։ Այս գրքերը, ինչպես նաև Ջոզեֆ Սմիթի Աստվածաշնչի թարգմանությունը, ունեն աստվածային սուրբ գրության ընդունման տարբեր աստիճաններ Վերջին Օրերի Սրբերի շարժման տարբեր հարանվանությունների միջև։

Հայտնություն

խմբագրել

Մորմոնականության մեջ շարունակական հայտնությունը այն սկզբունքն է, որ Աստված կամ նրա աստվածային գործակալները շարունակում են հաղորդակցվել մարդկության հետ։ Այս հաղորդակցությունը կարող է դրսևորվել շատ ձևերով՝ Սուրբ Հոգու ազդեցություններ (հիմնական ձևը, որով այս սկզբունքը դրսևորվում է), տեսիլքներ, աստվածային էակների այցելություններ և այլն։ Ջոզեֆ Սմիթն օգտագործել է Տիրոջ հայտնությունների օրինակը Մովսեսին Երկրորդ Օրինաց գրքում՝ բացատրելու շարունակական հայտնության կարևորությունը։

  Աստված ասաց. «Մի՛ սպանիր», մեկ այլ ժամանակ նա ասաց. «Լիովին կործանի՛ր»։ Սա այն սկզբունքն է, որով երկնքի կառավարությունը վարվում է՝ հայտնությամբ, որը հարմարեցված է այն պայմաններին, որոնցում գտնվում են Արքայության զավակները։ Ինչ որ Աստված պահանջում է, ճիշտ է, անկախ նրանից, թե ինչ է դա, թեև մենք կարող է չտեսնենք դրա պատճառը մինչև իրադարձությունների տեղի ունենալուց շատ ժամանակ անց[68]։  

Մորմոնները հավատում են, որ Սմիթը և հետագա եկեղեցու առաջնորդները կարող էին խոսել սուրբ գրությունից, «երբ շարժվում էին Սուրբ Հոգու կողմից»[69]։ Բացի այդ, շատ մորմոններ հավատում են, որ հին մարգարեները աշխարհի այլ տարածաշրջաններում ստացել են հայտնություններ, որոնք հանգեցրել են լրացուցիչ սուրբ գրությունների, որոնք կորել են և մի օր կարող են ի հայտ գալ։ Մորմոնականության մեջ հայտնությունը սահմանափակված չէ եկեղեցու անդամներով։ Օրինակ, Վերջին Օրերի Սրբերը հավատում են, որ Միացյալ Նահանգների Սահմանադրությունը աստվածայնորեն ոգեշնչված փաստաթուղթ է[70]։

Մորմոններին խրախուսվում է զարգացնել անձնական հարաբերություններ Սուրբ Հոգու հետ և ստանալ անձնական հայտնություն իրենց ուղղության և իրենց ընտանիքի համար։ Վերջին Օրերի Սրբերի հայտնության հասկացությունը ներառում է այն հավատը, որ Աստծուց եկող հայտնությունը հասանելի է բոլոր նրանց, ովքեր լրջորեն փնտրում են այն՝ բարիք գործելու մտադրությամբ։ Այն նաև սովորեցնում է, որ յուրաքանչյուր ոք իրավունք ունի անձնական հայտնության՝ կապված իր խնամակալության (ղեկավարության պատասխանատվության) հետ[69]։ Այսպիսով, ծնողները կարող են ոգեշնչում ստանալ Աստծուց՝ իրենց ընտանիքները դաստիարակելիս, անհատները կարող են աստվածային ոգեշնչում ստանալ՝ անձնական մարտահրավերներին դիմակայելու համար, եկեղեցու պաշտոնյաները կարող են հայտնություն ստանալ նրանց համար, ում ծառայում են։

Սրա կարևոր հետևանքն այն է, որ յուրաքանչյուր անձ կարող է հաստատում ստանալ, որ մարգարեի կողմից ուսուցանվող որոշակի վարդապետություններ ճշմարիտ են, ինչպես նաև աստվածային ներըմբռնում ստանալ այդ ճշմարտություններն իրենց օգտի և հավերժական առաջընթացի համար օգտագործելու մեջ։ Եկեղեցում անձնական հայտնությունը ակնկալվում և խրախուսվում է, և շատ նորադարձներ հավատում են, որ Աստծուց եկող անձնական հայտնությունը գործիք է եղել իրենց դարձի գալու համար[71]։

Հարաբերություններ այլ հավատքների հետ

խմբագրել

Հարաբերություններ հիմնական քրիստոնեության հետ

խմբագրել
 
Մորմոնները Հիսուս Քրիստոսին դիտարկում են որպես իրենց կրոնի գլխավոր կերպար[72]։

Մորմոնականությունն իրեն դասակարգում է քրիստոնեության շրջանակներում, և գրեթե բոլոր մորմոնները իրենց նույնականացնում են որպես քրիստոնյաներ[73][74][75]։ Որոշ մարդկանց համար, ովքեր քրիստոնեությունը սահմանում են կաթոլիկության, Արևելյան և Արևելահռոմեական ուղղափառության, Արևելքի եկեղեցիների և բողոքականության վարդապետությունների շրջանակներում, մորմոնականության տարբերությունները այն դնում են քրիստոնեության հովանու դուրս[76][77][78]։

Իր սկզբից ի վեր, այս հավատքը հայտարարել է իրեն որպես Քրիստոսի վերականգնված Եկեղեցի՝ իր սկզբնական իշխանությամբ, կառուցվածքով և ուժով՝ պնդելով, որ գոյություն ունեցող հարանվանությունները հավատում էին սխալ վարդապետություններին և Աստծո կողմից չէին ճանաչվում որպես իր եկեղեցին և թագավորությունը[79]։ Թեև կրոնը արագորեն մեծ հետևորդներ է ձեռք բերել քրիստոնյա որոնողների շրջանում, 1830-ականներին շատ ամերիկացի քրիստոնյաներ եկեղեցու վաղ վարդապետություններն ու պրակտիկան սկսեցին դիտել որպես քաղաքականապես և մշակութային առումով կործանարար, ինչպես նաև վարդապետորեն հերետիկոսական, գարշելի և դատապարտելի[80][81]։ Այս անհամաձայնությունը հանգեցրեց մի շարք երբեմն մահացու հակամարտությունների մորմոնների և այլոց միջև, ովքեր իրենց համարում էին ուղղափառ քրիստոնյաներ։ Թեև նման բռնությունը նվազեց քսաներորդ դարում, կրոնի յուրահատուկ վարդապետական տեսակետները և պրակտիկան դեռևս քննադատություն են առաջացնում, երբեմն շատ սուր։ Սա հանգեցնում է մորմոնների և հակադիր տեսակի քրիստոնյաների միջև միմյանց քարոզելու ջանքերի։

Մորմոնները հավատում են Հիսուս Քրիստոսին որպես Աստծո բառացի Որդի և Մեսիա, նրա խաչելությանը որպես մեղքի զոհաբերության ավարտ, և հետագա հարության[82]։ Սակայն, Վերջին Օրերի Սրբերը (LDS) մերժում են էկումենիկ դավանանքները և Երրորդության սահմանումը[83]։ (Ի տարբերություն, Վերջին Օրերի Սրբերի երկրորդ խոշորագույն հարանվանությունը՝ Քրիստոսի Համայնքը, Երրորդականական է և միաստվածային)։ Մորմոնները պնդում են, որ Նոր Կտակարանը կանխագուշակել է և՛ Քրիստոսի և նրա առաքյալների ուսմունքներից ուրացությունը, և՛ բոլոր բաների վերականգնումը նախքան Քրիստոսի երկրորդ գալուստը[84][85]։

Որոշ նշանակալի տարբերություններ հիմնական քրիստոնեության հետ ներառում են հավատը, որ Հիսուսն իր քավությունը սկսել է Գեթսեմանիի պարտեզում և շարունակել մինչև խաչելություն, ի տարբերություն ուղղափառ հավատի, որ միայն խաչելությունն էր ֆիզիկական քավությունը; և հետմահու կյանք երեք փառքի աստիճաններով, որտեղ դժոխքը (հաճախ կոչվում է հոգու բանտ) ժամանակավոր պահեստարան է չարերի համար մահվան և հարության միջև[86]։ Բացի այդ, մորմոնները չեն հավատում ex nihilo արարչագործությանը, հավատալով, որ նյութը հավերժական է, և արարչագործությունը ներառում էր Աստծո կողմից գոյություն ունեցող նյութի կազմակերպումը[87][88]։

Մորմոնական հավատամքի համակարգի մեծ մասը աշխարհագրորեն կողմնորոշված է Հյուսիսային և Հարավային Ամերիկայի մայրցամաքների շուրջ։ Մորմոնները հավատում են, որ Մորմոնի Գրքի մարդիկ ապրել են արևմտյան կիսագնդում, որ Քրիստոսը հայտնվել է արևմտյան կիսագնդում իր մահվանից և հարությունից հետո, որ ճշմարիտ հավատքը վերականգնվել է Նյու Յորքի հյուսիսում Ջոզեֆ Սմիթի կողմից, որ Եդեմի Պարտեզը գտնվել է Հյուսիսային Ամերիկայում, և որ Նոր Երուսաղեմը կկառուցվի Միսսուրիում։ Այս և այլ պատճառներով, ներառյալ շատ մորմոնների հավատը ամերիկյան բացառիկության հանդեպ[89], Մոլլի Ուորթենը ենթադրում է, որ սա կարող է լինել պատճառը, թե ինչու է Լև Տոլստոյը մորմոնականությունը նկարագրել որպես «տիպիկ 'ամերիկյան կրոն'»։

Հարաբերություններ հուդդայականության հետ

խմբագրել

Թեև մորմոնները չեն պնդում, որ հուդայականության մաս են կազմում, մորմոնական աստվածաբանությունը հավակնում է մորմոնականությունը տեղավորել հուդայականության համատեքստում այն աստիճանի, որը գերազանցում է այն, ինչ պնդում են քրիստոնեական մյուս հարանվանությունների մեծ մասը։ Հավատքը ներառում է Հին Կտակարանի շատ գաղափարներ իր աստվածաբանության մեջ, և մորմոնների հավատալիքները երբեմն զուգահեռվում են հուդայականության և հրեական մշակույթի որոշ տարրերի հետ։ Մորմոնականության վաղ շրջանում Ջոզեֆ Սմիթն ուսուցանում էր, որ Ամերիկայի բնիկ ժողովուրդները Իսրայելի կորած ցեղերից էին։ Ավելի ուշ նա ուսուցանեց, որ մորմոնները իսրայելացիներ էին, և որ նրանք կարող են իմանալ իրենց ցեղային պատկանելությունը Իսրայելի տասներկու ցեղերի շրջանակներում։ LDS Եկեղեցու անդամները ստանում են Նահապետական օրհնություններ, որոնք հայտարարում են ստացողի ծագումը Իսրայելի ցեղերից մեկի շրջանակներում։ Ծագումը կարող է լինել կամ իսկական արյունակցական կապով, կամ որդեգրմամբ։ LDS Եկեղեցին ուսուցանում է, որ եթե մեկը տասներկու ցեղերից մեկի ուղղակի հետնորդը չէ, մկրտության պահին նա որդեգրվում է ցեղերից մեկի կողմից։ Նահապետական օրհնությունները նաև ներառում են անձնական տեղեկություններ, որոնք հայտնվում են նահապետի միջոցով քահանայության զորությամբ։

Սմիթը վարձել է Ջոշուա (Ջեյմս) Սեյքսասին՝ Գերշոմ Մենդես Սեյքսասի որդուն և Շեարիթ Իսրայել համայնքի եբրայերենի դպրոցի ուսուցչին, որպեսզի նա եբրայերեն սովորեցնի մորմոնական առաջնորդներին։ Սմիթն ինքը հաճախել է այս դասերից մի քանիսին և հետագայում օգտագործել է իր հիմնական եբրայերենը ուսմունքներում։ Օրինակ, Սմիթը իր հիմնած ամենամեծ մորմոնական բնակավայրը անվանել է Նավու, որը նշանակում է «գեղեցիկ» (հոգնակի) աստվածաշնչյան եբրայերենում։ Բրիգամ Յանգը Մեծ Աղի լճի վտակներից մեկը անվանել է Հորդանան գետ։ LDS Եկեղեցին ունի Երուսաղեմի Կենտրոն Իսրայելում, որտեղ ուսանողները կենտրոնանում են Մերձավոր Արևելքի պատմության, մշակույթի, լեզվի և Աստվածաշնչի ուսումնասիրության վրա[90]։

Եղել են որոշ հակասություններ, որոնք ներառում են հրեական խմբեր, որոնք մորմոնականության որոշ տարրերի գործողությունները համարում են վիրավորական։ 1990-ականներին հրեական խմբերը բարձրաձայն դեմ էին արտահայտվում LDS-ի՝ Հոլոքոստի հրեա զոհերի և ընդհանրապես հրեաների անունից մահացածների մկրտության պրակտիկային։ Համաձայն LDS Եկեղեցու գլխավոր իշխանություն Մոնտե Ջ. Բրոուի, «Մորմոնները, ովքեր հետմահու մկրտեցին Հոլոքոստի 380,000 զոհերի, առաջնորդվում էին սիրով և կարեկցանքով և չէին հասկանում, որ իրենց ժեստը կարող է վիրավորել հրեաներին... նրանք չէին գիտակցում, որ այն, ինչ նրանք նկատի ունեին որպես 'քրիստոնեական ծառայության գործողություն', 'սխալ էր և անզգայուն'»։ Մորմոնները հավատում են, որ երբ մահացածները մկրտվում են փոխարինողի միջոցով, նրանք ունեն արարողությունն ընդունելու կամ մերժելու հնարավորություն[91]։

Հարաբերություններ ՈՒՖՕբանության հետ

խմբագրել

Շատ մորմոն հավատացյալներ, փորձառուներ կամ խթանողներ են ՈւՖՕ-ների՝ որպես միջաստղային կամ ոչ մարդկային երևույթի։ Մեթյու Բոումանը՝ մորմոնական ուսումնասիրությունների գիտնականը, գրում է, որ մինչ որոշ մարդիկ օգտագործում են սա մորմոնականությունը ծիծաղելի ցույց տալու համար, «Վերջին Օրերի Սրբերի զգալի թիվ» ողջունել է ՈւՖՕ-ների հետ կապված լինելը։ «Վերջին Օրերի Սրբերը մատնանշել են այս երևույթը որպես կամ լիովին համահունչ իրենց հավատքին, կամ նույնիսկ դրա ապացույց... Այս մարդիկ ժառանգորդներն են աստվածաբանության այն ուղղության, որը սկսվել է Բրիգամ Յանգից և գագաթնակետին է հասել 20-րդ դարի սկզբի եկեղեցու առաջնորդների՝ ինչպիսիք են Բ.Հ. Ռոբերտսը կամ Ջոն Ուիդցոուն, գրվածքներում»[92]։

Աստվածաբանական բաժանումներ

խմբագրել

Մորմոնական աստվածաբանությունը ներառում է երեք հիմնական շարժում։ Սրանցից ամենամեծը «հիմնական մորմոնականությունն» է, որը սահմանվում է Հիսուս Քրիստոսի Վերջին Օրերի Սրբերի Եկեղեցու (LDS Եկեղեցի) ղեկավարության կողմից։ Հիմնական մորմոնականությունից դուրս երկու լայն շարժումներն են մորմոնական ֆունդամենտալիզմը և լիբերալ ռեֆորմիստական մորմոնականությունը։

Հիմնական մորմոնական աստվածաբանություն

խմբագրել

Հիմնական մորմոնական աստվածաբանությունը սահմանվում է LDS Եկեղեցու ղեկավարության կողմից, որն իրեն նույնականացնում է որպես քրիստոնեական։ LDS Եկեղեցու անդամները իրենց բարձրագույն ղեկավարներին համարում են մարգարեներ և առաքյալներ, և խրախուսվում են ընդունել նրանց դիրքորոշումները աստվածաբանական հարցերում[74], միաժամանակ ձգտելով հաստատել դրանք Մորմոնի Գրքի և Աստվածաշնչի անձնական ուսումնասիրության միջոցով։ Անձնական աղոթքը նույնպես խրախուսվում է։ LDS Եկեղեցին մորմոնականության ամենամեծ ճյուղն է։ Այն շարունակաբար գոյություն է ունեցել 1844 թվականի հաջորդականության ճգնաժամից ի վեր, որը բաժանեց Վերջին Օրերի Սրբերի շարժումը հիմնադիր Ջոզեֆ Սմիթ Կրտսերի մահից հետո։

LDS Եկեղեցին ձգտում է հեռու մնալ մորմոնականության այլ ճյուղերից, հատկապես նրանցից, որոնք կիրառում են բազմակնությունը[93]։ Եկեղեցին պահպանում է ուղղափառության որոշակի աստիճան՝ հեռացնելով կամ կարգապահական միջոցներ կիրառելով իր այն անդամների նկատմամբ, ովքեր դիրքորոշումներ են ընդունում կամ գործելակերպեր են որդեգրում, որոնք դիտվում են որպես ուրացություն։ Օրինակ, LDS Եկեղեցին հեռացնում է այն անդամներին, ովքեր կիրառում են բազմակնություն կամ որդեգրում են մորմոնական ֆունդամենտալիզմի հավատալիքներն ու գործելակերպերը։

Մորմոնական ֆունդամետալիզմ

խմբագրել

Մորմոնական ֆունդամենտալիզմը տարբերվում է ավանդական մորմոնականությունից մի շարք կետերով, որոնցից մեկը բազմակնության պրակտիկան է։ Ֆունդամենտալիստները սկզբնապես անջատվեցին ՀՕՍ Եկեղեցուց այս դոկտրինայի դադարեցումից հետո՝ 20-րդ դարի սկզբին[94]։ Մորմոնական ֆունդամենտալիզմն ուսուցանում է, որ բազմակնությունը պարտադիր է վեհացման (փրկության բարձրագույն աստիճանի) համար, ինչը թույլ կտա նրանց ապրել որպես աստվածներ և աստվածուհիներ հետմահու կյանքում։ Ի տարբերություն դրա, ավանդական մորմոնները հավատում են, որ մեկ Երկնային ամուսնությունը բավարար է վեհացման համար։

Ի տարբերություն ՀՕՍ Եկեղեցու, մորմոնական ֆունդամենտալիստները հաճախ հավատում են մի շարք այլ դոկտրինաների, որոնք ուսուցանվել և կիրառվել են Բրիգամ Յանգի կողմից 19-րդ դարում, և որոնք ՀՕՍ Եկեղեցին կա՛մ լքել է, կա՛մ հերքել, կա՛մ դադարեցրել։ Դրանք ներառում են.

  • նվիրաբերման օրենքը, հայտնի նաև որպես Միացյալ Կարգ (դադարեցվել է ՀՕՍ Եկեղեցու կողմից 19-րդ դարում),
  • Ադամ-Աստված ուսմունքները, որոնք ուսուցանվել են Բրիգամ Յանգի և ՀՕՍ Եկեղեցու այլ վաղ առաջնորդների կողմից (հերքվել է ՀՕՍ Եկեղեցու կողմից 20-րդ դարի կեսերին),
  • արյան քավության սկզբունքը (հերքվել է ՀՕՍ Եկեղեցու կողմից 19-րդ դարի կեսերին),
  • սևամորթ տղամարդկանց բացառումը քահանայությունից (լքվել է ՀՕՍ Եկեղեցու կողմից 1978 թվականին)։
  • Մորմոնական ֆունդամենտալիստները հավատում են, որ այս սկզբունքները սխալմամբ են լքվել կամ փոխվել ՀՕՍ Եկեղեցու կողմից, մեծ մասամբ՝ նրա ղեկավարության և անդամների՝ ամերիկյան հասարակության մեջ ձուլվելու և հալածանքներից ու հակամարտություններից խուսափելու ցանկության պատճառով, որոնք բնորոշ էին եկեղեցուն իր վաղ տարիներին։ Մյուսները հավատում են, որ դա անհրաժեշտություն էր «բոլոր բաների վերականգնման» համար՝ իրապես վերականգնված Եկեղեցի լինելու համար։

Լիբերալ ռեֆորմիստական աստվածաբանություն

խմբագրել

ՀՕՍ Եկեղեցու որոշ անդամներ աշխատել են եկեղեցու ավելի լիբերալ բարեփոխման ուղղությամբ։ Ոմանք լքել են ՀՕՍ Եկեղեցին, բայց դեռ իրենց համարում են մշակութային մորմոններ։ Մյուսները ստեղծել են նոր կրոններ (որոնցից շատերն այժմ գոյություն չունեն)։ Օրինակ, Գոդբիտները հեռացան ՀՕՍ Եկեղեցուց 19-րդ դարի վերջին՝ քաղաքական և կրոնական լիբերալիզմի հիման վրա, իսկ 1985 թվականին Հիսուս Քրիստոսի Վերականգնման Եկեղեցին անջատվեց ՀՕՍ Եկեղեցուց որպես ԼԳԲՏ-բարեկամ հարանվանություն, որը պաշտոնապես լուծարվեց 2010 թվականին։

Քննադատություն

խմբագրել

Որպես մորմոնականության ամենամեծ հարանվանություն, ՀՕՍ Եկեղեցին քննադատության առարկա է եղել իր հիմնադրման պահից՝ 1830 թվականից, երբ այն հիմնադրվեց Ջոզեֆ Սմիթի կողմից։

Թերևս ամենավիճահարույց և Սմիթի սպանության հիմնական նպաստող գործոններից մեկը այն պնդումն է, որ բազմակնությունը (ինչպես պաշտպանները են անվանում) կամ բազմամուսնությունը (ինչպես քննադատները են անվանում) աստվածաշնչորեն թույլատրված է։ Ուժեղ ճնշման տակ (Յուտան չէր ընդունվի որպես նահանգ, եթե բազմամուսնությունը կիրառվեր) եկեղեցին պաշտոնապես և հրապարակայնորեն հրաժարվեց այդ պրակտիկայից 1890 թվականին։ Շուտով հետևեց Յուտայի պետականությունը։ Այնուամենայնիվ, բազմակնությունը մնում է վիճահարույց և բաժանարար հարց, քանի որ, չնայած 1890 թվականի պաշտոնական հրաժարմանը, այն դեռ ունի համակիրներ, պաշտպաններ և կիսագաղտնի գործող անձինք մորմոնականության շրջանակներում, թեև ոչ ՀՕՍ Եկեղեցու ներսում։

Վերջերս կատարված քննադատությունը վերաբերել է պատմական ռևիզիոնիստականության, հոմոֆոբիայի, ռասիզմի, սեքսիստական քաղաքականության, ֆինանսական բացահայտման անբավարարության և Մորմոնի Գրքի պատմական իսկության հարցերին[95]։

Ծանոթագրություններ

խմբագրել

Հղումներ

խմբագրել
  1. ↑ «'Mormon' Is Out: Church Releases Statement on How to Refer to the Organization». The Church of Jesus Christ of Latter-Day Saints. August 16, 2018. Արխիվացված օրիգինալից January 19, 2024-ին. Վերցված է May 19, 2024-ին.
  2. ↑ «Mormonism, An Independent Interpretation – The Encyclopedia of Mormonism». eom.byu.edu. Արխիվացված օրիգինալից January 22, 2021-ին. Վերցված է January 16, 2021-ին.
  3. ↑ McLoughlin, Williamn G.; Ahlstrom, Sydney E. (June 1973). «A Religious History of the American People». The Journal of American History. 60 (1): 508. doi:10.2307/2936335. ISSN 0021-8723. JSTOR 2936335.
  4. ↑ «Schisms and Sects». patheos.com. Արխիվացված օրիգինալից February 28, 2021-ին. Վերցված է January 16, 2021-ին.
  5. ↑ «Basic Beliefs». Community of Christ (անգլերեն). Արխիվացված օրիգինալից January 10, 2021-ին. Վերցված է January 16, 2021-ին.
  6. ↑ Meinig, D. W. "The Mormon Culture Region: Strategies and Patterns in the Geography of the American West, 1847–1964." Annals of the Association of American Geographers, vol. 55, no. 2, 1965, pp. 191–220. JSTOR 2561754 «Archived copy». Արխիվացված օրիգինալից January 14, 2023. Վերցված է June 7, 2024-ին.{{cite web}}: CS1 սպաս․ bot: original URL status unknown (link) CS1 սպաս․ արխիվը պատճենվել է որպես վերնագիր (link). Accessed 14 Jan. 2023.
  7. ↑ «'Cultural Mormons' Adjust The Lifestyle But Keep The Label». NPR.org (անգլերեն). Արխիվացված օրիգինալից December 25, 2020-ին. Վերցված է January 16, 2021-ին.
  8. ↑ LDS365 (January 30, 2019). «States with the Highest Percentage of Church Members | LDS365: Resources from the Church & Latter-day Saints worldwide». lds365.com (ամերիկյան անգլերեն). Արխիվացված օրիգինալից April 14, 2021-ին. Վերցված է January 16, 2021-ին.{{cite web}}: CS1 սպաս․ թվային անուններ: authors list (link)
  9. ↑ Bushman (2008); Shipps (1985); Remini (2002).
  10. ↑ 10,0 10,1 «The Restoration of the Fulness of the Gospel of Jesus Christ: A Bicentennial Proclamation to the World». ChurchOfJesusChrist.org. April 5, 2020. Արխիվացված օրիգինալից October 20, 2021-ին. Վերցված է October 20, 2021-ին.
  11. ↑ 11,0 11,1 Smith's 1838 written account of this vision was later canonized in a book called The Pearl of Great Price. (See: Joseph Smith–History 1:19)
  12. ↑ Bushman (2008)
  13. ↑ 13,0 13,1 Bushman (2008, էջ. 16)
  14. ↑ 14,0 14,1 Bushman (2008, էջ. 1); Shipps (1985, էջ. 36); Remini (2002, էջ. 1).
  15. ↑ «The Restoration of the Fulness of the Gospel of Jesus Christ: A Bicentennial Proclamation to the World». ChurchOfJesusChrist.org. April 5, 2020. Արխիվացված օրիգինալից October 20, 2021-ին. Վերցված է October 20, 2021-ին.
  16. ↑ Smith's 1838 written account of this vision was later canonized in a book called The Pearl of Great Price. (See: Joseph Smith–History 1:19)
  17. ↑ Bushman (2008, էջ. 22)
  18. ↑ Bushman (2008, էջ. 8)
  19. ↑ «Introduction». churchofjesuschrist.org. Արխիվացված օրիգինալից April 14, 2021-ին. Վերցված է January 16, 2021-ին.
  20. ↑ Bushman (2008, էջ. 11)
  21. ↑ Bushman (2008, էջ. 10)
  22. ↑ Remini (2002, էջ. 135)
  23. ↑ Bushman (2008, էջեր. 12–14)
  24. ↑ Bushman (2008, էջ. 13)
  25. ↑ Groberg, Joseph (Spring 1976). «The Mormon Disfranchisements of 1882 to 1892». Brigham Young University Studies. 16 (3): 400.
  26. ↑ Bushman (2008, էջ. 2); «Official Declaration 1». churchofjesuschrist.org. Արխիվացված օրիգինալից November 15, 2020-ին. Վերցված է July 17, 2019-ին.
  27. ↑ Bushman (2008, էջ. 14)
  28. ↑ «LDS Statistics and Church Facts | Total Church Membership». mormonnewsroom.org. Արխիվացված օրիգինալից March 25, 2020-ին. Վերցված է May 14, 2019-ին.
  29. ↑ 29,0 29,1 29,2 29,3 Davies, Douglas J. (2003). «Divine–human transformations». An Introduction to Mormonism. Cambridge: Cambridge University Press. էջեր 65–90. doi:10.1017/CBO9780511610028.004. ISBN 978-0-511-61002-8. OCLC 438764483. S2CID 146238056.
  30. ↑ First Presidency; Quorum of the Twelve Apostles (April 2002). «Gospel Classics: The Father and the Son». Improvement Era. Intellectual Reserve, Inc. Արխիվացված օրիգինալից September 24, 2023-ին. Վերցված է February 10, 2019-ին.
  31. ↑ 31,0 31,1 Robinson, Stephen E.; Burgon, Glade L.; Turner, Rodney; Largey, Dennis L. (1992), «God the Father», in Ludlow, Daniel H. (ed.), Encyclopedia of Mormonism, New York: Macmillan Publishing, էջեր 548–552, ISBN 0-02-879602-0, OCLC 24502140, Արխիվացված օրիգինալից May 7, 2021-ին, Վերցված է May 7, 2021-ին – via Harold B. Lee Library
  32. ↑ «Gospel Principles Chapter 47: Exaltation». ChurchofJesusChrist.org. Արխիվացված օրիգինալից January 12, 2020-ին. Վերցված է October 17, 2017-ին.
  33. ↑ Mason, Patrick Q. (2015). «Mormonism». Oxford Research Encyclopedia of Religion. Oxford: Oxford University Press. doi:10.1093/acrefore/9780199340378.013.75. ISBN 978-0-19-934037-8. Արխիվացված օրիգինալից November 30, 2018-ին. Վերցված է May 15, 2021-ին.
  34. ↑ Dahl, Paul E. (1992), «Godhead», in Ludlow, Daniel H. (ed.), Encyclopedia of Mormonism, New York: Macmillan Publishing, էջեր 552–553, ISBN 0-02-879602-0, OCLC 24502140, Արխիվացված օրիգինալից May 12, 2021-ին, Վերցված է May 7, 2021-ին – via Harold B. Lee Library
  35. ↑ Carter, K. Codell (1992), «Godhood», in Ludlow, Daniel H. (ed.), Encyclopedia of Mormonism, New York: Macmillan Publishing, էջեր 553–555, ISBN 0-02-879602-0, OCLC 24502140, Արխիվացված օրիգինալից May 9, 2021-ին, Վերցված է May 7, 2021-ին – via Harold B. Lee Library
  36. ↑ Brown, Gayle O. (1992), «Premortal Life», in Ludlow, Daniel H. (ed.), Encyclopedia of Mormonism, New York City: Macmillan Publishing, էջեր 1123–1125, ISBN 0-02-879602-0, OCLC 24502140, Արխիվացված օրիգինալից May 9, 2021-ին, Վերցված է May 7, 2021-ին – via Harold B. Lee Library
  37. ↑ Paulsen, David L. (1992), «Omnipotent God; Omnipresence of God; Omniscience of God», in Ludlow, Daniel H. (ed.), Encyclopedia of Mormonism, New York: Macmillan Publishing, էջ 1030, ISBN 0-02-879602-0, OCLC 24502140, Արխիվացված օրիգինալից May 13, 2021-ին, Վերցված է May 7, 2021-ին – via Harold B. Lee Library
  38. ↑ Talmage, James E. (1909), The Great Apostasy, The Deseret News, էջեր 64–65, ISBN 0-87579-843-8
  39. ↑ Missionary Department of the LDS Church (2004), Preach My Gospel (PDF), LDS Church, Inc, էջ 35, ISBN 0-402-36617-4, Արխիվացված է օրիգինալից (PDF) June 2, 2010-ին Mormons believe the Great Apostasy had been foretold by the Apostle Paul, who knew that the Lord would not come again "except there come a falling away first" (see 2 Thessalonians 2:3)
  40. ↑ Eyring, Henry B. (May 2008), «The True and Living Church», Ensign, LDS Church: 20–24, Արխիվացված օրիգինալից December 29, 2019-ին, Վերցված է July 17, 2019-ին
  41. ↑ Talmage, James E. (1909), The Great Apostasy, The Deseret News, էջ 68, ISBN 0-87579-843-8
  42. ↑ Richards, LeGrand (1976), A Marvelous Work and a Wonder, Deseret Book Company, էջ 24, ISBN 0-87747-161-4
  43. ↑ See JSH 1:69,72 Արխիվացված Դեկտեմբեր 28, 2019 Wayback Machine and Doctrine and Covenants 84:19–21 Արխիվացված Հունիս 20, 2019 Wayback Machine
  44. ↑ Smith's restoration differed significantly from other restorationist movements of the era (for instance, that of Alexander Campbell). Instead of using Bible analysis, Smith claimed to write and interpret scripture as the biblical prophets did. Bushman (2008, էջ. 5)
  45. ↑ Palmer; Keller; Choi; Toronto (1997). Religions of the World: A Latter-day Saint View. Brigham Young University. (Mormons take an inclusivist position that their religion is correct and true but that other religions have genuine value).
  46. ↑ Smith, Joseph Fielding; Galbraith, Richard C., eds. (1993) [1938]. Teachings of the Prophet Joseph Smith. Deseret Book Company. էջ 316. ISBN 0-87579-647-8. ("Have the Presbyterians any truth? Yes. Have the Baptists, Methodists, etc., any truth? Yes. They all have a little truth mixed with error. We should gather all the good and true principles in the world and treasure them up, or we shall not come out true 'Mormons'.")
  47. ↑ According to the Book of Moses, Lucifer offered an alternate plan that would guarantee the salvation of all spirits, however, at the cost of their agency, essentially forcing them to be saved. God's plan allowed spirits the freedom of choice but left room for some to fall out of his presence into darkness. Bushman (2008, էջ. 73)
  48. ↑ See King Follett discourse and Bushman (2008, էջ. 73)
  49. ↑ Bushman (2008, էջեր. 64–71)
  50. ↑ Mormons differ among themselves about the form of man in the beginning ... but Smith's intention was to assert that some essence of human personality has always existed. Bushman (2008, էջ. 72)
  51. ↑ Bushman (2008, էջ. 77)
  52. ↑ Nineteenth century Mormonism defined itself against Calvinistic religions that asserted humans' incapacity and utter dependence on the grace of God. Early Mormon preachers emphasized good works and moral obligation; however in the late twentieth century, Mormons pulled back from an "entrenched aversion" to the doctrines of grace, and today have an attitude of trusting in the grace of Christ while trying their best to do good works. Bushman (2008, էջ. 76)
  53. ↑ 53,0 53,1 53,2 Bracht, John (2012) [1990]. «The Americanization of Adam». In Trompf, G. W. (ed.). Cargo Cults and Millenarian Movements: Transoceanic Comparisons of New Religious Movements. Religion and Society. Vol. 29. Berlin and Boston: De Gruyter. էջեր 97–142. doi:10.1515/9783110874419.97. ISBN 978-3-11-087441-9.
  54. ↑ 54,0 54,1 Barlow, Philip L. (June 2012). «Chosen Land, Chosen People: Religious and American Exceptionalism Among the Mormons». The Review of Faith & International Affairs. 10 (2): 51–58. doi:10.1080/15570274.2012.682511. ISSN 1557-0274. S2CID 145547250.
  55. ↑ Yorgason, Ethan (2006). «The Shifting Role of the Latter-day Saints as the Quintessential American Religion». In Lippy, Charles H. (ed.). Faith in America: Changes, Challenges, New Directions. Volume 1: Organized Religion Today. Praeger Perspectives. London and Westport, Connecticut: Praeger Publishers. էջեր 141–163. ISBN 978-0-313-04961-3. LCCN 2006022880.
  56. ↑ 56,0 56,1 56,2 Givens, Terryl L. (2003) [2002]. «"A Seer Shall the Lord My God Raise Up": The Prophet and the Plates». By the Hand of Mormon: The American Scripture that Launched a New World Religion. New York: Oxford University Press. էջեր 8–42. doi:10.1093/019513818X.003.0002. ISBN 978-0-19-513818-4. OCLC 1028168787. S2CID 159734267.
  57. ↑ 57,0 57,1 57,2 Stark, Rodney (2005). «The Basis of Mormon Success». In Neilson, Reid L. (ed.). The Rise of Mormonism. New York: Columbia University Press. էջեր 114–116. doi:10.7312/star13634-006. ISBN 978-0-231-13634-1. LCCN 2005045464. OCLC 800910267. S2CID 99224315.
  58. ↑ Edwards, Jason A.; Weiss, David (2014). The Rhetoric of American Exceptionalism: Critical Essays (անգլերեն). McFarland. էջ 107. ISBN 978-0-7864-8681-6. Վերցված է January 5, 2021-ին.
  59. ↑ Quammen, Betsy Gaines (May 10, 2020). «COVID-19 and the White Horse Prophecy: The Theology of Ammon Bundy». History News Network. Columbian College of Arts and Sciences: The George Washington University. Արխիվացված օրիգինալից October 11, 2021-ին. Վերցված է January 4, 2021-ին.
  60. ↑ Duncan, Charles (February 6, 2020). «Did Mitt Romney fulfill a Mormon prophecy with vote to convict Trump?». Miami Herald. Արխիվացված օրիգինալից April 14, 2021-ին. Վերցված է January 4, 2021-ին.
  61. ↑ An ordinance is generally a physical act signifying a spiritual commitment or a covenant. Failure to honor that commitment results in the ordinance having no effect. However, sincere repentance can restore the blessings associated with the ordinance.
  62. ↑ ""Ordinances Արխիվացված Դեկտեմբեր 26, 2019 Wayback Machine," True to the Faith, (LDS Church, 2004) p. 109.
  63. ↑ Bushman (2008, էջեր. 60–61)
  64. ↑ Encyclopedia of Mormonism, Macmillan 1992, pp. 106–107
  65. ↑ Matthews, Robert J., A Bible! A Bible, Bookcraft, 1990, p. 13
  66. ↑ Teachings of the Prophet Joseph Smith, Deseret Book, 1976 [1938], էջեր 9–10, 327
  67. ↑ Encyclopedia of Mormonism, Macmillan 1992, pp. 111
  68. ↑ Smith, Joseph (27 August 1842). «History, 1838–1856, volume D-1 [1 August 1842–1 July 1843] [addenda], p.3 [addenda]». The Joseph Smith Papers. The Church of Jesus Christ of Latter-day Saints. Արխիվացված օրիգինալից September 10, 2021-ին. Վերցված է 10 September 2021-ին.
  69. ↑ 69,0 69,1 Bushman (2008, էջ. 26) See also: Doctrine and Covenants 68:4
  70. ↑ Oaks, Dallin H. (February 1992), «The Divinely Inspired Constitution», Ensign, Արխիվացված օրիգինալից June 30, 2022-ին, Վերցված է July 17, 2019-ին; cf. Կաղապար:Cite D&C
  71. ↑ «Continuing Revelation». Mormon.org. Արխիվացված օրիգինալից August 5, 2004-ին. Վերցված է August 5, 2005-ին.
  72. ↑ Bushman (2008, էջ. 8) ("As the name of the church ... suggests, Jesus Christ is the premier figure. Smith does not even play the role of the last and culminating prophet, as Muhammad does in Islam"); «What Mormons Believe About Jesus Christ». LDS Newsroom. Վերցված է November 11, 2011-ին.; In a 2011 Pew Survey a thousand Mormons were asked to volunteer the one word that best describes Mormons. The most common response from those surveyed was "Christian" or "Christ-centered".
  73. ↑ «Mormonism in America». Pew Research Center. January 2012. Արխիվացված է օրիգինալից January 15, 2012-ին. Վերցված է October 3, 2012-ին. «Mormons are nearly unanimous in describing Mormonism as a Christian religion, with 97% expressing this point of view.»
  74. ↑ 74,0 74,1 Robinson, Stephanie (May 1998), «Are Mormons Christians?», New Era, LDS Church, Արխիվացված օրիգինալից December 26, 2019-ին, Վերցված է July 17, 2019-ին
  75. ↑ According to Bruce R. McConkie, a general authority of the LDS Church, "Mormonism is indistinguishable from Christianity." Bruce R. McConkie, Mormon Doctrine, էջ 513
  76. ↑ For example, a 2007 poll conducted by the Pew Research Center found that one in three Americans surveyed do not consider Mormons to be Christian. See for example ReligionNewsblog.com Արխիվացված Հոկտեմբեր 4, 2009 Wayback Machine
  77. ↑ "It is sometimes said that Mormonism is to Christianity as Christianity is to Judaism. Both Mormonism and Christianity established themselves by reinterpreting a preceding faith. Christianity built on Judaism but emphasized the death and resurrection of Jesus Christ; Mormonism began with Christianity but accepted new revelation through a modern prophet." Bushman (2008, էջ. 62)
  78. ↑ Examples of organizations that do not recognize Mormonism as Christian include:
    • Luther Seminary (Granquist, Mark A. (March 7, 2011), «The New (and Old) Religions Around Us» (PDF), Luther Seminary, Արխիվացված է օրիգինալից (PDF) January 3, 2014-ին);
    • Midwestern Baptist Theological Seminary («Is Mormonism Christian?», Midwestern Baptist Theological Seminary, October 20, 2011, Արխիվացված է օրիգինալից August 29, 2013-ին, Վերցված է May 11, 2013-ին);
    • Southern Baptist Theological Seminary (Mohler, Albert (n.d.), «Is Mormonism Christian?», christianity.com, Salem Web Network, Արխիվացված օրիգինալից December 1, 2012-ին, Վերցված է May 11, 2013-ին.
    See also: Christian countercult movement
  79. ↑ , the most publicized of which included abolitionism, plural marriage and the church's theocratic aspirations (both now discontinued by the mainstream faith),
  80. ↑ For more information on historical conflicts, see History of the Latter Day Saint movement.
  81. ↑ Teaching that existing denominations "were believing in incorrect doctrines, and that none of them was acknowledged by God as his church and kingdom" Smith 1842a, էջ. 707 and "all their creeds were an abomination in his sight." Smith 1842c, էջ. 748
  82. ↑ «What Mormons Believe About Jesus Christ». Newsroom.lds.org. Արխիվացված օրիգինալից June 29, 2019-ին. Վերցված է November 27, 2013-ին.
  83. ↑ Smith, Joseph Fielding, ed. (1976) [1938], Teachings of the Prophet Joseph Smith, Salt Lake City: Deseret Book, էջ 370
  84. ↑ See, for instance, Thessalonians 2:2–3 Արխիվացված Դեկտեմբեր 26, 2019 Wayback Machine and Acts 3:19–21 Արխիվացված Հուլիս 13, 2019 Wayback Machine
  85. ↑ «Joseph Smith History 1:18–19». Scriptures.lds.org. Արխիվացված օրիգինալից October 15, 2019-ին. Վերցված է November 27, 2013-ին.
  86. ↑ Mormon scriptures speak of hell in two ways. The first is another name for spirit prison, a place for the spirits of people who have "died in their sins." The second is a more permanent place called Outer Darkness, reserved for the Devil, his angels, and those who have committed the unpardonable sin. True to the Faith: A Gospel Reference, 2004, LDS Church. "Hell Արխիվացված 2010-06-16 Wayback Machine," p. 81; See also: Christian views on Hell (Latter-day Saints)
  87. ↑ McConkie, Bruce R. (May 1985), «The Purifying Power of Gethsemane», Ensign: 9, Արխիվացված օրիգինալից December 29, 2019-ին, Վերցված է July 17, 2019-ին
  88. ↑ Bushman (2008, էջ. 71)
  89. ↑ Worthen, Molly, "The Missionary Position Արխիվացված Նոյեմբեր 3, 2014 Wayback Machine", Foreign Policy, June 13, 2011.
  90. ↑ «BYU Jerusalem Center for Near Eastern Studies». Ce.byu.edu. Արխիվացված օրիգինալից February 26, 2011-ին. Վերցված է November 27, 2013-ին.
  91. ↑ Pyle, Richard. «Mormons, Jews sign agreement on baptizing Holocaust victims». Արխիվացված օրիգինալից December 18, 2008-ին. Վերցված է January 4, 2007-ին. AP Newswire, May 5, 1995.
  92. ↑ «Matthew Bowman: Why some Latter-day Saints believe in UFOs and why these alien travelers fit with their religion». The Salt Lake Tribune (ամերիկյան անգլերեն). Արխիվացված օրիգինալից March 14, 2024-ին. Վերցված է 2024-03-14-ին.
  93. ↑ The LDS Church encourages journalists not to use the word Mormon in reference to organizations or people that practice polygamy «Style Guide – LDS Newsroom». April 9, 2010. Արխիվացված օրիգինալից June 13, 2019-ին. Վերցված է November 11, 2011-ին.; The church repudiates polygamist groups and excommunicates their members if discovered Bushman (2008, էջ. 91); «Mormons seek distance from polygamous sects». NBC News. 2008. Արխիվացված օրիգինալից August 14, 2020-ին. Վերցված է April 16, 2020-ին.
  94. ↑ Hardy, B. Carmon (December 1, 2011). «The Persistence of Mormon Plural Marriage». Dialogue: A Journal of Mormon Thought. 44 (4): 43–106. doi:10.5406/dialjmormthou.44.4.0043. S2CID 172005470. Արխիվացված օրիգինալից September 15, 2022-ին. Վերցված է September 15, 2022-ին.
  95. ↑ «Skin Color in Mormon Scripture and Theology» (PDF). Արխիվացված է օրիգինալից (PDF) January 22, 2009-ին. Վերցված է February 6, 2009-ին.

Մեջբերված և ընդհանուր աղբյուրներ

խմբագրել

Գրականություն

խմբագրել

Արտաքին հղումներ

խմբագրել

Հղումներ կոնկրետ մորմոնական հարանվանությունների պաշտոնական կայքերին

խմբագրել
 Վիքիպահեստն ունի նյութեր, որոնք վերաբերում են «Մորմոնականություն» հոդվածին։
Ստացված է «https://hy.wiki.x.io/w/index.php?title=Մորմոնականություն&oldid=10109696» էջից