Վիքիպեդիա

Հովհաննես Մկրտիչ

Հովհաննես Մկրտիչ (լատին․՝ Io[h]annes Baptista, Հին հունարեն։ Ἰωάννης ὁ βαπτίζων, հուն․՝ Ιωάννης ο Βαπτιστής, եբրայերեն՝ יוֹחָנָן הַמַּטְבִּיל‎ Յոխանան հա֊Մատբիլ), Քրիստոնեական կրոնի գլխավոր գործող անձանցից մեկը։ Բազմաթիվ եկեղեցիների կողմից ճանաչվել է սուրբ։ Հովհաննես Մկրտիչի մասին պատմվում է ինչպես Ավետարանում, այնպես էլ Ղուրանում։

Հովհաննես Մկրտիչ
ԺամանակաշրջանՀռոմեական կայսրություն
Ծնունդմոտ մ. թ. ա. 4
ԾննդավայրԷյն Քարեմ, Հորդանանական Հուդեա[1]
Վախճանմոտ 32
Վախճան վայրMachaerus, Herodian Tetrarchy[1]
Վախճան պատճառգլխատում
Թաղման վայրNabi Yahya Mosque
ԵկեղեցիՀայ Առաքելական Եկեղեցի, Ասորի Արևելյան Եկեղեցի, Կաթոլիկություն, Ուղղափառություն, Անգլիկանություն, Լյութերականություն, Հինարևելյան եկեղեցիներ
Սրբացված կարգսուրբ
Պաշտամունքի վայրՀովհաննես Մկրտիչ եկեղեցի, Երուսաղեմ
Հիշատակության օրՀունիսի 24 (ծնունդը),
օգոստոսի 29 (գլխատում),
հունվարի 7 (սինաքսիս,
Արևելյան Ուղղափառություն)
Սուրբ հովանավորՀորդանան, Պուերտո Ռիկո, Հիվանդախնամների հոգևոր-ասպետական միաբանություն Ֆրանսիական Կանադա, Նյուֆաունդլենդ կղզի, Ֆլորենսիա, Ճենովա, Մոնզա, Պորտո, Թուրին.
Աշխատանքճգնավորություն
Պաշտոնմարգարե
Ազգությունհրեա
ԲնակավայրJudaean Desert?
ԱշակերտՀիսուս
ՄայրElizabeth?[2]
ՀայրԶաքարիա[2]
«Հովհաննես Մկրտիչ» Էլ Գրեկո

Հովհաննես Մկրտչի ծնունդը և մանկությունը

խմբագրել
 
«Հովհաննես Մկրտչի ծնունդը»

Համաձայն Ղուկասի Ավետարանի, որն ի տարբերություն մյուսների (Մատթեոսի, Մարկոսի և Հովհաննեսի Ավետարանների) միակն է, որ ներկայացնում է Հովհաննեսի նախածննդյան և ծննդյան պատմությունը, Մկրտիչը որդին էր արդար կյանքով ապրող Եղիսաբեթի և քահանա Զաքարիայի, ովքեր, չնայած ծեր տարիքին, երկար տարիներ զավակ չէին ունենում (Ավետարան ըստ Ղուկասի|Ղուկ. 1: 5-7), ինչը հրեական միջավայրում մեծ անպատվություն էր համարվում։ Հովհաննեսի ծնվելու լուրը Զաքարիան ստացավ Աստծուց՝ Գաբրիել հրեշտակապետի միջոցով՝ Տաճարում ծիսական խնկարկություն կատարելու ժամանակ։ Այս հրաշալի իրողությունը և Գաբրիելի խոսքերը, թե մանուկը մեծ ուրախություն պետք է լինի շատերի համար, Սուրբ Հոգով լցված՝ մարդկանց պետք է պատրաստի երկար սպասված Մեսիայի (Քրիստոսի) գալստյանը, որոշակի կասկածներ է առաջացնում Զաքարիայի մոտ, ինչի համար հրեշտակապետը մինչև Հովհաննեսի ծնվելը նրան պատժում է համրությամբ (Ղուկ. 1: 8-25)։ Տաճարում իր պաշտոնի կատարումն ավարտելուց հետո Զաքարիան մեկնում է իր տուն, որից հետո Եղիսաբեթը հղիանում է։ Հովհաննեսի՝ Աստծո ընտրյալ լինելու հանգամանքը առաջին անգամ երևում է նրա՝ դեռևս Եղիսաբեթի որովայնում եղած ժամանակ. երբ Եղիասաբեթը հանդիպում է Մարիամ Կույսին, ով արդեն հղի էր Հիսուսով, մանուկը նրա որովայնում սկսում է ակտիվորեն խաղալ (Ղուկ. 1: 35-45)։ Հովհաննեսի ծնունդը ըստ գիտական հաշվարկների՝ համընկնում է Ք.ա. 5-4 թթ.-ի միջև։ Նրա ծնունդից հետո Զաքարիայի լեզուն իսկապես բացվեց և նա սկսեց օրհնաբանել Աստծուն (Ղուկ. 1: 67-75)։ Համաձայն Գաբրիելի հրամանի՝ մանկանը անվանեցին Հովհաննես (հուն.՝ ioannes, եբր.՝ johohanan), որ թարգմանվում է աստվածաշնորհ, Աստծո ողորմություն[3]։ Ավետարանից հայտնի վերջին տվյալը Հովհաննեսի մանկության մասին այն է, որ .«նա բնակվում էր անապատում մինչև այն օրը, երբ երևաց Իսրայելում» (Ղուկ. 1: 80)։ Այս տողը և հատկապես անապատում բնակվելու հանգամանքը զանազան գիտական և ոչ գիտական կարծիքների առիթ է հանդիսացել, որոնք միտված են լույս սփռել Հովհաննեսի կյանքի անհայտ այդ շրջանի վրա։ Շրջանառվող կարծիքներից ամենատարածվածներն են՝

  1. Հովհաննեսը նազովրեական ուխտ էր արել[4]
  2. Հովհաննեսը մանկությունից սկսյալ եղել էր եսեննական աղանդի անդամ կամ հետևորդ[5]։

Այսուհանդերձ գոյություն ունեն թե՛ առաջին, թե՛ երկրորդ վարկածները հերքող մի շարք լուրջ ու ակնհայտ դրույթներ։

Հովհաննես Մկրտչի քարոզչությունը

խմբագրել

Հովհաննես Մկրտչի քարոզչության մասին խոսում են բոլոր Ավետարանիչներն էլ՝ թե՛ համատեսները, և թե՛ Հովհաննես Ավետարանիչը։ Համաձայն նրանց՝ նոր մարգարեն ասպարեզ ելավ, երբ արդեն հասուն երեսնամյա մարդ էր (Ղուկ. 3: 23)։ Հրեաների միջավայրում նրա հայտնվելն այնքան մեծ կարևորություն է ձեռք բերում (շուրջ 400 տարի Հրեաստանում մարգարե չէր եղել), որ Ղուկաս Ավետարանիչը այդ փաստն արձանագրում է պատմական 6 հանգամանքով[6] (Ղուկ. 3: 1-2)՝

  1. Տիբերիոս կայսեր 15-րդ տարով,
  2. Պոնտացի Պիղատոսի կուսակալության շրջանով,
  3. Հերովդես Անտիպասի չորրորդապետության շրջանով,
  4. Փիլիպպոսի չորրորդապետության շրջանով,
  5. Լյուսանիասի չորրորդապետության շրջանով,
  6. Աննայի և Կայիափայի քահանայապետության շրջանով։

Հովհաննեսի հայտնվելը Ավետարանիչները նաև հիմնավորում են հինկտակարանյան մարգարեություններով. «Անապատում կանչողի ձայնն է. Պատրաստեցե՛ք Տիրոջ Ճանապարհը, հարթեցե՛ք նրա շավիղները։ Բոլոր ձորերը թող լցվե՛ն, բոլոր լեռներն ու բլուրները խոնարհվե՛ն, դժվարին ճանապարհները թող հեշտ դառնան, առապարները՝ հարթ ճանապարհներ. և ամեն մարդ կտեսնի Աստծու փրկությունը (Ղուկ. 3:4-6, հմմտ. Մարկ. 1:3-4, Մատթ. 3:3, Ես. 40:3-5), «Ահավասիկ ես ուղարկում եմ իմ պատգամավորին քո առաջից, որ կպատրաստի քո ճանապարհը քո առաջ» (Մարկ. 1: 2 հմմտ. Մաղ. 3: 1)։ Գալով ասպարեզ՝ Հովհաննեսը դիմում է ժողովրդին նույն այն խոսքերով, որոնցով հետո պետք է իր քարոզչությունը սկսեր Հիսուսը. «Ապաշխարեցե'ք, որովհետև երկնքի արքայությունը մոտեցել է» (Մատթ. 3: 2)։ Խոսելով նոր մարգարեի քարոզչության նպատակի մասին՝ Հովհաննես Ավետարանիչը նշում է. «Կար մի մարդ՝ Աստծուց ուղարկված. Նրա անունը՝ Հովհաննես։ Սա եկավ որպես վկա, որպեսզի վկայի լույսի մասին, որ բոլորը նրա միջոցով հավատան։ Ինքը լույսը չէր, այլ եկել էր, որ վկայի լույսի մասին» (Հովհ. 1: 6-8)։ Ահա Լույսին՝ Քրիստոսին նախորդելու այս հանգամանքը պատճառ է հանդիսացել Հովհաննեսին տրվող մեկ այլ անվանման՝ Հովհաննես Կարապետ (Նախակարապետ), որ նշանակում է առաջնորդ։ Հայտնվելով Հրեաստանի անապատում՝ Հովհաննեսը հանդես է գալիս ցնցող քարոզչությամբ. այս քարոզը, նրա՝ մինչ այդ ունեցած կենցաղն ու ասկետիկ կերպարը («Եվ ինքը՝ Հովհաննեսը, ուղտի մազից զգեստ ուներ և կաշվե գոտի՝ իր մեջքին, իսկ նրա կերակուրն էր մորեխ ու վայրի մեղր» (Մատթ. 3: 4 հմմտ. Մարկ. Ա 6)) վստահություն է ներշնչում Հովհաննեսի հանդեպ և շատերը՝ բնակչության զանազան խավեր (հմմտ. Ղուկ. 3: 7-14) հետևում են նրան և անգամ մտածում, թե գուցե Հովհաննեսն է սպասյալ Մեսիան (Ղուկ. 3: 15)։ Ընդհանուր առմամբ Հովահննես Կարապետի քարոզչությունը կարելի է ամփոփել 3 անունների տակ՝

  1. կոչ ապաշխարության,
  2. կոչ մկրտության,
  3. վկայություն իրենից հետո Եկողի մասին

Վերոնշյալ 3 կետերը, սակայն, Ավետրանում հանդես են գալիս միախառնված և հաճախ զատորոշելը բավական դժվարություն է առաջացնում։ Ընդհանուր համապատկերում ակնհայտ է, որ Հովհաննեսը քարոզով փորձում էր ապաշխարության մղել մեղավոր ժողովրդին մկրտության սիմվոլիկ արարողությամբ (պետք չէ շփոթել Քրիստոնեական Մկրտության խորհրդի հետ) և որպես միջնորդ՝ պատրաստել Իսրայելին Մեսիայի գալստյանը (հմմտ. Մատթ. 3: 1-2, Մարկ. 1: 4, Ղուկ. 3: 3 )։ Վերևում նշված 3 կետերը, նշենք, ներկայացնում է նաև ազգությամբ հրեա Հովսեփոս Փլաբիոս պատմիչն իր «Հրեական հնախոսություններ»-ի 18/5: 2 հատվածում[7]։ Ապաշխարություն ասելով՝ Հովհաննեսը նկատի ուներ հրաժարումը նախկին սխալ կայնքից և դարձը դեպի Աստված։ Սա, ի դեպ, վերաբերում էր և հրեաներին, ովքեր իրեն ուղղակի ընտրյալ և փրկված էին համարում, և հեթանոսներին, ովքեր համարվում էին մեղսակիր և մերժվում էին հրեաներից։ Մկրտությունը, որ կատարում էր Հովհաննեսը Հորդանան գետում (այստեղից էլ նրան տրվող Մկրտիչ մակդիրը), կատարվում էր ամբողջական ընկղմումով ջրի մեջ։ Արարողությունը, որ առկա է շատ ժողովուրդների մշակույթների մեջ, թեև որոշ նմանություններով համընկնում է որոշ ծեսերի հետ, բայց և ունի որոշ ուրույն գծեր, ինչը փաստում է դրա ինքնուրույնության մասին։ Ջուրը Հովհաննեսի համար ունի միստիկ, խորհրդավոր իմաստ. այն մարմնի արտաքին մաքրումից տանում է ներքին մաքրման[8]։ Հստակ է նաև, որ Մկրտչի սկսած մկրտությունը նախապատրաստումն էր իր ետևից Եկողի գործունեության։ Այստեղ ակնհայտ են դառնում նրա վախճանաբանական հայացքները. նա անընդհատ խոսում է դատաստանի մասին և հայտարարելով, թե դրա ժամն արդեն իսկ հասել է՝ խոստովանում է, որ իր պարտականությունը լոկ ցածր՝ նախապատրաստական աշխատանքն է. բուն գործը՝ դատն ու դատաստանը, վերապահված է իր ետևից Եկողին։ Եթե առանձնացնենք Մկրտչի վախճանաբանական հայացքները, ապա կստանանք գեղեցիկ պատկերավորումներով այս հատվածները.

  • «Ապաշխարեցե'ք, որովհետև երկնքի արքայությունը մոտեցել է» (Մատթ. 3: 2),
  • «…որովհետև կացինն ահա ծառերի արմատին է դրված։ Ամեն ծառ, որ բարի պտուղ չի տա, կտրվում և կրակն է գցվում» (Մատթ. 3: 10, Ղուկ. 3: 9),
  • «Որի (Քրիստոսի - հեղինակ) քամհարը իր ձեռքում է, և կմաքրի իր կալը, ցորենը կհավաքի իր շտեմարանում և հարդը կայրի անշեջ կրակով» (Մատթ. 3: 12, Ղուկ. 3: 17)։

Բոլոր այս երեք հղումներն էլ մատնացույց են անում, որ անհրաժեշտ է փոխել կյանքը քանի դեռ ժամանակ կա, հակառակ դեպքում բոլոր անպիտանները և անօգուտները պետք է դատաստանի ենթարկվեն։ Հովհաննեսի այս քարոզչություն այնքան մեծ ժողովրդականություն է ձեռք բերում մարդկանց շրջանում, որ նրան հարցաքննելու են գալիս անգամ հրեա առաջնորդները. այստեղ Հովհաննեսը վերջնականապես փաստում է իր՝ Քրիստոսը չլինելը և հիմնավորապես պնդում, որ ինքը մեկն է, ով պատրաստում է Աստծո Գառի՝ Քրիստոս Հիսուսի ճանապարհը, ճանապարհը Մեկի, Ումից նա չափազանց փոքր է, Ում առաջ անգամ ստրկություն չի կարող անել և արձակել Նրա կոշիկների կապերը (հմմտ. Հովհ. 1:15-28), Մեկի, ով պետք է մկրտի Հոգով և հրով (Մարկ. 1:7, Ղուկ 3:16)։

Հիսուս Քրիստոսի Մկրտությունը Հովհաննես Մկրտչից

խմբագրել

Հայ Առաքելական Եկեղեցու ավանդության համաձայն, Հիսուսի Մկրտությունը Հովհաննեսից տեղի է ունեցել հունվարի 6-ին՝ Սուրբ Ծնունդից ճիշտ 30 տարի հետո նույն օրը։ Այս Մկրտության մասին ամենաընդարձակը Ավետարանիչներից խոսում է Մատթեոսը. «Այն ժամանակ Հիսուս Գալիլիայից Հորդանան եկավ, Հովհաննեսի մոտ՝ նրանից մկրտվելու։ Իսկ Հովհաննեսն ընդդիմացավ նրան ու ասաց. «Ինձ պետք է, որ քեզնից մկրտվեմ և դու ինձ մոտ ես գալիս»։ Հիսուս պատասխանեց և ասաց նրան. «Թույլ տուր հիմա, որովհետև այսպես վայել է, որ մենք կատարենք Աստծու ամեն արդարություն»։ Եվ ապա նրան թույլ տվեց։ Եվ երբ Հիսուս մկրտվեց, իսկույն ջրից դուրս ելավ. և ահա երկինքը բացվեց նրան, և նա տեսավ Աստծու Հոգին, որն իջում էր ինչպես աղավնի և գալիս էր իր վրա։ Եվ ահա՝ մի ձայն երկնքից, որ ասում էր. «Դա է իմ սիրելի Որդին, որն ունի իմ ամբողջ բարեհաճությունը» (Մատթ. 3: 13-17)։ Գրեթե նույնը կրկնում են նաև Ղուկաս և Մարկոս Ավետարանիչները՝ ավելացնելով միայն, որ Հիսուսը մկրտվելիս աղոթում էր (Ղուկ. 3: 21) և որ աղավնին իջավ «մարմնավոր տեսքով» (Ղուկ. 3: 22)։ Այն, որ ետևից Եկող ավելի Զորեղը պետք է մկրտվեր իրեն ստրուկից ցածր դասող Հովհաննեսից, զարմանք է առաջացնում Մկրտչի մոտ. նա ինքն էր ցանկանում մկրտվել Քրիստոսից, սակայն Հիսուսը պնդում է, որ Աստծո ցանկությունը Իր Մկրտությունն է և անհրաժեշտ է հնազանդ լինել աստվածադիր օրենքին։ Այնուհետև Ավետարանիչները խոսում են 2 հրաշքի՝ աղավնու տեսքով Սուրբ Հոգու էջքի և երկնքից հնչող ձայնի մասին։ Համաձայն Հովհաննես Ավետարանչի՝ աղավնու իջնելը նշան էր Հովհաննեսի համար, որով նա պետք է ճանաչեր, որ Հիսուսն է Աստծո որդին (Հովհ. 1: 32-34)։ Նույն նպատակն էր հետապնդում նաև երկնքից հնչած ձայնը, որն արդեն ժողովրդի լայն զանգվածներին հայտարարեց, թե ով է Քրիստոսը։

Հովհաննես Մկրտչի բանտարկությունը և գլխատումը

խմբագրել

Քրիստոսի մասին վկայություն տալուց հետո Հովհաննես Մկրտչին գտնում ենք բանտարկված. Այս մասին տեղեկություններ են հայտնում ինչպես համատես Ավետարանները, այնպես էլ Հովսեփոս Փլավիոս հրեա պատմագիրը։ Ի մասնավորի, Ղուկաս Ավետարանիչն այդ առթիվ հայտնում է. «Բայց Հերովդես չորրորդապետը, հանդիմանված լինելով Հովհաննեսի կողմից, իր եղբոր կնոջ՝ Հերովդիայի պատճառով և այն բոլոր չարիքների համար, որ Հերովդեսը գործել էր, այդ բոլորի վրայ ավելացրեց և այն, որ Հովհաննեսին բանտարկեց» (Ղուկ. 3: 17-18 հմմտ. Մատթ. 14: 3-4, Մարկ. 6: 17-18)։ Բանն այն է, որ Հերովդական ընտանիքում ամուսնական կապերը միշտ եղել են չափազանց խճճված։ Այսպես՝ Հերովդես Մեծի բազում ամուսնություններից սամարացի Մաղթակիայից ունեցած որդին էր Հերովդես Անտիպասը, ով հոր մահվանից հետո դարձավ Գալիլիայի և Պերեայի չորրորդապետը։ Սա ամուսնացած էր իր հարևան Արաբիայի Նաբատեական արքա Արետաս Դ-ի դստեր հետ[9]։ Սակայն ժամանակի ընթացքում, չդավաճանելով իր տոհմում արմատ գցած խառնամուսնությունների սովորությանը, ինքն էլ դիմեց նման քայլի. Այցելելով իր եղբորը՝ Փիլիպպոսին, Անտիպասը սիրահարվեց եղբոր կնոջը՝ Հերովդիային և նրան ամուսնության առաջարկ արեց։ Հերովդիան, որ միևնույն ժամանակ դուստրն էր Հերովդես Անտիպասի ոչ հարազատ մեկ այլ եղբոր (այսինքն՝ Անտիպասի զարմուհին էր), չմերժեց առաջարկը[10]։ Սա հաշվի առնելով՝ Հովհաննես Մկրտիչը՝ որպես ճշմարիտ մարգարե, մի քանի պատճառ ուներ Հերովդեսին հանդիմանելու.

ա. Ամուսնություն եղբոր կնոջ հետ (Մարկ 6։ 18, Մատթ. 14: 4 հմմտ. Ղևտ. 20: 21, 18: 16),
բ. Ամուսնություն ազգականի հետ՝ արյունապղծություն
գ. Կրկնամուսնություն առանց նախկին կնոջն արձակելու[11] (հմմտ. Բ Օր. 24: 1)
դ. Մի պատճառ էլ ներկայացնում է Փլավիոս պատմիչը «Հրեական հնախոսություններում» (18/5: 2). այդ պատճառը հեղափոխական գաղափարներն էին Մկրտչի խոսքում[7]։ Թեև Ավետարանները չեն նշում բանտարկության վայրը, բայց Հովսեփոս պատմիչը հստակ տալիս է սահմանամերձ Մաքերոն ամրոցի անունը[12]։

Մկրտչի դատափետող ընթացքը ոխով է լցնում Հերովդիայի՝ Անտիպասի կնոջ սիրտը և նա ճանապարհներ է որոնում սպանելու մարգարեին (Մատթ. 14: 5, Մարկ. 6: 19-20)։ Ի վերջո, հարմար առիթ ընձեռվում է. «Սակայն մի հարմար օր եկավ, երբ Հերովդեսը իր ծննդյան տարեդարձի ընթրիքն էր տալիս իր նախարարներին, Գալիլիայի մեծամեծներին և հազարապետներին։ Եվ երբ Հերովդիայի դուստրը ներս մտավ և սկսեց պարել, դուր եկավ Հերովդեսին և սեղանակիցներին. թագավորը աղջկան ասաց. «Ուզի՛ր ինձնից, ինչ որ կամենում ես, և քեզ կտամ»։ Եվ երդվեց նրան շատ անգամ, թե՝ դու ինձնից ինչ էլ որ ուզես, կտամ քեզ, մինչև իսկ իմ թագավորության կեսը։ Աղջիկը դուրս գնալով իր մորն ասաց՝ ի՞նչ ուզեմ։ Եվ սա ասաց՝ Հովհաննես Մկրտչի գլուխը։ Եվ աղջիկը շտապով վերստին մտնելով թագավորի մոտ՝ ասաց. «Ուզում եմ, որ հիմա ինձ տաս սկուտեղի վրա Հովհաննես Մկրտչի գլուխը»։ Եվ թագաւորը սաստիկ տրտմեց, բայց իր երդումների և հրավիրյալների պատճառով չուզեց նրան մերժել։ Եվ թագավորը իսկույն դահիճ ուղարկեց ու հրամայեց բերել Հովհաննեսի գլուխը։ Եվ սա գնաց գլխատեց նրան բանտում ու նրա գլուխը սկուտեղով բերեց և տվեց աղջկան, և աղջիկը տարավ տվեց իր մորը» (Մարկ. 6: 22-29)։ Հովսեփոս Փլավիոսը հայտնում է պարուհու անունը՝ Սաղոմե (նա Հերովդիայի դուստրն էր առաջին ամուսնությունից)[12]։ Չնայած արբած Հերովդեսի խոսքը իրավական ոչ մի հիմք չուներ, այնուամենայնիվ, նա կատարում է իր խոստումը՝ միևնույն ժամանակ խախտելով պետական օրենքը. նա մահապատիժ է իրականացնում առանց դատավարություն կատարելու։ Դժվար է ճշգրիտ որոշել Մկրտչի մահվան թվականը, բայց եթե հետևենք Մաղաքիա արք. Օրմանյանի այն խոսքին, թե Հովհաննեսը 2 տարի է քարոզել և 1 տարի անցկացրել բանտում, ապա մոտավոր հաշվարկները հանգում են 29-30 թվականներին[13]։

Ըստ Ավետարանների՝ երբ Հովհաննես Մկրտչի աշակերտներն իմանում են ուսուցչի մահվան մասին, գալիս վերցնում են մարմինը և հողին են հանձնում (Մատթ. 14: 12, Մարկ. 6: 29)։ Գոյություն ունեն մի շարք ավանդություններ՝ կապված Հովհաննես Մկրտչի մասունքների հետ, որոնցից հայկականը հայտնում է Ագաթանգեղոս պատմիչը՝ տեղեկացնելով, որ Սուրբ Գրիգոր Լուսավորիչ հայրապետը Հայոց աշխարհ է բերել Մկրտչի և Աթանագինե վկայի մասունքները և ամփոփելով՝ եկեղեցի է կառուցել այդ տեղում[14]։ Ըստ պատմիչ Մովսես Կաղանկատվացու՝ բազում դեգերումներից հետո Մկրտչի գլուխն, ի վերջո, ընկնում է Արցախի իշխան Ջալալ Դոլայի եղբոր ձեռքը և երբ նա մերժում է իշխանին տալ սրբի գլուխը, Ջալալ Դոլան բռնի այն խլում է եղբորից և Գանձակ տանելով՝ ամփոփում է հողում ու 1211 թ. հրաշակերտ մի եկեղեցի է կառուցում, որն անվանվում է Գանձասարի սուրբ Հովհաննես[15]։

Հայ Առաքելական Սուրբ Եկեղեցին Հովհաննես Մկրտչին դասում է ամենահայտնի սրբերի շարքում և 4 տոն ունի սահմանած Մկրտչի հիշատակին՝ Տոն Սուրբ Հովհաննես Մկրտչի ծննդյան, Սուրբ Հովհաննես Մկրտչի գլխատման հիշատակությունը, Տոն Սուրբ Հովհաննես Մկրտչի և Աթանագինե եպիսկոպոսի, Տոն Սուրբ Հովհաննես Մկրտչի և Հոբ Արդարի:

Քրիստոսը և Հովհաննես Մկրտիչը

խմբագրել
 
«Հովհաննեսը մկրտում է Հիսուսին» Հ. Հովնաթանյան

Այն, որ Հովհաննես Մկրտիչը և Հիսուսը ազգականներ էին, նշում է նաև Ղուկաս Ավետարանիչը (1։ 36), սակայն, որքան էլ որ տարօրինակ է, նրանց երկխոսության կամ համատեղ գործի մեջ գրեթե չենք հանդիպում։ Առկա միակ երկխոսությունն էլ իր հերթին երկու կերպարներին ներկայացնում է փոքրիկ ընդդիմության մեջ. «Այն ժամանակ Հիսուս Գալիլիայից Հորդանան եկավ, Հովհաննեսի մոտ՝ նրանից մկրտվելու։ Իսկ Հովհաննեսն ընդդիմացավ նրան ու ասաց. «Ի՛նձ պետք է, որ քեզնից մկրտվեմ, և դու ի՞նձ մոտ ես գալիս»։ Հիսուս պատասխանեց և ասաց նրան. «Թու՛յլ տուր հիմա, որովհետև այսպես վայել է, որ մենք կատարենք Աստծու ամեն արդարություն» (Մատթ. 3: 13-15)։ Սա հաճախ ընկալվել է որպես Մկրտչի գերակայություն Հիսուսի հանդեպ։ Առհասարակ այդ գաղափարն իր զարգացումն ապրեց 20-րդ դարում, երբ պատմական Հիսուսի կերպարի վերականգման աշխատանքում մեծ կարևորություն տրվեց Մկրտչի պատմական կերպարի վերականգմանը։ Դրանց արդյունքում ակնհայտ դարձավ, որ նրանց 2-ի գործունեության մեջ բավականին շատ արտաքին նմանություններ կան։ Նմանությունների օգտին էր խոսում նաև Մարկ. 6: 14, 16 հատվածը, ուր Հերովդես Անտիպասը շփոթում է Հիսուսին Հովհաննեսի հետ։ Այս նմանությունները և Մկրտչի քարոզչության ժամանակագրական առաջնությունը Քրիստոսի քարոզչությունից, կարծիք ծնեցին, որ Հովհաննեսը՝ որպես արդեն իսկ հաստատված հեղինակություն, իր աշակերտների մեջ պետք է ունեցած լինի նաև Հիսուսին։ Հարցը ավելի է սրվում Մատթ. 11: 2-6 հատվածում (հմմտ. Ղուկ. 7: 18-23). «Հովհաննեսը, երբ բանտում լսեց Քրիստոսի գործերի մասին, ուղարկեց իր աշակերտներին և նրանց միջոցով ասաց նրան. «Դո՞ւ ես, որ գալու էիր, թե՞ ուրիշին սպասենք»։ Բազմաթիվ մեկնիչներ են անդրադարձել այս գայթակղիչ հատվածին, սակայն ամենատարածված մեկնաբանությունները սրանքն են.

  • Հովհաննեսը չէր կասկածում, այլ ցանկանում էր ամրացնել իր աշակերտների հավատքը[16]։
  • Հարցումը նպատակ էր հետապնդում արագացնել մեսիական դարաշրջանի գալուստը[17]։
  • Հովհաննեսը՝ որպես պահպանողական հրեա, չէր կարողանում համակերպվել Քրիստոսի՝ Օրենքի տառին չհետևելու փաստի հետ։

Այսքանով հանդերձ չի կարելի մոռացության մատնել այն, որ Հովհաննեսի Ավետարանում Մկրտիչը չափազանց դրական է խոսում Քրիստոսի վերաբերյալ (Հովհ. 1: 29-31)։ Դրական վերաբերմունքն ընդգծվում է նաև հարսի ու փեսայի այլաբանական հատվածում, ուր Մկրտիչն իրեն լոկ միջնորդ է համարում Քրիստոսի և Եկեղեցու միջև՝ պնդելով, որ Քրիստոս պետք է մեծանա, իսկ ինքը՝ նվազի (Հովհ. 3: 27-30)։ Հետաքրքրական է նաև Հիսուսի մոտեցումը Հովհաննեսին. այն բանից հետո, երբ Մկրտչի աշակերտները մեկնում են Հիսուսի մոտից, վերջինս մի տեսակ երկխոսություն է սկսում հավաքվածների հետ, ուր բացեիբաց գովերգում է Հովհաննես Մկրտչին՝ անվանելով «առավել քան մարգարե» (Մատթ. 11: 9), «ամենամեծը կանանցից ծնվածների մեջ» (Մատթ. 11: 11), համեմատում է Հին Կտակարանի ամենանախանձախնդիր մարգարեի՝ Եղիայի հետ (Մատթ. 11: 14)։ Մեկ այլ հատվածում էլ Հիսուս Հովհաննեսին «ճրագ» է անվանում, որը լուսավորում էր մարդկանց (Հովհ. 5: 35)։ Այսպիսով, ակնհայտ է դառնում, որ Հովհաննեսի և Հիսուսի միջև լարվածության վերաբերյալ կարծիքն արհեստածին է, և հստակ է, որ որպես «ճանապարհ հարթող» Մկրտիչը քաջ գիտակցում էր իր գործի կարևորությունը և Աստծո շնորհով հավատում էր Քրիստոս Աստվածորդուն, քանի որ նա էր, որ ասում էր. «Նա, որ իմ հետևից էր գալու, ինձնից մեծ եղավ, որովհետև ինձնից առաջ կար» (Հովհ. 1: 15)։

Հովհաննես Մկրտչի կերպարը հայ մատենագրության մեջ

խմբագրել
 
Սբ. Հովհաննես Մկրտիչ, Փարիզի Հայ Առաքելական Եկեղեցի

Քրիստոնեական մատենագրության մեջ Հովհաննես Մկրտչի կերպարը առանձնահատուկ տեղ է գրավել։ Նրա գործի և կերպարի հատկորոշմանն անդրադարձել են ինչպես Ընդհանրական Եկեղեցու հոգևոր հայրերը, այնպես էլ Հայ Առաքելական Սուրբ Եկեղեցու վարդապետները։ Դրանք, սակայն, ուղղակի կամ անուղղակի բնորոշումներ են՝ հիմնականում քաղած Աստվածաշունչ Մատյանից և մասամբ՝ Ավանդությունից։ Ըստ այդմ՝ Հովհաննեսը հիմնականում հայտնի է «ՄԿՐՏԻՉ» բնորոշմամբ (Մատթ. 3: 1, 14: 2, Մարկ. 6: 14, Ղուկ. 7: 20, 23), քանի որ հենց նա էր, որ սկսեց կիրառել ապաշխարության մկրտությունը և մկրտեց Հիսուս Քրիստոսին։ Հայ եկեղեցական մատենագրության մեջ «Մկրտիչ» բնորոշումը ձեռք է բերել հատուկ անվան նշանակություն, սակայն սրա կողքին կա նաև «ՁԵՌՆԱԴՐՈՂ» անվանումը. պատճառն այն է, հավանաբար, որ հնում մկրտելիս ձեռքը դնում էր մկրտվողի գլխին (շնորհը փոխանցելու նշան) և ընկղմում ջրի մեջ[18]։ Հովհաննեսը անվանվում է նաև «ՁԱՅՆ» (Ընդհանուր մատենագրության մեջ՝ Հովհան Ոսկեբերան[19], Կյուրեղ Ալեքսանդրացի, Եփրեմ Ասորի, Հայ մատենագրությամ մեջ՝ Վարդան Արևելցի, Գրիգոր Տաթևացի, Առաքել Բաղիշեցի, Ներսես Շնորհալի, Ատոմ Անձևացի...)։ Այս անվանման գործածումը կապվում է Սուրբ Գրքի վկայությունների հետ (հմմտ. Եսայի 40։ 3, Մատթ. 3: 3, Մարկ. 1: 3, Ղուկ. 3: 4, Հովհ. 1: 23)։ «Ձայն» եզրույթ բազմաթիվ մեկնաբանությունների շարքում գերազանցում այն միտքը, որ ինչպես սկզբում ձայնն է լինում, ապա խոսքը, այնպես էլ սկզբում եղավ Հովհաննեսը, ապա Քրիստոսը՝ Աստծո Խոսքը (Բանը)։ Որոշ դեպքերում մատենագրության մեջ Հովհաննես-ձայնը ներկայացվում է իբրև «ԶԱՐԹՈՒՑԻՉ». քնի թմրությունից արթնացնող ձայնն է, որն արթնացնում է մարդկությանը՝ լսելու համար Քրիստոսի վարդապետությունը[20]։ Հինկտակարանյան մարգարեությունից մեկնելով (Մղ.Գ 1)՝ Հովհաննեսին կոչում են նաև «ՀՐԵՇՏԱԿ» և «ՃԱՆԱՊԱՐՀ ՊԱՏՐԱՍՏՈՂ»։ Գրաբարում «հրեշտակ» բառն ունի «սուրհանդակ, Աստծո դեսպան, երկնավոր պատգամաբեր» իմաստները։ Հենց այս իմաստով է Սուրբ Գիրքը խոսել Հովհաննեսի մասին, ի տարբերություն եկեղեցական հայրերի, ովքեր հաճախ Հովհաննեսին «Հրեշտակ» բառի այսօրվա ընկալմամբ են ներկայացրել։ Ավելին՝ հաշվի առնելով Մկրտչի խիստ և առաքինի կենցաղավարությունը՝ նրան անվանել են «հեղեղեն սերովբե», «մարմնավոր քերովբե», «հողանյութ հրեշտակ», «երկնաքաղաքացի»։

 
Մշո Սուրբ Կարապետ 1915 թ.

«Ճանապարհ պատրաստող» կոչման կողքին հայ մատենագրության մեջ հանդիպում են «ԿԱՐԱՊԵՏ»[21] կամ «ՆԱԽԱԿԱՐԱՊԵՏ» (առաջնորդող, առջևից գնացող) և «ճանապարհ» անվանումները։ Հովհաննեսին տրվող մակդիր-համեմատություններից է նաև «ԵՂԻԱ» անվանումը։ Սա կապվում է Քրիստոսի՝ Հովհաննեսին տված բնորոշման (տես Մատթ. 11: 14) և հինկտակարանյան մարգարեության հետ (տես Մաղ. 4: 4)։ Եղիա անվանելու հիմնական պատճառներն են Հովհաննեսի կերպարը, խոսքը, կենցաղը և գործը, որը բավականին համընկնում են Եղիա մարգարեի կերպարին, խոսքին, կենցաղին և գործին։ Մկրտիչն անվանվում է նաև «ՃՐԱԳ», որ վկայում է Լույսի մասին. սրա զուգահեռներն են «աստղ, լուսատու, առավոտ, լուսաբեր, արուսյակ» մակդիրները։ Վերջին բնորոշմանն անդրադառնալով Անանիա Սանահնեցին գրում է, որ Արուսյակն Արեգակից (Քրիստոս) փոքր-ինչ շուտ է ծագում, և Արեգակի հայտնվելուց հետո նվազում է։ Այս բնորոշումն էլ իր հերթին արտացոլանքն է Փրկչական խոսքերի. «Հովհաննեսն էր ճրագը, որ վառված էր և լույս էր տալիս, և դուք կամեցաք միառժամանակ ցնծալ նրա լույսով» (Հովհ. 5: 35)։ Քրիստոնեական մատենագրության մեջ հանդիպում է նաև «ԱՔԱՂԱՂ» անվանումը։ Ընդհանրապես քրիստոնեության մեջ աքաղաղը մարմնավորում է մարգարեների, ավելի հաճախ Հովհաննես Մկրտչին։ Անանիա Սանահնեցին աքաղաղի փոխարեն գործածում է «ՁԱՅՆ ՀԱՒՈՒ», որը մեզ տեղեկացնում է Լույսի, Առավոտի ծագման մասին։ Մկրտիչը համեմատվում է նաև այլ թռչունների՝ աղավնու, տատրակի, գարնանաբեր ծիծեռնակի հետ։

Հովհաննես Մկրտիչը համարվում է Հին և Նոր Կտակարանների կամուրջը, այստեղից ելնելով՝ նրան անվանում են նաև «ՄԻՋՆՈՐԴ»։ Նա նաև «ՄԱՐԳԱՐԵ» է, վերջինը մարգարեներից, ով ի տարբերություն նախորդների, տեսավ ոչ թե Քրիստոսի ստվերը , այլ հենց Իրեն՝ Աստվածորդուն։ Մկրտչի ծննդյան տոնին նվիրված շարականում Գ. Սկևռացին Հովհաննեսին կոչում է «ԱՌԱՔՅԱԼ»։ Մկրտիչը առաքվել էր Աստծո կողմից (Հովհ. 1: 6, 33)՝ իբրև «ԾԱՌԱ և ՍՊԱՍԱՎՈՐ», «ՔԱՐՈԶԻՉ» և «ԵՐԿՐՊԱԳՈՒ», ով դեռ մոր որովայնից սկսյալ ճանաչեց և երկրպագեց Տիրոջը (Ղուկ. 41, 44)։ Մկրտչին Ատոմ Անձևացին կոչում է նաև «ՆԱՀԱՏԱԿԱՑ ՊԵՏ», քանի որ նա առաջիններից էր, որ նահատակվեց հանուն Ճշմարտության, հանուն Աստծո։ Հանդիպում ենք նաև ուսուցիչ, քահանա և շատ այլ բնորոշումներ։ Սուրբգրային մեկ այլ բնորոշում շատ է հանդիպում եկեղեցական մատենագրության մեջ. Հովհաննեսն անվանվում է «ՓԵՍԱՎԵՐ»՝ փեսայի բարեկամ (Հովհ. 3:29), որն արտահայտում է «շոշբեն» կոչվող հրեական հարսանեկան ավանդույթը։ Համաձայն այդ ավանդույթի՝ հարսանիքներում մեծ կարևորություն ուներ «փեսայի բարեկամը», ով կազմակերպում էր պսակի ընթացքը, հրավեր էր անում, հետևում էր խնջույքին և, ի վերջո, հսկում էր հարսի սենյակ տանող մուտքը, որպեսզի փեսայից բացի ոչ ոք չմտնի այնտեղ։ Ահա և Հովհաննեսն էլ իրեն համարում է լոկ փեսայի բարեկամ՝ շեշտելով, որ ինքը Փեսան չէ. փեսան նա է, ով Հարս ունի (Հարս և Փեսա այլաբանությամբ Մկրտիչը նկատի ուներ Եկեղեցին և Քրիստոսին)։ Հատկանշական է, որ Մկրտիչը Քրիստոնեական բոլոր ավանդական եկեղեցիներում համարվում է ամենամեծ բարեխոսներից մեկը՝ իր մեծությամբ այդ պաշտոնում զիջելով միայն Մարիամ Աստվածածնին։ Մեծ է Մկրտչի դերը և նշանակությունը եկեղեցական մատենագրության մեջ, սակայն որքան էլ գովաբանվել է Հովհաննես Մկրտչի կերպարը, այնուամենայնիվ Քրիստոսի կողքին նրա անձը, մեծությունը, լույսը չնչին են համարել, իսկ նրա գործը ներկայացվել է իբրև սպասավորություն Հիսուս Քրիստոսի, ում մասին վկայում է հենց Հովհաննեսը. «Սա՛ է, որի մասին ասացի։ Նա, որ իմ յետեւից էր գալու, ինձնից մեծ եղաւ, որովհետեւ ինձնից առաջ կար» (Հովհ. 1: 1)։ Սուրբ Հովհաննես Մկրտիչն իր ուրույն ազդեցություն ունի նաև համաշխարհային և հայկական մշակույթի վրա՝ սկսած նրա անվամբ կառուցված ու կառուցվող եկեղեցիներից՝ ավարտած արվեստի ու կինեմատոգրաֆիայի գոհարներով։

Ծանոթագրություններ

խմբագրել
  1. ↑ 1,0 1,1 Freebase տվյալների վերբեռնում — Google.
  2. ↑ 2,0 2,1 Evangelist L. t. Εὐαγγέλιον κατὰ Λουκάν — 0085.
  3. ↑ Եղիայեան Բ., Քննական պատմութիւն սուրբգրական ժամանակներու, Դ գիրք, Ներածութիւն Նոր Կտակարանի, Անթիլիաս-Լիբանան, 1974, էջ 920, Barclay William. The Gospel of Luke, p. 17, Толковая Библия, Новый Завет. т.1, Москва 2007, стр. 768
  4. ↑ The Oxford bible commentary, oxford, 2007, p. 926, Иисус и Евангелия, Словарь, Москва, 2003, стр. 265,
  5. ↑ Иисус и Евангелия, Словарь, Москва, 2003, стр.265
  6. ↑ Barclay William. The Gospel of Luke, p.31
  7. ↑ 7,0 7,1 Флавий Иосиф. Иудейские Древности, В 2-х томах. Москва, 1996, стр. 223
  8. ↑ Толковая Библия, Новый Завет. т.1, Москва 2007, стр. 68, Иисус и Евангелия, Словарь, Москва, 2003, стр. 266
  9. ↑ Օրմանեան Մաղաքիա արք., Համապատում, Մայր Աթոռ Սուրբ Էջմիածին, 1997, էջ 92, Толковая Библия, Новый Завет. т.1, Москва 2007, стр. 329
  10. ↑ Barclay William. The Gospel of Mathew (vol 2), Edinburgh, 1975, p. 94
  11. ↑ Barclay William. The Gospel of Mathew (vol 2), Edinburgh, 1975, p. 94, New Bible commentary, England, 2005, стр. 923
  12. ↑ 12,0 12,1 Նույն տեղում
  13. ↑ Толковая Библия, Новый Завет. т.1, Москва 2007, стр. 333
  14. ↑ Ագաթանգեղայ պատմութիւն հայոց, աշխատասիրութեամբ Գ. Տէր-Մկրտչեան և Ստ. Կանայանց, Տփղիս, 1909, էջ 422-423
  15. ↑ Մովսէս Կաղանկատուացի, Պատմութիւն Աղուանից աշխարհի, Երևան, 1983, էջ 348
  16. ↑ Толковая Библия, Новый Завет. т.1, Москва 2007, стр. 272, Մաղաքիա արք.Օրմանեան, Համապատում, Մայր Աթոռ Սուրբ Էջմիածին, 1997, էջ 191-192, William Barclay. The Gospel of Mathew, vol 2, Edinburgh,1975, p. 2
  17. ↑ William Barclay. The Gospel of Mathew, vol 2, Edinburgh,1975, p. 3, William Barclay. The Gospel of Luke, Edinburgh,1975, p. 89
  18. ↑ ՄՄ, ձեռ. Հմր. 424, թ. 27բ
  19. ↑ Յովհաննու Ոսկեբերանի Կոստանդնուպօլսի եպիսկոպոսապետի յաւետարանագիրն Մատթէոս, Վենետիկ, 1826, էջ 143
  20. ↑ Գրիգոր Տաթևացի, Մեկնութիւն Յովհաննու Աւետարանին, Էջմիածին, 2005, էջ 90
  21. ↑ ՄՄ, ձեռ. Հմր. 83, թ. 406բ

Աղբյուրներ

խմբագրել
  1. Աստուածաշունչ Մատեան Հին և Նոր Կտակարանների, Մայր Աթոռ Ս. Էջմիածին և Հայաստանի Աստուածաշնչային ընկերութիւն, 2004։
  2. Յովհաննու Ոսկեբերանի Կոստանդնուպօլսի եպիսկոպոսապետի յաւետարանագիրն Մատթէոս, Վենետիկ, 1826։
  3. Վարդան Արևելցի, Ճառք, Ներբողեանք, աշխատասիրությամբ Հակոբ Քյոսեյանի, Երևան, 2008։
  4. ՄՄ, ձեռ. Հմր. 83:
  5. ՄՄ, ձեռ. Հմր. 424:
  6. Գրիգոր Տաթևացի, Մեկնութիւն Յովհաննու Աւետարանին, Էջմիածին, 2005։
  7. Եղիայեան Բ., Քննական պատմութիւն սուրբգրական ժամանակներու, Դ գիրք, Ներածութիւն Նոր Կտակարանի, Անթիլիաս-Լիբանան, 1974։
  8. Քրիստոնյա Հայաստան հանրագիտարան, Երևան, 2002։
  9. Մաղաքիա արք.Օրմանեան, Համապատում, Մայր Աթոռ Սուրբ Էջմիածին, 1997։
  10. Արթուր սարկավագ Սարգսյան, Սուրբ Հովհաննես Մկրտչի կերպարի և գործի ընկալումը (ըստ Սուրբ Գրքի, քրիստոնեական պարականոն գրականության և Հայ եկեղեցական մատենագրության վկայությունների), 2009 (ավարտաճառ, անտիպ)։
  11. Ագաթանգեղայ պատմութիւն հայոց, աշխատասիրութեամբ Գ. Տէր-Մկրտչեան և Ստ. Կանայանց, Տփղիս, 1909։
  12. Մովսէս Կաղանկատուացի, Պատմութիւն Աղուանից աշխարհի, Երևան, 1983։
  13. Флавий Иосиф. Иудейские Древности, В 2-х томах. Москва, 1996.
  14. Райт Н.Т, Иисус у победа Бога, Москва, 1971.
  15. Иисус и Евангелия, Словарь, Москва, 2003.
  16. Толковая Библия, Новый Завет. т.1, Москва 2007.
  17. William Barclay. The Gospel of Mathew (1975), ...Luke (1975), ...Mark (1977), ...John (1975), Edinburgh.
  18. New Bible commentary, England, 2005.
  19. The Oxford bible commentary, oxford, 2007.

Արտաքին հղումներ

խմբագրել
Այս հոդվածն ընտրվել է Հայերեն Վիքիպեդիայի օրվա հոդված:
 Վիքիպահեստն ունի նյութեր, որոնք վերաբերում են «Հովհաննես Մկրտիչ» հոդվածին։
Այս հոդվածի կամ նրա բաժնի որոշակի հատվածի սկզբնական կամ ներկայիս տարբերակը վերցված է Քրիեյթիվ Քոմմոնս Նշում–Համանման տարածում 3.0 (Creative Commons BY-SA 3.0) ազատ թույլատրագրով թողարկված Հայկական սովետական հանրագիտարանից  (հ․ 6, էջ 564)։  
Ստացված է «https://hy.wiki.x.io/w/index.php?title=Հովհաննես_Մկրտիչ&oldid=9731937» էջից