Վիքիպեդիա

Ամերիկայի բնակեցում

բնակչության նախապատմական միգրացիա դեպի Ամերիկա մայրցամաք

Ամերիկայի բնակեցում, Ամերիկա մայրցամաքի նախապատմական բնակեցում, որը սկսվել է այն ժամանակ, երբ պալեոլիթյան ժամանակաշրջանի որսորդությամբ և հավաքչությամբ զբաղվող նախամարդիկ Հյուսիսային Ամերիկա են ներխուժել հյուսիսասիական մամոնտային պրերիաներից Բերինգիա ցամաքային կամրջով, որը ձևավորվել էր հյուսիսարևելյան Սիբիրի և Արևմտյան Ալյասկայի միջև ծովի մակարդակի իջման պատճառով վերջին սառցադաշտային առավելագույնի ժամանակ (26,000 - 19,000 տարի առաջ)[2]։ Այս պոպուլյացիաներն ընդարձակվել են Լաուրենտիդ սառցաշերտից հարավ և արագորեն տարածվել դեպի հարավ՝ զբաղեցնելով ինչպես Հյուսիսային, այնպես էլ Հարավային Ամերիկաները 12000-14000 տարի առաջ[3][4][5][6][7]։ Ամերիկա մայրցամաքի ամենավաղ բնակչությունը, մոտ 10000 տարի առաջ, հայտնի է որպես պալեո-հնդկացիներ։ Ամերիկա մայրցամաքի բնիկ ժողովուրդները կապված են սիբիրյան բնակչության հետ լեզվական գործոններով, արյան խմբերի բաշխվածությամբ և գենետիկական կազմով, ինչն արտացոլված է մոլեկուլային տվյալների վրա, ինչպիսիք են ԴՆԹ-ն[8][9]։

Մարդկանց վաղ միգրացիայի քարտեզ՝ հիմնված ժամանակակից մարդկանց աֆրիկական ծագման տեսության վրա․ թվերը ներկայացված են հազար տարիներ առաջ միավորով (kya)[1]

Ամերիկա մայրցամաքի բնակչության առաջացման ճշգրիտ թվագրումը երկար ժամանակ բաց է մնում, և թեև հնագիտության, պլեյստոցենյան երկրաբանության, ֆիզիկական մարդաբանության և ԴՆԹ-ի վերլուծության առաջընթացն աստիճանաբար ավելի շատ լույս է սփռում թեմայի վրա, կարևոր հարցեր մնում են չլուծված[10]։ Թեև ընդհանուր համաձայնություն կա, որ Ամերիկան առաջին անգամ բնակեցվել է Ասիայից, միգրացիայի ձևը, դրա ժամկետները և Ամերիկա գաղթած ժողովուրդների ծագման վայրը (վայրերը) Եվրասիայում, մնում են անհասկանալի[4]։ «Քլովիսի առաջին տեսությունը» վերաբերում է այն վարկածին, որ Քլովիսյան մշակույթը (Քարի շրջան, Նյու Մեքսիկո, ԱՄՆ) ներկայացնում է մարդկանց ամենավաղ ներկայությունը Ամերիկայում մոտ 13000 տարի առաջ[11]։

Այնուամենայնիվ, մինչքլովիսյան մշակույթների մասին վկայությունները կուտակվելով ավելի հետ են մղել Ամերիկա մայրցամաքի առաջին բնակչության հնարավոր թվագրումը[12][13][14]։ Շատ հնագետներ կարծում են, որ մարդիկ Հյուսիսային Ամերիկա են հասել Լաուրենտիդ սառցե շերտից հարավից՝ ինչ-որ պահի 15000-ից 20000 տարի առաջ[15][16][17][18]։ Տեսությունն այն է, որ այս վաղ միգրանտները շարժվել են, երբ ծովի մակարդակը զգալիորեն իջել է չորրորդական սառցապատման պատճառով[19][20]՝ հետևելով այժմ անհետացած պլեյստոցենյան մեգաֆաունայի հոտերին սառույցից ազատ միջանցքների երկայնքով, որոնք ձգվում էին Լաուրենտիդ և Կորդիլերյան սառցաշերտերի միջև[21]։

Առաջարկվող մեկ այլ երթուղին այն է, որ կամ ոտքով, կամ օգտագործելով պարզունակ նավակներ, նրանք գաղթել են Խաղաղ օվկիանոսի ափով դեպի Հարավային Ամերիկա մինչև Չիլի[22]։ Անցյալ սառցե դարաշրջանում ափամերձ տարածքների բնակեցման ցանկացած հնագիտական ապացույց այժմ ծածկված կլիներ, ինչը պայմանավորված է այդ սառցե ժամանակից ի վեր ծովի մակարդակի մինչև հարյուր մետր բարձրացմամբ[23]։ Որոշ հնագիտական ապացույցներ ենթադրում են այն հավանականությունը, որ մարդկանց ժամանումը Ամերիկա մայրցամաք կարող էր տեղի ունենալ մինչև վերջին սառցադաշտային առավելագույնը՝ ավելի քան 20000 տարի առաջ[24]։

Շրջակա միջավայրը վերջին սառցադապատման ժամանակ

խմբագրել

Բերինգիայի առաջացում և ջրի տակ անցում

խմբագրել
 
Նկար 1. Բերինգյան ցամաքային կամրջի սուզումը ծովի էուստատիկ մակարդակին զուգնթաց՝ վերջին սառցադաշտային առավելագույնի (LGM) բարձրացումից հետո

Վիսկոնսինյան սառցապատման ժամանակաշրջանում Երկրի օվկիանոսի ջուրը ժամանակի ընթացքում այս կամ այն չափով մնացել է սառցադաշտի սառույցում։ Սառցադաշտերում ջրի կուտակման արդյունքում օվկիանոսներում ջրի ծավալը համապատասխանաբար նվազել է, ինչի արդյունքում իջել է համաշխարհային ծովի մակարդակը։ Ժամանակի ընթացքում ծովի մակարդակի տատանումների վերականգնումն ուսումնաիրվել է՝ օգտագործելով ծովի խորքերի թթվածնի իզոտոպային վերլուծությունը, ծովային տեռասների թվագրումը և օվկիանոսների ավազաններից և ժամանակակից սառցե ծածկոներից թթվածնի իզոտոպների բարձր լուծաչափով նմուշառումը։ Մոտ 30000 տարի առաջ տեղի է ունեցել ծովի մակարդակի էուստատիկ (երկրի կենտրոնից մինչև ծովի մակերեսը հեռավորության) անկում ներկայիս մակարդակից մոտ 60-ից 120 մետրով (200-390 ֆտ), որի արդյունքում առաջացել է Բերինգիա հնէաշխարհագրական երկիրը՝ երկարակյաց և ընդարձակ աշխարհագրական տարածք, որը կապել է Սիբիրը Ալյասկայի հետ[25]։

Վերջին սառցադաշտային մաքսիմումից (LGM) հետո ծովի մակարդակի բարձրացմանը զուգընթաց Բերինգյան ցամաքային կամուրջը կրկին ընկղմվել է ջրի տակ։ Բերինգյան ցամաքային կամրջի վերջնական կրկին սուզվելու գնահատականները, որոնք հիմնված են բացառապես Բերինգի նեղուցի և ծովի էուստատիկ մակարդակի կորի ներկայիս բաթիմետրիայի վրա, տեղի է ունեցել մոտ 11000 տարի BP (Նկար 1)։ Բերինգյան պալեոաշխարհագրության վերականգնման ընթացող ուսումնասիրությունները կարող են փոխել այս գնահատականը, և ապացուցել, որ ավելի վաղ է ջրասուզումը տեղի ունեցել, ինչը կարող է է՛լ ավելի սեղմել դեպի Հյուսիսային Ամերիկա մարդկանց միգրացիայի մոդելների շրջանակը[25]։

Սառցադաշտեր

խմբագրել
 
Մարդկանց գոյատևման պոտենցիալ աստիճանը սառցադաշտային վերջին առավելագույնի ժամանակաշրջանում։

30000 տարի առաջ սկսված վերջին սառցադաշտային առավելագույնն առաջացրել է ալպիական սառցադաշտերի և մայրցամաքային սառցածածկույթի ընդլայնում, ինչով արգելափակվել են Բերինգիայից դուրս միգրացիոն ուղիները։ Մեզնից 21,000 տարի առաջ և, հնարավոր է, հազարավոր տարիներ առաջ, Կորդիլերյան և Լաուրենտիդյան սառցաշերտերը միավորվել են Ռոքի լեռներից արևելք՝ փակելով ներգաղթի հնարավոր ճանապարհը դեպի Հյուսիսային Ամերիկայի կենտրոն[26][27][28]։ Ալպյան սառցադաշտերն ափամերձ շրջաններում և Ալյասկա թերակղզում մեկուսացրել են Բերինգիայի ներքին տարածքը Խաղաղ օվկիանոսի ափից։ Ափամերձ ալպյան սառցադաշտերը և Կորդիլերյան սառույցի հատվածները միավորվել են պիեմոնտյան սառցադաշտերի մեջ, որոնք ծածկել են ափամերձ գծի մեծ հատվածները մինչև Վանկուվեր կղզին և սառցե հատված են ձևավորել Խուան դե Ֆուկայի նեղուցի վրայով 15000 14  ռադիոածխածնային տարի առաջ (18,000 կալիբրացիոն տարի BP)[29][30]։ Ափամերձ ալպիական սառցադաշտերը սկսել են նահանջել մոտ 19,000 կալ. (ճշգրտված կամ կալիբրացիոն) տարի BP[31], մինչդեռ Կորդիլերյան սառույցը շարունակել է առաջխաղացումը Պուգետի հարթավայրերում մինչև 14,000 14  տարի BP (16,800 կալ տարի BP)[30]։ Նույնիսկ ափամերձ սառույցի առավելագույն չափի ժամանակ, ներկայիս կղզիներում պահպանվել են ոչ սառցադաշտային ապաստարաններ, որոնք օժանդակել են ցամաքային և ծովային կաթնասուններին[28]։

Ապասառցապատմանը զուգընթաց ապաստանելու վայրերն ընդարձակվել են այնքան ժամանակ, մինչև ափը սառույցից ազատվել է (15000 կալ տարի BP)[28]։ Ալյասկայի թերակղզում սառցադաշտերի նահանջը Բերինգիայից դեպի Խաղաղ օվկիանոսի ափ ելք ապահովել է մոտ 17000 կալ տարի BP[32]։ Սառցե պատնեշը ներքին Ալյասկայի և Խաղաղ օվկիանոսի ափերի միջև կոտրվել է մոտ 13,500 14  տարի BP (16,200 կալ տարի) առաջ[29]։ Սառույցից զերծ միջանցքը դեպի Հյուսիսային Ամերիկայի ներքին տարածք բացվել է մեզնից 13,000-ից 12,000 cal BP տարվա ընթացքում[26][27][28]։ Արևելյան Սիբիրում սառցադաշտը LGM-ի ժամանակ սահմանափակված է եղել լեռնաշղթաների ալպյան և հովտային սառցադաշտերով և չի արգելափակել հասանելությունը Սիբիրի և Բերինգիայի միջև[25]։

Կլիմայական և կենսաբանական միջավայրեր

խմբագրել
 
Բուսական ծածկույթը վերջին սառցադաշտային առավելագույնի ժամանակաշրջանում ~ 18000 տարի առաջ, նկարագրում է ներկա բուսական ծածկույթի տեսակը

Վիսկոնսինի սառցապատման ժամանակ Արևելյան Սիբիրի և Ալյասկայի պալեոկլիմայական պայմաններն ու բուսականությունը պարզվել են թթվածնի իզոտոպների բարձր լուծունակության տվյալներից և ծաղկափոշու շերտագրությունից[25][33][34]։ Մինչև վերջին սառցադաշտային առավելագույնը (LGM), Արևելյան Սիբիրում կլիման տատանվել է ներկայիս պայմանների և ավելի ցուրտ ժամանակաշրջանների միջև։ Արկտիկական Սիբիրում մինչև LGM ջերմ ցիկլերը եղել է մեգաֆաունաների ծաղկում[25]։ Գրենլանդիայի սառցե ծածկոցից ստացված թթվածնի իզոտոպների գրառումը ցույց է տվել, որ այս ցիկլերը եղել են մոտավորապես 45 հազար տարի BP առաջ, տևել են հարյուրից մինչև մեկ-երկու հազար տարի, իսկ ցուրտ ժամանակաշրջաններին ավելի մեծ տևողությամբ՝ սկսած մոտ 32 հազար կալ BP առաջ[25]։

Օխոտի ծովից հյուսիս գտնվող Էլիկչան լճից ստացված փոշին ցույց է տվել զգալի տեղաշարժ՝ ծառերի և թփերի ծաղկափոշուց դեպի դեղաբույսերի ծաղկափոշին մինչև 26 հազար 14  տարի BP, քանի որ խոտաբույսերի տունդրան փոխարինել է հյուսիսային անտառների և թփերի տափաստանի մեջ մտնող LGM[25]։ Ծառերի/թփերի փոշին փոխարինվել է դեղաբույսերի ծաղկափոշով LGM-ի ընթացքում, ինչը հայտնաբերվել է Արկտիկական Սիբիրում՝ Կոլիմա գետի մոտ[34]։ Սիբիրի հյուսիսային շրջանների լքվածությունն արագ սառեցման պատճառով կամ որսի տեսակների նահանջը LGM սկսվելու պատճառով առաջարկվել է բացատրել LGM-ին թվագրվող այդ տարածաշրջանում հնագիտական վայրերի բացակայությամբ[34][35]։ Ալյասկայի կողմերից ստացված ծաղկափոշու ուսումնասիրությունը ցույց է տվել տեղաշարժեր խոտաբույսերի/թփերի և թփերի տունդրայի միջև մինչև LGM-ը, ինչը ցույց է տալիս ավելի քիչ կտրուկ տաքացման դրվագներ, քան նրանք, որոնք թույլ են տվել անտառների գաղութացումը Սիբիրյան կողմում։ Բազմազան, թեև պարտադիր չէ, որ առատ, մեգաֆաունա է հայտնաբերվել այդ միջավայրերում։ Խոտաբույսերի տունդրան գերակշռել է LGM-ի ժամանակ՝ ցուրտ և չոր պայմանների պատճառով[33]։

Վերջին սառցադաշտային առավելագույն ժամանակաշրջանի ափամերձ միջավայրերը բազմաբնույթ են եղել։ Իջած ծովի մակարդակը և իզոստատիկ ուռուցիկությունը, որը հավասարված էր Կորդիլերյան սառցաշերտի տակ ընկած իջվածքի հետ, բացել են մայրցամաքային շելֆը՝ ձևավորելով ափամերձ հարթավայր[36]։ Միաժամանակ, ափամերձ հարթավայրի մեծ մասը ծածկված է եղել պիեմոնտյան սառցադաշտերով, ցամաքային կաթնասուններին աջակցող ոչ սառցադաշտային ապաստաններ են հայտնաբերվել Ուելսի արքայազն կղզու Հայդա Գվայի և Ալեքսանդր արշիպելագի արտաքին կղզիներում[33]։ Ներկայումս ջրի տակ ընկած ափամերձ հարթավայրն ավելի շատ ապաստանի ներուժ է ունեցել[33]։ Ըստ ծաղկափոշու ուսումնասիրությունների՝ ոչ սառցապատ տարածքներում հիմնականում եղել են խոտաբույսերի/թփուտային տունդրայի բուսականություն, և դեպի Կորդիլերյան սառույցի տիրույթի հարավային ծայրում՝ որոշ չափով ծովային անտառներ[33]։ Ափամերձ ծովային միջավայրը մնացել է արդյունավետ, ինչպես ցույց են տվել մաշկոտանիների բրածոները[36]։ Ծովային ժայռոտ ծանծաղուտների վրա բարձր արտադրողական լամինարիայի անտառները կարող էին գրավիչ լինել ափամերձ միգրացիայի համար[37][38]։ Բերինգիայի հարավային ափի պատկերի վերականգնումը նաև ենթադրում է բարձր արդյունավետ ափամերձ ծովային միջավայրի ներուժ[38]։

Շրջակա միջավայրի փոփոխությունները սառցապատման ժամանակ

խմբագրել
 
Մեծ լճերի ձևավորման դիագրամ

Ծաղկափոշու տվյալները ցույց են տվել տաք ժամանակաշրջան, որն ավարտվել է 14k-ից 11k 14  BP տարիների (17k-13k cal BP տարի) միջև, որին հաջորդել է սառեցումը 11k-10k 14  BP տարիների (13k-11,5k cal BP տարի) միջև[36]։ Ափամերձ տարածքների սառցապատումն արագորեն նահանջել է, քանի որ առափնյա ալպիական սառցադաշտերը, այնուհետև Կորդիլերյան սառույցի հատվածները նահանջել են։ Նահանջն արագացել է, քանի որ ծովի մակարդակը բարձրացել և լողացել են սառցադաշտային վերջնամասերը։ Ենթադրվում է, որ ափերի միջակայքը ամբողջովին սառույցից զերծ է եղել 16k-ից[36] 15k[28] cal տարի BP ընթացքում։ Ափամերձ (լիթորալ) ծովային օրգանիզմները գաղութացրել են ափագծերը, օվկիանոսի ջուրը սառցադաշտային հալված ջրերին փոխարինելու զուգընթաց։ Խոտաբույսերի/թփերի տունդրայի փոխարինումը փշատերև անտառներով սկսվել է Հայդա Գվայից հյուսիս 12,4 k 14  BP տարի (15 հազար կալ BP տարի) առաջ։ Էվստատիկ ծովի մակարդակի բարձրացումն առաջացրել է ջրհեղեղ, որն արագացել է հալոցքի տեմպերի արագ աճին զուգընթաց[36]։

Ներքին Կորդիլերյան և Լաուրենտիդյան սառցաշերտերը նահանջել են ավելի դանդաղ, քան ափամերձ սառցադաշտերը։ Սառույցից զերծ միջանցքի բացումը տեղի է ունեցել միայն 13-12 հազար cal BP տարի հետո[26][27][28]։ Սառույցից զերծ միջանցքի վաղ միջավայրում գերակշռել են սառցադաշտային արտահոսքերը և հալոցքաջրերը՝ սառույցով պատված լճերով և պարբերական ջրհեղեղներով՝ սառույցով պատված հալված ջրերի արտանետմամբ[26]։ Դանդաղեցված լանդշաֆտի կենսաբանական արտադրողականությունը դանդաղ աճել է[28]։ Սառույցից զերծ միջանցքի՝ որպես մարդկանց միգրացիայի ճանապարհի հնարավոր ամենավաղ կենսունակությունը գնահատվել է 11,5 հազար կալ BP տարի առաջ[28]։

Բերինգիայի նախկին խոտաբույսերի տունդրայում կեչու անտառները տարածվել են 14,3ka14  BP տարի առաջ (17k cal BP տարի)՝ ի պատասխան կլիմայական բարելավման, ինչը ցույց է տալիս լանդշաֆտի արտադրողականության բարձրացումը[34]։

Կենսանշանների և միկրոբրածոների վերլուծությունները, որոնք պահպանվել են E5 լճի և հյուսիսային Ալյասկայի Թաղված լճի (Burial Lake) նստվածքներում, ցույց են տվել, որ վաղ մարդիկ այրել են Բերինգիական լանդշաֆտները դեռ 34000 տարի առաջ[39][40]։ Այս ուսումնասիրությունների հեղինակները ենթադրում են, որ կրակն օգտագործվել է որպես մեգաֆաունա որսալու միջոց։

Միգրացիայի ժամանակագրություն, պատճառներ և աղբյուրներ

խմբագրել
 
Բերինգիայի քարտեզը, որը ցույց է տալիս բաց ծովի հատակը և սառցադաշտը 40,000 և 16,000 տարի առաջ: Կանաչ սլաքը ցույց է տալիս «ներքին միգրացիայի» մոդելը սառույցից ազատ միջանցքի երկայնքով, որը բաժանում է հիմնական մայրցամաքային սառցաշերտերը, կարմիր սլաքը ցույց է տալիս «ափամերձ միգրացիայի» մոդելը, որը երկուսն էլ հանգեցնում են Ամերիկայի «արագ գաղութացման» Ք. 16000 տարի առաջ[1]

Ամերիկա մայրցամաքի բնիկ ժողովուրդները հաստատել են հնագիտական ներկայությունը Ամերիկայում, որը թվագրվում է մոտ 15000 տարի առաջ[41][42]։ Ավելի վերջին հետազոտությունները, սակայն, ենթադրում են, որ մարդու ներկայությունը թվագրվում է 18,000-ից 26,000 տարի առաջ՝ վերջին սառցադաշտային առավելագույնի ժամանակ[7][43][44]։ Առանձին վայրերի ճշգրիտ թվագրման և ժամանակակից բնիկ ամերիկացիների պոպուլյացիոն գենետիկայի ուսումնասիրություններից ստացված եզրակացությունների վերաբերյալ մնում են անորոշություններ։

Ժամանակագրություն

խմբագրել
 
Ամերիկա մայրցամաքի քարտեզ, որը ցույց է տալիս մինչքլովիսյան վայրերում հայտնաբերված մեծաթիվ հնագիտական գտածոների թվագրումը։ Ըստ որի մարդկանց ժամանումը Ամերիկա մայրցամաք եղել է 11,500-11,000 չկալիբրացված տարիներ առաջ (YBP)։ Տեխասի գտածոների շերտագրությունը ցույց է տալիս, որ մինչ-քլովիսյան գտածոները թվագրվում են 13200-ից 15500 տարի առաջ[45]։

21-րդ դարի սկզբին միգրացիայի ժամանակագրության մոդելները բաժանվում են երկու ընդհանուր մոտեցման[46][47]։

Առաջինը կարճ ժամանակագրության տեսությունն է, ըստ որի առաջին միգրացիան տեղի է ունեցել LGM-ից հետո, որն անկում է ապրել մոտ 19000 տարի առաջ[31], և այնուհետև հաջորդել են ներգաղթյալների աստիճանական ալիքները[48]։

Երկրորդը երկար ժամանակագրության տեսությունն է, ըստ որի՝ մարդկանց առաջին խումբը մուտք է գործել Բերինգիա, ներառյալ Ալյասկայի սառույցից զերծ հատվածները, շատ ավելի վաղ, հնարավոր է 40,000 տարի առաջ[49][50][51], որին հաջորդել է ներգաղթյալների շատ ավելի ուշ երկրորդ ալիքը[47][52]։

Քլովիսի մշակույթի առաջին տեսությունը, որը 20-րդ դարում մեծապես գերակշռում էր Նոր աշխարհի մարդաբանության բնագավառում, վիճարկվել է 2000-ականներին Ամերիկա մայրցամաքի հնագիտական վայրերի հուսալի թվագրմամբ մինչև մեզնից 13000 տարի առաջ[26][27][28][42][53]։

Ամերիկա մայրցամաքի հնագիտական վայրերը, որոնք ունեն ամենահին թվագրումը և որոնք լայն ընդունելություն են գտել, բոլորն էլ համատեղելի են մոտ 15000 տարվա տարիքի հետ։ Սա ներառում է Բաթերմիլք Քրիք համալիրը Տեխասում[41], Meadowcroft Rockshelter տեղանքը Փենսիլվանիայում և Մոնտե Վերդե տեղանքը Չիլիի հարավում[42]։ Մինչքլովիսյան մարդկանց հնագիտական ապացույցները ցույց են տալիս, որ Հարավային Կարոլինայի վերին տեղանքը 16000 տարեկան է, այն ժամանակ, երբ սառցադաշտային առավելագույնը տեսականորեն թույլ էր տալիս ստորին ափամերձ գծերին։

Հաճախ ենթադրվում է, որ սառույցից զերծ միջանցքը, որն այժմ Արևմտյան Կանադայում է, թույլ կտար միգրացիան մինչև hոլոցենի սկիզբը։ Այնուամենայնիվ, 2016 թվականի ուսումնասիրությունը հակադրվել է դրան, ենթադրելով որ Հյուսիսային Ամերիկայի բնակչությունը նման միջանցքով դժվար թե է Քլովիսի մշակույթից ավելի վաղ տեղափոխված լինի այդ վայրեր։ Հետազոտությունը եզրակացնում է, որ այժմյան Ալբերտա և Բրիտանական Կոլումբիա տարածքներում սառույցից զերծ միջանցքը «աստիճանաբար գրավվել է տայգայի անտառներով, որտեղ գերակշռում էին եղևնիները և սոճինները», և որ «Քլովիսի ժողովուրդը հավանաբար եկել է հարավից, ոչ թե հյուսիսից, հավանաբար, հետևելով վայրի կենդանիներին, ինչպիսիք են բիզոնները»[54][55]։ Ամերիկայի բնակչության այլընտրանքային վարկածը ափամերձ միգրացիան է, որը կարող էր հնարավոր լինել մոտ 16000 տարի առաջ Խաղաղ օվկիանոսի հյուսիս-արևմուտքի ապասառցադաշտից (բայց այժմ ջրով ծածկված) ափի երկայնքով։

Մինչ LGM մարդու ներկայությունն ապացուցող վկայություններ

խմբագրել
Հիմնական հոդված՝ հրոերկրացիներ
 
Նկար 2. Մայրական (mtDNA) գենային հոսքի սխեմատիկ նկարազարդում Բերինգիայի ներս և դուրս (երկար ժամանակագրություն, մեկ հնավայրի մոդել)։

Մինչվերջին սառցադաշտային առավելագույն (LGM) միգրացիան Բերինգիայով Ամերիկա մայրցամաք հաստատվել է 2021 թվականին Նյու Մեքսիկոյի Ուայթ Սանդս ազգային պարկի մերձակայքում գտնվող ռելիկտային լճերի նստվածքներում մարդու ոտնահետքերի հայտնաբերմամբ, ինչը վկայում է մարդու ներկայության մասին, որը սկիզբ է առել LGM-ից 18,000-ից 26,000 տարի առաջ[43][44]։ Այս տարիքը հիմնված է լավ սահմանափակված շերտագրական տվյալների և նստվածքներում սերմերի ռադիոածխածնային թվագրման վրա։ ՄԻնչ-LGM միգրացիան Բերինգիայով մեկ առաջարկվել է նաև Ամերիկա մայրցամաքի հնագիտական վայրերի ենթադրյալ մինչ-LGM տարիքը բացատրելու համար, ինչպիսիք են Յուկոնի տարածքում գտնվող Բլյուֆիշ քարանձավները[50] և Օլդ Քրոու խոնավ-ճահճուտները[51] և Փենսիլվանիայի Միադովքրոֆտ լեռակացարանները[47][52]։

Օլդ Քրոու վայրում հայտնաբերվել են մամոնտի ոսկորներ, որոնք կոտրված են տարբեր ձևերով, ինչը խոսում է սպանդանոցի մասին։ Դրանցում ռադիոածխածնի ժամկետները տատանվում են 25,000-ից 40,000 BP տարի։ Նաև այդ տարածքում հայտնաբերվել են քարե միկրոփշուրներ, որոնք վկայում են գործիքների արտադրության մասին[56]։

Նախկինում Բլյուֆիշ քարանձավի և Օլդ Քրու ճահճուտներում և հարակից Բոնեթ Փլամ տեղանքում մսագործական նշանների, ինչպես նաև ոսկորների երկրաբանական ասոցիացման մեկնաբանությունները կասկածի տակ էին դրվում[57]։

Ի հավելումն վիճելի հնագիտական վայրերի, մինչ-LGM մարդու ներկայությունը վկայող փաստեր են հայտնաբերվել Ալյասկայի հյուսիսում գտնվող լճային նստվածքներում։ E5 լճից և Թաղված լճից նստվածքների բիոմարկերների և միկրոբրածոների վերլուծությունները վկայում են մարդու ներկայության մասին Արևելյան Բերինգիայում արդեն 34000 տարի առաջ[39][40]։ Այս վերլուծություններն իսկապես համոզիչ են նրանով, որ հաստատում են Բլյուֆիշ քարանձավի և Օլդ Քրու վայրերից արված եզրակացությունները։

2020 թվականին ապացույցներ ի հայտ եկան հյուսիս-կենտրոնական Մեքսիկայում գտնվող մինչ-LGM նոր վայր՝ Չիքիհյուիթ քարանձավի հնագիտական վայր Սակատեկաս նահանգում, որը թվագրվել է 26000 BP տարով, հիմնվելով այնտեղ հայտնաբերված բազմաթիվ քարե արտեֆակտների վրա[58]։

Մինչ LGM մարդու ներկայությունը Հարավային Ամերիկայում մասամբ հիմնված է վիճահարույց Պեդրա Ֆուրադա ժայռային ապաստարանի ժամանակագրության վրա, որը գտնվում է Բրազիլիայում, Պիաուիում։ 2003 թվականի ուսումնասիրությունը վկայում է կրակի վերահսկվող օգտագործման մասին մինչև 40000 տարի առաջ[59]։ Լրացուցիչ ապացույցներ են բերվել Luzia Woman բրածոի մորֆոլոգիայից, որը նկարագրվել է որպես Ավստրալոիդ։ Այս մեկնաբանությունը վիճարկվել է 2003 թվականի վերանայման ժամանակ, որը եզրակացվել է, որ խնդրո առարկա առանձնահատկությունները կարող են առաջանալ նաև գենետիկ շեղումից[60]։ 2018 թվականի նոյեմբերին Սան Պաուլոյի և Հարվարդի համալսարանի գիտնականները հրապարակել են մի հետազոտություն, որը հակասում է Լուզիայի ենթադրյալ ավստրալո-մելանեզյան ծագմանը։ Օգտագործելով ԴՆԹ-ի հաջորդականությունը՝ արդյունքները ցույց են տվել, որ Լուզիան գենետիկորեն ամբողջովին ամերիհնդկացիական էր[61][62]։

Meadowcroft-ի տեղանքում ամենավաղ դրականորեն հայտնաբերված արտեֆակտների տարիքը ցույց է տվել համապատասխանություն հետ-LGM ժամանակաշրջանին (13,8k–18,5k cal years BP)[53][63]։

Քարերը, որոնք նկարագրված են որպես գործիքներ՝ մուրճաքարեր և զնդաններ, հայտնաբերվել են Հարավային Կալիֆորնիայում՝ Չերուտի մաստեդոն (Cerutti Mastodon) հնավայրում, որոնք կապված են մաստոդոն ցեղի կմախքի հետ, և որոնք, ըստ երևույթին, մշակվել են մարդկանց կողմից։ Մաստոդոնի կմախքը թվագրվել է թորիում-230/ուրանի ճառագայթաչափական վերլուծությամբ՝ օգտագործելով դիֆուզիոն-ադսորբցիոն-քայքայված թվագրման մոդելներ, մինչև 130,7 ± 9,4 հազար տարի առաջ[64]։ Մարդկային ոսկորներ չեն հայտնաբերվել, և փորձագիտական արձագանքը միանշանակ չէ․ գործիքների և ոսկորների վերամշակման մասին պնդումները պրոֆեսոր Թոմ Դիլլեհեյն անվանել է «անհավանական»[65]։

Յանա գետի Ռնգեղջյուրի եղջույր հնավայրը (Rhino Horn - RHS) Արևելյան Արկտիկական Սիբիրում մարդկանց բնակեցումը թվագրել է 27 հազար 14  տարի BP (31,3 հազար կալ տարի BP)[66]։ Ոմանց կողմից այդ թվագրումը մեկնաբանվել է որպես ապացույց, որ Բերինգիա միգրացիան անխուսափելի է եղել՝ հաստատելով Բերինգիայի օկուպացումը LGM-ի ժամանակ[67][68]։ Այնուամենայնիվ, Յանա հնավայրի թվագրումը սառեցման շրջանի սկզբին է եղել, որը հանգեցրել էր LGM-ին[25]։ Արևելյան Սիբիրում գտնվող հնագիտական վայրերի հավաքածուն ցույց է տալիս, որ սառեցման շրջանը պատճառ է դարձել դեպի հարավ մարդկանց նահանջի[34][35]։ Սիբիրում մինչ-լիթիական վկայությունները ցույց են տալիս հաստատուն ապրելակերպ, որը հիմնված է եղել տեղական ռեսուրսների վրա, մինչդեռ հետ-LGM լիթիական ապացույցները ցույց են տալիս առավել միգրացիոն ապրելակերպ[35]։

Ամենահին հնագիտական վայրերը Ալյասկայի Բերինգիա կողմում թվագրվում են BP 12k 14C տարի (14k Cal տարի BP)[34][69]։ Հնարավոր է, որ մինչ այդ Բերինգիայում հիմնավորվել է փոքրաթիվ բնակչություն։ համենայն դեպս, բացակայում են հնագիտական վայրերը, որոնք ավելի մոտ են գտնվում LGM-ին, կա՛մ Սիբիրյան, կա՛մ Բերինգիա Ալյասկայի կողմում։ Հյուսիսային Ալյասկայում գտնվող E5 լճից և Բրիալ լճից նստվածքների բիոմարկերների և միկրոբրածոների վերլուծությունները ցույց են տալիս մարդու ներկայությունը Արևելյան Բերինգիայում արդեն 34000 տարի առաջ[39]։ Ենթադրվում է, որ այս նստվածքային վերլուծությունները եղել են Ալյասկայում ապրող մարդկանց միակ հնարավոր մնացորդները, որոնք կարող են վերականգնել վերջին սառցադաշտային ժամանակաշրջանում[40]։

ՄինչՔլովիսյան կողմնակիցները չեն ընդունել այս բացահայտումների իսկությունը։ 2022 թվականին նրանք ասել են. «Նոր աշխարհի հնագիտական վայրերի ամենահին վկայությունը՝ մեծ թվով արտեֆակտներով, որոնք հանդիպում են առանձին և նվազագույն խախտված շերտագրական համատեքստերում, եղել են Արևելյան Բերինգիայում 13,000-ից 14,200 BP-ի միջև։ Սառցե ծածկույթից հարավ՝ ամենահին նման վայրերը ասոցացվում են Քլովիս համալիրի հետ կապված։ Եթե մարդկանց հաջողվել է զգալիորեն ճեղքել մայրցամաքային սառցաշերտերը մինչև 13,000 BP-ն, ապա դրա համար պետք է հստակ ապացույցներ լինեն առնվազն որոշ շերտագրական դիսկրետ հնագիտական բաղադրիչների տեսքով՝ համեմատաբար բարձր արտեֆակտերի քանակով նման ապացույցներ չկան»[70]։

Գենոմային տարիքի գնահատականներ

խմբագրել
 
Y-քրոմոսոմային հապլոխմբերի քարտեզ - դոմինանտ հապլոխմբեր նախագաղութային պոպուլյացիաներում՝ առաջարկվող միգրացիոն ուղիներով

Ամերիկացի բնիկների գենետիկայի ուսումնասիրությունները կիրառել են բարձր լուծաչափության վերլուծական մեթոդներ, որոնք կիրառվել են ժամանակակից բնիկ ամերիկացիների և ասիական պոպուլյացիաների ԴՆԹ-ի նմուշների վրա, որոնք համարվում են դրանց սկզբնական պոպուլյացիաները՝ վերականգնելու բնիկ ամերիկացի բնակչությանը բնորոշ մարդկային Y-քրոմոսոմի ԴՆԹ-ի հապլոխմբերը (yDNA հապլոխմբեր) և մարդկային միտոքոնդրիալ ԴՆԹ-ի հապլոիդ խմբերը (mtDNA հապլոխմբեր)[49][67][68]։ Մոլեկուլային էվոլյուցիայի տեմպերի մոդելներն օգտագործվել են գնահատելու այն տարիքը, երբ բնիկ ամերիկացիների ԴՆԹ-ի տոհմերը ճյուղավորվել են Ասիայում իրենց մայր տոհմից և եզրակացնել ժողովրդագրական իրադարձությունների տարիքը։ Մի մոդել (Tammetal 2007), հիմնված բնիկ ամերիկացիների mtDNA հապլոտիպերի վրա (Նկար 2) առաջարկում է, որ միգրացիան դեպի Բերինգիա տեղի է ունեցել BP 30k-ից 25k cal տարվա ընթացքում, ընդ որում միգրացիան դեպի Ամերիկա տեղի է ունեցել մոտ 10k-ից 15k տարի հետո Բերինգիայում փոքրաթիվ հիմնադիր բնակչության մեկուսացումից հետո[67]։ Մեկ այլ մոդել (Kitchen et al. 2008) առաջարկում է, որ միգրացիան դեպի Բերինգիա տեղի է ունեցել մոտավորապես 36k cal տարի BP, որին հաջորդել է 20k տարվա մեկուսացում[68]։ Երրորդ մոդելը (Nomatto et al. 2009) առաջարկում է, որ միգրացիան դեպի Բերինգիա տեղի է ունեցել BP-ի 40k-ից 30k cal տարիների ընթացքում, մինչ LGM միգրացիան Ամերիկա մայրցամաք, որին հաջորդել է հյուսիսային բնակչության մեկուսացումը սառույցից ազատ միջանցքի փակումից հետո[49]։ Ամազոնյան պոպուլյացիաներում ավստրալո-մելանեզացիների խառնուրդի ապացույցները հայտնաբերել են Սքոգլունդը և Ռայխը, 2016 թվականին[71]։

Համապատասխանաբար հարավային Սիբիրից և Արևելյան Ասիայից mtDNA հապլոգրամների C և D դիվերսիֆիկացիայի ուսումնասիրությունը ցույց է տալիս, որ D4h3 ենթահապլոխմբի մայրական տոհմը (Subhaplogroup D4h), որը բնիկ ամերիկացիների և Հան չինացիների մոտ հայտնաբերված տոհմ է[72][73], առաջացել է մոտ 20 հազար cal տարի BP, սահմանափակելով D4h3-ի առաջացումը հետ-LGM-ով[74]։ Տարիքային գնահատականները, որոնք հիմնված են Y-քրոմոսոմի միկրոարբանյակների բազմազանության վրա, տեղավորում են ամերիկյան հապլոգրամի Q1a3a (Y-DNA) ծագումը մոտավորապես 10k-ից 15k cal տարի BP[75]։ ԴՆԹ-ի մոլեկուլային էվոլյուցիայի արագության մոդելների ավելի մեծ համապատասխանությունը միմյանց և հնագիտական տվյալների հետ կարելի է ձեռք բերել թվագրված բրածո ԴՆԹ-ի օգտագործմամբ՝ մոլեկուլային էվոլյուցիայի տեմպերը չափելու համար[72]։

Մեգաֆաունալ միգրացիաներ

խմբագրել

Թեև չկա հնագիտական ապացույց, որը կարող էր օգտագործվել վերջին սառցե մաքսիմումի ընթացքում ափամերձ միգրացիոն երթուղին ապացուցելու համար, գենետիկական վերլուծությունը օգտագործվել է այս թեզը հաստատելու համար։ Ի լրումն մարդու գենետիկական ծագման, մեգաֆաունալ ԴՆԹ-ի շառավիղը կարող է օգտագործվել մեգաֆաունայի՝ խոշոր կաթնասունների, ինչպես նաև նրանց որսացող վաղ մարդկային խմբերի տեղաշարժման հետագիծը որոշելու համար։

Բիզոնը՝ մեգաֆաունայի մի տեսակը, ճանաչվել է որպես Եվրոպայից դուրս մարդկային միգրացիաների հետագծման իդեալական միջոց՝ Հյուսիսային Ամերիկայում դրանց առատության, ինչպես նաև որպես առաջին մեգաֆաունաներից մեկը լինելու համար, որի համար հնագույն ԴՆԹ-ն օգտագործվել է բնակչության շարժման օրինաչափությունները պարզելու համար։ Ի տարբերություն կենդանական աշխարհի այլ տեսակների, որոնք շարժվում էին Ամերիկաների և Եվրասիայի միջև (մամոնտներ, ձիեր և առյուծներ), բիզոնները վերապրել են Հյուսիսային Ամերիկայի անհետացման դեպքը, որը տեղի ունեցել Պլեիստոցենի վերջում։ Նրանց գենոմը, այնուամենայնիվ, պարունակում է ապացույցներ, ինչը կարող է օգտագործվել երկու մայրցամաքների միջև միգրացիայի վերաբերյալ վարկածները ստուգելու համար[76]։ Մարդկային առաջին խմբերը հիմնականում քոչվոր էին, գոյատևելու համար ապավինում էին սննդի աղբյուրներին։ Շարժունակությունը մարդկանց հաջողության հասնելու մի մասն էր։ Որպես քոչվոր խմբեր՝ վաղ մարդիկ, հավանաբար, հետևում էին սննդին Եվրասիայից մինչև Ամերիկա, ինչը մի մասն է այն պատճառով, որ մեգակենդանական ԴՆԹ-ի հետագծումն այդքան օգտակար է այս միգրացիոն օրինաչափությունների վերաբերյալ պատկերացում կազմելու համար[77]։

Գորշ գայլը առաջացել է Ամերիկաներում և գաղթել Եվրասիա մինչև վերջին սառցադաշտային առավելագույնը, որի ընթացքում ենթադրվում էր, որ Հյուսիսային Ամերիկայում բնակվող գորշ գայլի մնացած պոպուլյացիաները կանգնել են անհետացման եզրին՝ մեկուսացվելով մնացած պոպուլյացիայից։ Սա, սակայն, կարող է այդպես չլինել։ Ալյասկայի հավերժական սառույցի շերտերում հայտնաբերված հնագույն գորշ գայլի թվագրումը ցույց է տալիս այդ պոպուլյացիաների անընդմեջ տեղափոխություն 12500 ռադիոածխածնային տարի BP-ից մինչև ռադիոածխածնային թվագրման հնարավորությունների սահմանները։ Սա ցույց է տալիս, որ երկու մայրցամաքների միջև գորշ գայլերի պոպուլյացիաների համար եղել է կենսունակ անցում[78]։

Այս ֆաունաների՝ վերջին սառցե մաքսիմումի ժամանակաշրջանում պոպուլյացիաների փոխանակման ունակությունը, ինչպես նաև Ամերիկա մայրցամաքում վաղ մարդկային մնացորդներից հայտնաբերված գենետիկական տվյալները ապացույցներ են տալիս, որոնք խոսում են դեպի Ամերիկա մինչ-Քլովիսյան միգրացիաների մասին։

Պոպուլյացիաների սկզբնաղբյուրներ

խմբագրել

Մարդաբանների միջև ընդհանուր համաձայնություն կա, որ Ամերիկա մայրցամաքի միգրացիայի սկզբնական պոպուլյացիաները ծագել են Ենիսեյ գետից (Ռուսական Հեռավոր Արևելք) ինչ-որ տեղ արևելք ընկած տարածքից։ mtDNA-ի A, B, C և D հապլոխմբերի տարածվածությունը արևելյան Ասիայի և բնիկ Ամերիկայի բնակչության շրջանում վաղուց է ճանաչվել, ինչպես նաև X հապլոխմբի առկայությունը[79]։ Ընդհանուր առմամբ, բնիկ ամերիկացիների չորս ասոցացված հապլոխմբերի ամենամեծ հաճախականությունը տեղի է ունենում հարավային Սիբիրի Ալթայ-Բայկալ շրջանում[80]։ C-ի և D-ի որոշ ենթակադեր, որոնք ավելի մոտ են բնիկ ամերիկացիներին, հանդիպում են մոնղոլական, Ամուրի, ճապոնական, կորեական և այնու պոպուլյացիաների շրջանում[79][81]։

2019 թվականի ուսումնասիրությունը ցույց է տվել, որ բնիկ ամերիկացիները Սիբիրի հյուսիս-արևելքում գտնվող Կոլիմա գետի մոտ հայտնաբերված 10,000-ամյա բրածոների ամենամոտ ազգականներն են[82]։

Մարդու գենոմային մոդելներ

խմբագրել

Բարձր լուծաչափով գենոմային վերլուծության զարգացումը հնարավորություն է ընձեռել ավելի հստակեցնել բնիկ ամերիկացիների ենթակադերը (subclades-հապլոխմբերի ենթախմբեր) և նեղացնել ասիական ենթակադերի շրջանակը, որոնք կարող են լինել ծնող կամ քույր ենթակադեր։ Օրինակ, X հապլոխմբի լայն աշխարհագրական տիրույթը մեկնաբանվել է որպես բնիկ ամերիկացիների համար արևմտյան եվրասիական կամ նույնիսկ եվրոպական ծագման պոպուլյացիայով պայմանավորված, ինչպես Սոլյուտրեյան վարկածում, կամ մինչև LGM միգրացիա Ամերիկա մայրցամաք[79]։ Ալթայի շրջանի աբորիգենների շրջանում X հապլոխմբի հնագույն տարբերակի վերլուծությունը ցույց է տալիս եվրոպական ցեղատեսակի հետ ընդհանուր ծագումը, այլ ոչ թե ծագումը եվրոպական շտամից[80]։ X ենթակադերի հետագա բաժանումը թույլ է տվել նույնականացնել X2a ենթահապլոխումբը, որը համարվում է բնիկ ամերիկացիներին հատու[67][73]։ Բնիկ ամերիկացիների հետ կապված ենթակադերի հետագա սահմանմամբ, ասիական պոպուլյացիաների նմուշառման պահանջներն առավել սերտ առնչվող ենթակադերը գտնելու համար ավելի են կոնկրետանում։ D1 և D4h3 ենթախմբերը համարվել են բնիկ Ամերիկացիներին հատու խմբեր՝ հիմնվելով Ասիայի մի լայն տարածքում սկզբնաղբյուրների պոտենցիալ ժառանգորդներ համարվող պոպուլյացիաների մեծ ընտրանքում դրանց բացակայության վրա[67]։ 3764 նմուշների մեջ Սախալին-Ստորին Ամուր շրջանը ներկայացվել է 61 օրոկներ էթնոսով[67]։ Մեկ այլ հետազոտությամբ Ամուր գետի ստորին շրջանի ուլչիների մոտ հայտնաբերվել է D1a ենթահապլոխումբ (4-ը նմուշառված 87-ից կամ 4.6%), ինչպես նաև C1a ենթահապլոխումբ (1-ը 87-ից կամ 1.1%)[81]։ C1a ենթահապլոխումբը համարվում է բնիկ ամերիկացիների C1b ենթահապլոխմբի մերձավոր քույրը[81]։

D1a ենթահապլոիդային խմբերը հայտնաբերվել են նաև Հոկայդոյի «Ջոմոն» (Jōmon) հնավայրի հնագույն կմախքների մեջ[83]։ Ժամանակակից այնու ժողովուրդը համարվում են Ջոմոնի հետնորդները[83]։ Ստորին Ամուրի շրջանում D1a և C1a ենթահապլոխմբերի հայտնվելը վկայում է այն մասին, որ այդ տարածաշրջանի սկզբնաղբյուրը տարբերվում է Ալթայ-Բայկալ աղբյուրի պոպուլյացիաներից, որտեղ նմուշառումը չի բացահայտել այդ երկու կոնկրետ ենթակլադերը[81]։ Եզրակացությունները D1 ենթահապլոխմբի վերաբերյալ, որոնք ցույց են տալիս Ամուրի[81] և Հոկայդոյի[83] ստորին տարածքների պոտենցիալ աղբյուրի պոպուլյացիաները, հակասում են մեկ աղբյուրի միգրացիայի մոդելին[49][67][68]։

Հան չինացիների շրջանում հայտնաբերվել է D4h3 ենթահապլոխումբ[72][73]։ Չինաստանից D4h3 ենթահապլոխումբը չունի նույն աշխարհագրական նշանակությունը, ինչ Ամուր-Հոկայդոյի D1a ենթահապլոտիպը, ուստի դրա հետևանքներն աղբյուրի մոդելների համար ավելի ենթադրական են։ Ենթադրվում է, որ նրա մայր տոհմը՝ Subhaplotype D4h ենթահապլոխումբը, առաջացել է Արևելյան Ասիայում, այլ ոչ թե Սիբիրում՝ մոտ 20 հազար կալ տարի BP-ում[74]։ D4h2 ենթահապլոխումբը՝ D4h3-ի քույր կլադը, նույնպես հայտնաբերվել է Հոկայդոյից Ջոմոնի կմախքների մեջ[84]։ D4h3-ը ափամերձ հետք ունի Ամերիկա մայրցամաքում[73]։

Հոկայդոյի Ջոմոն հնավայրի կմախքների և ժամանակակից այնու ազգի գենետիկական պրոֆիլների հակադրությունը ցույց է տալիս ժամանակակից ԴՆԹ-ի նմուշներից ստացված աղբյուրի մոդելների ևս մեկ անորոշություն[83].

  Այնուամենայնիվ, հավանաբար փոքր ընտրանքի չափի կամ հնագիտական վայրի անդամների միջև սերտ ազգակցական կապի պատճառով, Ֆունադոմարիի կմախքների հապլոխմբերի հաճախակիությունները միանգամայն տարբերվում էին ժամանակակից պոպուլյացիաներից, ներառյալ Հոկայդոյի Այնուն, որը համարվում էր Հոկայդոյի անմիջական ժառանգորդ Ջոմոնի ժողովուրդը։  

Ակնհայտ չեն գենետիկական պրոֆիլի հետ ամենամոտ կապ ունեցող սկզբնաղբյուր պոպուլյացիաների ժառանգները, երբ տեղի է ունեցել տարբերակումը։ Ակնկալվում է, որ սկզբնաղբյուրի բնակչության մոդելները կդառնան առավել հուսալի՝ ավելի շատ արդյունքներ հավաքվելուն, ժամանակակից պրոքսի թեկնածուների ժառանգությունն ավելի լավ ընկալվելու, և բրածո ԴՆԹ-ն հետաքրքրվող շրջաններում գտնվելուն և դիտարկվելուն զուգընթաց։

HTLV-1 գենոմիկա

խմբագրել

Մարդու T-բջջային լիմֆոտրոֆ վիրուս տիպ 1՝ HTLV-1 (Human T-cell Lymphotrophic Virus type 1) վիրուս է, որը փոխանցվում է մարմնի հեղուկների փոխանակման և մորից երեխային կրծքի կաթի միջոցով։ Մորից երեխային փոխանցումը նմանակում է ժառանգական հատկանիշին, թեև մայրական փոխադրողներից նման փոխանցումը 100%-ից քիչ է[85]։ HTLV վիրուսի գենոմը քարտեզագրվել է, ինչը թույլ է տալիս նույնականացնել չորս հիմնական շտամները և վերլուծել դրանց հնությունը մուտացիաների միջոցով։ HLTV-1 շտամի ամենաբարձր աշխարհագրական խտությունները գտնվում են Աֆրիկայում և Ճապոնիայում[86]։ Ճապոնիայում ամենաբարձր կենտրոնացումը Կյուսյուի վրա է[86]։ Այն առկա է նաև Կարիբյան տարածաշրջանի և Հարավային Ամերիկայի աֆրիկյան ժառանգների և բնիկ բնակչության շրջանում[86]։ Կենտրոնական և Հյուսիսային Ամերիկայում հազվադեպ է հանդիպում[86]։ Դրա բաշխումը Ամերիկա մայրցամաքում համարվում է ստրկավաճառության հետ ներմուծման պատճառով[87]։

Այնուները մշակել են հակամարմիններ HTLV-1-ի նկատմամբ, ինչը ցույց է տալիս նրա էնդեմիկությունը այնուների համար և նրա հնությունը Ճապոնիայում[88]։ Ճապոնացիների (ներառյալ այնուի) և Կարիբյան և Հարավային Ամերիկայի կղզիացած շրջանում սահմանվել և բացահայտվել է «A» ենթատեսակ[89]։ Ճապոնիայում և Հնդկաստանում հայտնաբերվել է «B» ենթատեսակ[89]։ 1995 թվականին Բրիտանական Կոլումբիայի ափամերձ բնիկ ամերիկացիների մոտ հայտնաբերվել են A և B ենթատեսակներ[90]։ Անդյան մումիայի մոտ 1500 տարեկան ոսկրածուծի նմուշները ցույց են տվել A ենթատեսակի առկայությունը[91]։ Գտածոն վիճարկվել է, քանի որ ԴՆԹ-ի նմուշը բավարար չէ եզրակացության համար, և որ արդյունքն արտացոլում է ժամանակակից աղտոտվածությունը[92]։ Այնուամենայնիվ, կրկին վերլուծությունը ցույց տվեց, որ ԴՆԹ-ի հաջորդականությունները համահունչ են, բայց ոչ միանշանակ «կոսմոպոլիտ կլադին» (ենթատեսակ Ա)[92]։ Ամերիկա մայրցամաքում A և B ենթատեսակների առկայությունը վկայում է այն մասին, որ բնիկ ամերիկացիների սկզբնաղբյուրը կապված է այնու նախնիների՝ Ջոմոնի (Jōmon) հետ։

Ֆիզիկական մարդաբանություն

խմբագրել

Ամերիկա մայրցամաքում պալեո-հնդկական կմախքներ, ինչպիսիք են Քեննևիկ մարդը (Վաշինգտոն նահանգ), Հոյա Նեգրո կմախքը (Յուկատան), Լուզիա կինը և այլ գանգեր Լագոա Սանտա հնավայրից (Բրազիլիա), Բուլ կնոջ (Այդահո), Պենյոն կնոջ III կմախքները[93], երկու գանգ Տլապակոյա տեղանքից (Մեքսիկա Սիթի)[93] և 33 գանգերը Բաջա Կալիֆորնիայից[94], որոնցում առակ են գանգուղեղային գծեր, որոնք տարբերվում են ժամանակակից բնիկ ամերիկացիներից շատերից, ինչը ֆիզիկական մարդաբաններին ստիպում է ենթադրել, որ «պալեոամերիկյան» պոպուլյացիան ունի ավստրալոիդ, այլ ոչ թե սիբիրյան ծագում[95]։ Ամենահիմնական տարբերակիչ հատկանիշը գանգի դոլիխոցեֆալիան է։ Որոշ ժամանակակից կղզիներ, ինչպիսիք են Բաջա Կալիֆորնիայի Պերիկուեսը և Տիերա դել Ֆուեգոյի ֆուեգիանները, ցուցադրում են այդ նույն ձևաբանական հատկանիշը[94]։ Այլ մարդաբաններ պաշտպանում են այլընտրանքային վարկածը, որ բնօրինակ Բերինգիայի ֆենոտիպի էվոլյուցիան առաջացրել է հստակ ձևաբանություն, որը նման է բոլոր հայտնի պալեոամերիկյան գանգերին, որին հաջորդել է ավելի ուշ մերձեցումը ժամանակակից բնիկ ամերիկյան ֆենոտիպին[96][97]։ Գենետիկական ուսումնասիրությունները չեն հաստատում ավստրալոիդ ծագման պալեոամերիկյան վարկածը, և բոլոր պալեո-հնդկացիներին և ժամանակակից բնիկ ամերիկացիներին հաստատապես վերագրում են մեկ հնագույն բնիկներին, որոնք Ամերիկա են մուտք գործել մեկ միգրացիայի միջոցով։ Միայն մեկ հնագույն նմուշում (Lagoa Santa) և Ամազոնի տարածաշրջանի մի քանի ժամանակակից պոպուլյացիաներում, ավստրալիական փոքր ծագման բաղադրիչը հայտնաբերվել է 3%, ինչը մնում է անբացատրելի՝ հետազոտության ներկա վիճակով[71][98]։

2015 թվականի հունվարին American Journal of Physical Anthropology ամսագրում հրապարակված զեկույցը վերանայել է գանգուղեղային փոփոխությունները, որոնք կենտրոնացած են վաղ և ուշ բնիկ ամերիկացիների միջև եղած տարբերությունների վրա և դրանց բացատրությունները՝ հիմնված գանգի մորֆոլոգիայի կամ մոլեկուլային գենետիկայի վրա։ Մոլեկուլային գենետիկայի վրա հիմնված փաստարկները հիմնականում, ըստ հեղինակների, ընդունել են Ասիայից մեկ միգրացիա՝ Բերինգիայում հավանական դադարով, գումարած հետագայում երկկողմանի գենային հոսքը։ Գանգուղեղային մորֆոլոգիայի վրա կենտրոնացած ուսումնասիրությունները պնդում են, որ պալեոամերիկյան մնացորդները «նկարագրվել են նույնքան ավելի մոտ աֆրիկացիների և ավստրալո-մելանեզացիների բնակչությանը, քան բնիկ ամերիկացիների ժամանակակից շարքին», ինչը ենթադրում է երկու մուտք դեպի Ամերիկա, որոնցից վաղը որը տեղի է ունեցել նախքան Արևելյան Ասիայի տարբերակիչ մորֆոլոգիայի զարգացումը (փաստաթղթերում նշված է որպես «Երկու կոմպոնենտների մոդել»)։ Երրորդ մոդելը՝ «Հերթական գենային հոսքը» [RGF] մոդելը, փորձում է հաշտեցնել այդ երկուսը, պնդելով, որ սկզբնական միգրացիայից հետո շրջանաձև գեների հոսքը կարող է բացատրել մորֆոլոգիական փոփոխությունները։ Այն մասնավորապես վերագնահատում է Հոյա Նեգրո կմախքի մասին նախնական զեկույցը, որն աջակցում էր RGF մոդելին, հեղինակները համաձայն չէին սկզբնական եզրակացության հետ, որը ենթադրում էր, որ գանգի ձևը չի համապատասխանում ժամանակակից բնիկ ամերիկացիների ձևերին՝ պնդելով, որ «գանգը ընկնում է ենթատարածք մորֆո-տարածության վրա, որը զբաղեցնում են ինչպես պալեոամերիկացիները, այնպես էլ որոշ ժամանակակից բնիկ ամերիկացիներ»[99]։

Ցողունային կետեր

խմբագրել

Ցողունային կամ Տոհմային կետերը (Stemmed points) լիթային/քարային տեխնոլոգիա են, որը տարբերվում է բերինգյան և քլովիսյան տեսակներից։ Նրանք տարածված են՝ սկսած ափամերձ արևելյան Ասիայից մինչև Հարավային Ամերիկայի Խաղաղօվկիանոսյան ափերը[37]։ Ցողունային կետերի առաջացումը վերին պալեոլիթի ժամանակաշրջանում հայտնաբերվել է Կորեայում[100]։ Ցողունային կետերի ծագումն ու բաշխումը մեկնաբանվել է որպես մշակութային նշաձող՝ կապված ափամերձ Արևելյան Ասիայի ծագման պոպուլյացիայի հետ[37]։

Միգրացիոն ուղիներ

խմբագրել

Ներքին երթուղի

խմբագրել
 
Քարտեզ, որը ցույց է տալիս մայրցամաքային բաժանման երկայնքով սառույցից զերծ միջանցքի մոտավոր դիրքը, որը բաժանում է Կորդիլերյան և Լաուրենտիդյան սառցաշերտերը: Նշված են նաև Քլովիսյան և Ֆոլսոմյան պալեո-հնդկական հնավայրերի գտնվելու վայրը:
 
Քլովիսյան սայր, որն ամրացվում էր նիզակի կամ տեգի ծայրին

Պատմականորեն, դեպի Ամերիկա միգրացիայի մասին տեսությունները պտտվում են Բերինգիայից Հյուսիսային Ամերիկայի ներքին տարածքով միգրացիայի շուրջ։ 1930-ականների սկզբին Նյու Մեքսիկո նահանգի Քլովիսի մոտակայքում պլեիստոցենյան կենդանական մնացորդների հետ կապված արտեֆակտների հայտնաբերումը պահանջում էր Հյուսիսային Ամերիկայի բնակեցման ժամկետի երկարացում մինչև այն ժամանակաշրջանը, որի ընթացքում սառցադաշտերը դեռ ընդարձակ էին։ Դա հանգեցրել է Լաուրենտիդյան և Կորդիլերյան սառցաշերտերի միջև միգրացիոն երթուղու վարկածին՝ պայմանավորված վաղ բնակավայրի առկայությամբ։ Քլովիսյան տեղանքում կիրառվել է լիթային տեխնոլոգիա՝ բնորոշ ատամնավոր վերջավորությամբ կամ ձողերով նիզակների գլխիկներով, որն ամրացվում էր կոթունին։ Այնուհետև Քլովիսյան սայրին (Clovis Point) բնորոշ լիթային համալիրի տեխնոլոգիա հայնտաբերվել է Հյուսիսային Ամերիկայի մեծ մասում և Հարավային Ամերիկայում։ Քլովիսի բարդ տեխնոլոգիայի կապը ուշ պլեյստոցենյան կենդանական մնացորդների հետ հանգեցրել է այն տեսությանը, որ դա նշանավորում է խոշոր որսորդների ժամանում, որոնք գաղթել են Բերինգիայից, այնուհետև ցրվել են ամբողջ Ամերիկայով, այլ կերպ այն հայտնի է որպես Քլովիսի առաջին տեսություն։

Քլովիս հնավայրի վերջին թվագրումը ցույց է տվել 11,1k-ից մինչև 10,7k 14  տարի մեզնից առաջ (13k-ից 12,6k cal տարի BP) տարիքը, ինչը փոքր-ինչ ավելի ուշ է, քան ավելի հին մեթոդներից ստացված թվագրումը[101]։ Ավելի վաղ կատարած ռադիոածխածնային թվագրման վերագնահատումը հանգեցրել է այն եզրակացության, որ ռադիոածխածնային թվագրում ունեցող 22 Քլովիսի տեղամասերից ոչ պակաս, քան 11-ը «խնդրահարույց» են և պետք է անտեսվեն, ներառյալ տիպային տեղանքը Քլովիսում (Նյու Մեքսիկո)։ Քլովիսի հուշարձանների թվագրումը թույլ է տվել դրանք համեմատել Ամերիկայի այլ հնագիտական վայրերի, ինչպես նաև սառույցից ազատված միջանցքի բացման թվագրումների հետ։ Երկուսն էլ Clovis First տեսությունը դարձնում են խնդրահարույց։ Հարավային Չիլիի Մոնտե Վերդե տեղանքը թվագրվել է BP 14,8 հազար կալ. տարի[42]։ Արևելյան Օրեգոնայում գտնվող Փեյսլի քարանձավի ուսումնասիրությունը տվել է ՝ 12,4 հազար տարի 14  BP (14,5 հազար կալ. տարի) թվագրում՝ մարդու կոպրոլիտների (կղկղանքային քարերի) ԴՆԹ-ով և 11,3k-11k 14  (13,2k-12,9k cal տարի) թվագրում արևմտյան ցողունային կետեր պարունակող հորիզոններով[102]։ Ոչ-Քլովիսյան վիմական կոմպլեքսներով և մինչ-քլովիսյան տարիքով արտեֆակտային հորիզոնները հանդիպում են Հյուսիսային Ամերիկայի արևելքում, թեև առավելագույն տարիքները, որպես կանոն, հստակ սահմանափակված չեն[53][63]։

Սառույցից զերծ միջանցքի թվագրման վերաբերյալ երկրաբանական բացահայտումները նույնպես մարտահրավեր են նետում այն գաղափարին, որ Քլովիսյան և նախաքլովիսյան մարդկանց կողմից Ամերիկաների օկուպացիան եղել է վերջին սառցադաշտային առավելագույնին հետևող այդ ճանապարհով միգրացիայի արդյունք։ Միջանցքի՝ մինչ-LGM փակումը կարող է մոտ լինել 30k cal BP տարվա, իսկ միջանցքից սառույցի նահանջի գնահատականները գտնվում են 12-13k Cal տարվա BP-ի սահմաններում[26][27][28]։

Միջանցքի կենսունակությունը՝ որպես մարդկանց միգրացիայի երթուղի, գնահատվել է 11,5 հազար կալ տարի BP, որը ավելի ուշ է, քան Քլովիսյան և նախաքլովիսի շրջանների տարիքները[28]։ Թվագրված Քլովիսյան հնագիտական վայրերը վկայում են Քլովիսյան մշակույթի հարավից հյուսիս տարածման մասին[26]։

Ամերիկայի հնագիտական վայրերի համար նախաքլովիսյան դարաշրջանն առաջարկվել է բացատրել մինչ-LGM ներքին միգրացիայով[47][52], չնայած մինչքլովիսյան վայրերը, ինչպիսիք են Մեդովքրոֆթ Ռոքշելլեր (Meadowcroft Rock Shelter)[53][63], Մոնտե Վերդե[42] և Փեյսլի Քեյվ քարանձավը, չեն տվել հաստատված մինչ-LGM տարիք[103]։

Դենե-Ենիսեյան լեզվաընտանիքի դիտարկում

խմբագրել

Հյուսիսային Ամերիկայի Նա-դենե լեզուների (օրինակ՝ նավահոներ և ապաչներ) և Սիբիրի Ենիսեյան լեզուների միջև հարաբերությունն առաջին անգամ առաջարկվել է դեռևս 1923 թվականին և հետագայում զարգացել այլոց կողմից։ Մանրամասն ուսումնասիրություն է կատարվել Էդվարդ Վայդայի կողմից և հրապարակվել է 2010 թվականին[104]։ Այս տեսությունը ստացել է բազմաթիվ լեզվաբանների աջակցությունը, իսկ հնագիտական և գենետիկական ուսումնասիրությունները լրացրեցին այդ աջակցությունը։

Արկտիկայի աշատանքային փոքր գործիքների ավանդույթը (Arctic Small Tool tradition) Ալյասկայի և Կանադական Արկտիկայի համար հնարավոր է ծնունդ է առել Արևելյան Սիբիրում մոտ 5000 տարի առաջ։ Սա կապված է Արկտիկայի հնագույն պալեո-էսկիմոս ժողովուրդների հետ, մշակույթ, որը ծնունդ է առել դեռևս մ.թ.ա. 2500 թվականին։

Արկտիկայի աշխատանքային փոքր գործիքների ավանդույթի հավանաբար ծագում է Արևելյան Սիբիրի Սյալախ-Բել'կաչի-Իմյախտախ մշակութային հաջորդականությունից, որը թվագրվում է 6500-2800 կալ. BP տարի[105]։

Ներքին երթուղին համահունչ է Նա-Դեն լեզախմբին[104] և X2a ենթախմբի Ամերիկանա տարածմանը ամենավաղ պալեոամերիկյան միգրացիայից հետո[73]։

Այնուամենայնիվ, որոշ գիտնականներ ենթադրում են, որ նա-դենե լեզուներով խոսող արևմտյան հյուսիսամերիկացիների նախնիները ծովափնյա գաղթ են կատարել նավով[106]։

Խաղաղօվկիանոսյան ափամերձ երթուղի

խմբագրել

Խաղաղօվկիանոսյան ափամերձ միգրացիայի տեսությունն առաջարկում է, որ մարդիկ առաջին անգամ Ամերիկա են հասել ջրային ճանապարհորդության միջոցով՝ հետևելով հյուսիսարևելյան Ասիայից դեպի Ամերիկա ափամերձ գծերին, որն ի սկզբանե առաջարկվել է 1979 թվականին Կնուտ Ֆլադմարկի կողմից՝ որպես այլընտրանք սառույցից զերծ ներքին միջանցքով հիպոթետիկ միգրացիայի համար[107]։ Այս մոդելով կարելի է բացատրել արագ տարածումը դեպի ափամերձ վայրեր, որոնք չափազանց հեռու են Բերինգի նեղուցի տարածաշրջանից, ներառյալ այնպիսի վայրեր, ինչպիսիք են Մոնտե Վերդե հնագիտական հուշարձանը հարավային Չիլիում և Տայմա-Տայմա ժայռապատկերները արևմտյան Վենեսուելայում։

Ծովային միգրացիայի տարբերակին շատ նման է ափամերձ միգրացիայի վարկածը. միակ տարբերությունն այն է, որ այն ենթադրում է, որ նավակները ճանապարհորդության հիմնական միջոցն էին։ Նավակների առաջարկվող օգտագործումը որոշ չափով մեղմում է ափամերձ միգրացիայի ժամանակագրությունը, քանի որ չէր պահանջվի ափի սառույցից ազատվելու տևական ժամանակ (16-15,000 կալիբրացված/չափորոշված BP տարի). Նավարկելով հնարավոր կլիներ հեշտությամբ շրջանցել սառցե պատնեշները և բնակություն հաստատել ափով մեկ ցրված ապաստարաններում, նախքան ափամերձ ցամաքային ճանապարհի ապասառցապատման ավարտը։ Արևելյան Ասիայի ափամերձ բնիկ բնակչության ծովային իրազեկվածությունը ծովային միգրացիայի վարկածի էական մասն է[37]։

2007 թվականին Journal of Island and Coastal Archaeology ամսագրի մի հոդվածում առաջարկվել է «լամինարիայի մեծ ճանպարհի ահիպոթեզը», ափամերձ միգրացիայի տարբերակ, որը հիմնված է Խաղաղ օվկիանոսի մեծ մասի երկայնքով լամինարիայի անտառների շահագործման վրա՝ Ճապոնիայից մինչև Բերինգիա, Խաղաղ օվկիանոսի հյուսիս-արևմուտք և Կալիֆոռնիա, և մինչև Հարավային Ամերիկայի Անդյան ափը։ Շուրջ 16000 տարի առաջ, երբ Ալյասկայի և Բրիտանական Կոլումբիայի ափամերձ գոտիների սառույցը հալվել է, լամինարիայի այս տարածքները (ողողվող գետաբերանները, մանգրային մշտադալար անտառները և կորալային խութեըր) կարող էին ապահովել էկոլոգիապես միատարր միգրացիոն միջանցք, որն ամբողջովին ծովի մակարդակի վրա էր և, ըստ էության, առանց արգելքների։ 2016 թվականին բույսերի և կենդանիների ԴՆԹ-ի վերլուծությունը ցույց է տվել ափամերձ մեծ ճանապարհի հնարավոր լինելը[108][109]։

Միտոքոնդրիալ D4h3a ենթահապլոխումբը՝ D4h3-ի հազվադեպ ենթակլադը, որը հանդիպում է Ամերիկա մայրցամաքի արևմտյան ափի երկայնքով, ճանաչվել է որպես ափամերձ միգրացիայի հետ կապված կլադ։ Այս հապլոխումբը հայտնաբերվել է Anzick-1 անվանված մարդու կմախքի մեջ, որը հայտնաբերվել է Մոնտանայում՝ սերտորեն կապված Քլովիսյան մշակույթի մի քանի արտեֆակտների հետ, որոնք թվագրված են 12500 տարի առաջ[110]։

Ափամերձ միգրացիայի մոդելների գնահատման խնդիրներ

խմբագրել

Ափամերձ միգրացիայի մոդելները տարբեր տեսակետներ են առաջարկել դեպի Նոր աշխարհ միգրացիայի վերաբերյալ, բայց դրանք զերծ չեն իրենց խնդիրներից. Նման խնդիրներից մեկն այն է, որ համաշխարհային ծովի մակարդակը վերջին սառցադաշտային շրջանի ավարտից ի վեր բարձրացել է ավելի քան 120 մետրով (390 ֆտ)[111]։ Դա խորտակել է հնագույն ափամերձ գիծը, որով ծովեզրյա բնակիչները կշարժվեին դեպի Ամերիկա մայրցամաք։ Վաղ ափամերձ միգրացիայի հետ կապված վայրեր գտնելը չափազանց դժվար է, և ավելի խորը ջրերում հայտնաբերված ցանկացած տեղանքի համակարգված պեղումը պահանջաշատ է և թանկ։

Ամենավաղ միգրացիոն վայրերը գտնելու ռազմավարությունները ներառում են պոտենցիալ վայրերի հայտնաբերում ջրի տակ անցած պալեոափերի երկայնքով, տեղանքների որոնում տեկտոնական կամ իզոստատիկ թռիչքների ազդեցության տակ գտնվող տարածքներում և գետային տեղամասերի որոնում այն տարածքներում, որոնք կարող էին գրավիչ լինել ափի երկայնքով շարժվող միգրանտների համար[37][112]։ Մյուս կողմից, վկայություններ կան ծովային տեխնոլոգիաների մասին, որոնք հայտնաբերվել են Կալիֆորնիայի Չանել կղզիների բլուրներում՝ թվագրված մոտավորապես մ.թ.ա. 10,000 թվական[113]։ Եթե եղել է նախաքլովիսյան մշակույթից առաջ առափնյա միգրացիա, ապա բացառված չէ «չստացված գաղութացման» հավանականությունը։

Տես նաև

խմբագրել

Ծանոթագրություններ

խմբագրել
  1. ↑ 1,0 1,1 Burenhult, Göran (2000). Die ersten Menschen. Weltbild Verlag. ISBN 978-3-8289-0741-6.
  2. ↑ Pringle, Heather (2017 թ․ մարտի 8). «What Happens When an Archaeologist Challenges Mainstream Scientific Thinking?». Smithsonian.
  3. ↑ Fagan, Brian M. & Durrani, Nadia (2016). World Prehistory: A Brief Introduction. Routledge. էջ 124. ISBN 978-1-317-34244-1.
  4. ↑ 4,0 4,1 Goebel, Ted; Waters, Michael R.; O'Rourke, Dennis H. (2008). «The Late Pleistocene dispersal of modern humans in the Americas» (PDF). Science. 319 (5869): 1497–1502. Bibcode:2008Sci...319.1497G. CiteSeerX 10.1.1.398.9315. doi:10.1126/science.1153569. PMID 18339930. S2CID 36149744. Արխիվացված օրիգինալից 2014 թ․ հունվարի 2. Վերցված է 2010 թ․ փետրվարի 5-ին.{{cite journal}}: CS1 սպաս․ bot: original URL status unknown (link)
  5. ↑ Zimmer, Carl (2018 թ․ հունվարի 3). «In the Bones of a Buried Child, Signs of a Massive Human Migration to the Americas». The New York Times. Վերցված է 2018 թ․ հունվարի 3-ին.
  6. ↑ Moreno-Mayar, JV; Potter, BA; Vinner, L; և այլք: (2018). «Terminal Pleistocene Alaskan genome reveals first founding population of Native Americans» (PDF). Nature. 553 (7687): 203–207. Bibcode:2018Natur.553..203M. doi:10.1038/nature25173. PMID 29323294. S2CID 4454580.
  7. ↑ 7,0 7,1 Núñez Castillo, Mélida Inés (2021 թ․ դեկտեմբերի 20). «Ancient genetic landscape of archaeological human remains from Panama, South America and Oceania described through STR genotype frequencies and mitochondrial DNA sequences». Dissertation. doi:10.53846/goediss-9012. S2CID 247052631.
  8. ↑ Ash, Patricia J. & Robinson, David J. (2011). The Emergence of Humans: An Exploration of the Evolutionary Timeline. John Wiley & Sons. էջ 289. ISBN 978-1-119-96424-7.
  9. ↑ Roberts, Alice (2010). The Incredible Human Journey. A&C Black. էջեր 101–103. ISBN 978-1-4088-1091-0.
  10. ↑ Waguespack, Nicole (2012). «Early Paleoindians, from Colonization to Folsom». In Timothy R. Pauketat (ed.). The Oxford Handbook of North American Archaeology. Oxford University Press. էջեր 86–95. ISBN 978-0-19-538011-8.
  11. ↑ Surovell, T. A.; Allaun, S. A.; Gingerich, J. A. M.; Graf, K. E.; Holmes, C. D. «Late Date of human arrival to North America». PLoS. Վերցված է 2022 թ․ մայիսի 8-ին.
  12. ↑ Ardelean, Ciprian F.; Becerra-Valdivia, Lorena; Pedersen, Mikkel Winther; Schwenninger, Jean-Luc; Oviatt, Charles G.; Macías-Quintero, Juan I.; Arroyo-Cabrales, Joaquin; Sikora, Martin; Ocampo-Díaz, Yam Zul E.; Rubio-Cisneros, Igor I.; Watling, Jennifer G.; De Medeiros, Vanda B.; De Oliveira, Paulo E.; Barba-Pingarón, Luis; Ortiz-Butrón, Agustín; Blancas-Vázquez, Jorge; Rivera-González, Irán; Solís-Rosales, Corina; Rodríguez-Ceja, María; Gandy, Devlin A.; Navarro-Gutierrez, Zamara; de la Rosa-Díaz, Jesús J.; Huerta-Arellano, Vladimir; Marroquín-Fernández, Marco B.; Martínez-Riojas, L. Martin; López-Jiménez, Alejandro; Higham, Thomas; Willerslev, Eske (2020). «Evidence of human occupation in Mexico around the Last Glacial Maximum». Nature. 584 (7819): 87–92. Bibcode:2020Natur.584...87A. doi:10.1038/s41586-020-2509-0. PMID 32699412. S2CID 220697089.
  13. ↑ Becerra-Valdivia, Lorena; Higham, Thomas (2020). «The timing and effect of the earliest human arrivals in North America». Nature. 584 (7819): 93–97. Bibcode:2020Natur.584...93B. doi:10.1038/s41586-020-2491-6. PMID 32699413. S2CID 220715918.
  14. ↑ Gruhn, Ruth (2020 թ․ հուլիսի 22). «Evidence grows that peopling of the Americas began more than 20,000 years ago». Nature. 584 (7819): 47–48. Bibcode:2020Natur.584...47G. doi:10.1038/d41586-020-02137-3. PMID 32699366. S2CID 220717778.
  15. ↑ Spencer Wells (2006). Deep Ancestry: Inside the Genographic Project. National Geographic Books. էջեր 222–. ISBN 978-0-7922-6215-2. OCLC 1031966951.
  16. ↑ John H. Relethford (2017 թ․ հունվարի 17). 50 Great Myths of Human Evolution: Understanding Misconceptions about Our Origins. John Wiley & Sons. էջեր 192–. ISBN 978-0-470-67391-1. OCLC 1238190784.
  17. ↑ H. James Birx, ed. (2010 թ․ հունիսի 10). 21st Century Anthropology: A Reference Handbook. SAGE Publications. ISBN 978-1-4522-6630-5. OCLC 1102541304.
  18. ↑ John E Kicza; Rebecca Horn (2016 թ․ նոյեմբերի 3). Resilient Cultures: America's Native Peoples Confront European Colonialization 1500-1800 (2 ed.). Routledge. ISBN 978-1-315-50987-7.
  19. ↑ Fitzhugh, Drs. William; Goddard, Ives; Ousley, Steve; Owsley, Doug; Stanford, Dennis. «Paleoamerican». Smithsonian Institution Anthropology Outreach Office. Արխիվացված է օրիգինալից 2009 թ․ հունվարի 5-ին. Վերցված է 2009 թ․ հունվարի 15-ին.
  20. ↑ «Atlas of the Human Journey-The Genographic Project». National Geographic Society. 1996–2008. Արխիվացված է օրիգինալից 2011 թ․ մայիսի 1-ին. Վերցված է 2017 թ․ հունվարի 27-ին.
  21. ↑ «The peopling of the Americas: Genetic ancestry influences health». Scientific American. Վերցված է 2019 թ․ մայիսի 8-ին.
  22. ↑ Fladmark, K. R. (1979). «Alternate Migration Corridors for Early Man in North America». American Antiquity. 44 (1): 55–69. doi:10.2307/279189. JSTOR 279189. S2CID 162243347.
  23. ↑ «68 Responses to "Sea will rise 'to levels of last Ice Age'"». Center for Climate Systems Research, Columbia University. 2009 թ․ հունվարի 26. Վերցված է 2009 թ․ նոյեմբերի 17-ին.
  24. ↑ Somerville, Andrew D.; Casar, Isabel; Arroyo-Cabrales, Joaquín (2021). «New AMS Radiocarbon Ages from the Preceramic Levels of Coxcatlan Cave, Puebla, Mexico: A Pleistocene Occupation of the Tehuacan Valley?». Latin American Antiquity. 32 (3): 612–626. doi:10.1017/laq.2021.26.
  25. ↑ 25,0 25,1 25,2 25,3 25,4 25,5 25,6 25,7 Brigham-Grette, Julie; Lozhkin, Anatoly V.; Anderson, Patricia M. & Glushkova, Olga Y. (2004). «Paleoenvironmental Conditions in West Beringia Before the Last Glacial Maximum». In D.B. Madsen (ed.). Entering America: Northeast Asia and Beringia Before the Last Glacial Maximum. University of Utah Press. ISBN 978-0-87480-786-8.
  26. ↑ 26,0 26,1 26,2 26,3 26,4 26,5 26,6 Jackson, Lionel E., Jr. & Wilson, Michael C. (2004 թ․ փետրվար). «The Ice-Free Corridor Revisited». Geotimes. American Geological Institute.{{cite web}}: CS1 սպաս․ բազմաթիվ անուններ: authors list (link)
  27. ↑ 27,0 27,1 27,2 27,3 27,4 Jackson, L.E. Jr.; Phillips, F.M.; Shimamura, K. & Little, E.C. (1997). «Cosmogenic 36Cl dating of the Foothills Erratics train, Alberta, Canada». Geology (journal). 25 (3): 195–198. Bibcode:1997Geo....25..195J. doi:10.1130/0091-7613(1997)025<0195:ccdotf>2.3.co;2.
  28. ↑ 28,00 28,01 28,02 28,03 28,04 28,05 28,06 28,07 28,08 28,09 28,10 Mandryk, Carole A.S.; Josenhans, Heiner; Fedje, Daryl W. & Mathewes, Rolf W. (2001 թ․ հունվար). «Late Quaternary paleoenvironments of Northwestern North America: implications for inland versus coastal migration routes». Quaternary Science Reviews. 20 (1): 301–314. Bibcode:2001QSRv...20..301M. doi:10.1016/s0277-3791(00)00115-3.
  29. ↑ 29,0 29,1 Dyke, A.S.; Moore, A. & Robertson, L. (2003). Deglaciation of North America (Report). Open File 1574. Geological Survey of Canada. doi:10.4095/214399.
  30. ↑ 30,0 30,1 Booth, Derek B.; Troost, Kathy Goetz; Clague, John J. & Waitt, Richard B. (2003). «The Cordilleran Ice Sheet». The Quaternary Period in the United States. Developments in Quaternary Sciences. Vol. 1. էջեր 17–43. doi:10.1016/S1571-0866(03)01002-9. ISBN 978-0-4445-1470-7.
  31. ↑ 31,0 31,1 Blaise, B.; Clague, J.J. & Mathewes, R.W. (1990). «Time of maximum Late Wisconsin glaciation, west coast of Canada». Quaternary Research. 34 (3): 282–295. Bibcode:1990QuRes..34..282B. doi:10.1016/0033-5894(90)90041-i.
  32. ↑ Misarti, Nicole; Finney, Bruce P.; Jordan, James W.; և այլք: (2012 թ․ օգոստոսի 10). «Early retreat of the Alaska Peninsula Glacier Complex and the implications for coastal migrations of First Americans». Quaternary Science Reviews. 48: 1–6. Bibcode:2012QSRv...48....1M. doi:10.1016/j.quascirev.2012.05.014.
  33. ↑ 33,0 33,1 33,2 33,3 33,4 Clague, John J.; Mathewes, Rolf W. & Ager, Thomas A. (2004). «Environments of Northwestern North America before the Last Glacial Maximum». In D.B. Madsen (ed.). Entering America: Northeast Asia and Beringia Before the Last Glacial Maximum. University of Utah Press. ISBN 978-0-87480-786-8.
  34. ↑ 34,0 34,1 34,2 34,3 34,4 34,5 Vasil'ev, Sergey A.; Kuzmin, Yaroslav V.; Orlova, Lyubov A. & Dementiev, Vyacheslav N. (2002). «Radiocarbon-based chronology of the Paleolithic in Siberia and its relevance to the peopling of the New World». Radiocarbon (journal). 44 (2): 503–530. doi:10.1017/s0033822200031878.
  35. ↑ 35,0 35,1 35,2 Graf, Kelly E. (2009). «Modern human colonization of the mammoth steppe: a view from south-central Siberia» (PDF). In Marta Camps; Parth Chauhan (eds.). Sourcebook of Paleolithic Transitions. Springer. էջեր 479–501. doi:10.1007/978-0-387-76487-0_32. ISBN 978-0-387-76478-8.
  36. ↑ 36,0 36,1 36,2 36,3 36,4 Fedje, Daryl W.; Mackie, Quentin; Dixon, E. James & Heaton, Timothy H. (2004). «Late Wisconsin Environment and Archaeological Visibility along the Northern Northwest Coast». In D.B. Madsen (ed.). Entering America: Northeast Asia and Beringia Before the Last Glacial Maximum. University of Utah Press. ISBN 978-0-87480-786-8.
  37. ↑ 37,0 37,1 37,2 37,3 37,4 Erlandson, Jon M. & Braje, Todd J. (2011). «From Asia to the Americas by boat? Paleogeography, paleoecology, and stemmed points of the northwest Pacific». Quaternary International. 239 (1–2): 28–37. Bibcode:2011QuInt.239...28E. doi:10.1016/j.quaint.2011.02.030.
  38. ↑ 38,0 38,1 Erlandson, Jon M.; Graham, Michael H.; Bourque, Bruce J.; և այլք: (2007). «The Kelp highway hypothesis: marine ecology, the coastal migration theory, and the peopling of the Americas». The Journal of Island and Coastal Archaeology. 2 (2): 161–174. doi:10.1080/15564890701628612. S2CID 140188874.
  39. ↑ 39,0 39,1 39,2 Vachula, R.S.; Huang, Y.; Russell, J. M.; և այլք: (2020 թ․ մայիսի 20). «Sedimentary biomarkers reaffirm human impacts on northern Beringian ecosystems during the Last Glacial period». Boreas. 49 (3): 514–525. doi:10.1111/bor.12449.
  40. ↑ 40,0 40,1 40,2 Vachula, R.S.; Huang, Y.; Longo, W. M.; և այլք: (2018 թ․ դեկտեմբերի 13). «Evidence of Ice Age humans in eastern Beringia suggests early migration to North America». Quaternary Science Reviews. 205: 35–44. doi:10.1016/j.quascirev.2018.12.003. S2CID 134519782.
  41. ↑ 41,0 41,1 Kaplan, Sarah (2018 թ․ հոկտեմբերի 24). «Continent's oldest spear points provide new clues about the first Americans». Washington Post.
  42. ↑ 42,0 42,1 42,2 42,3 42,4 Dillehay, Thomas (2000). The Settlement of the Americas: A New Prehistory. New York: Basic Books. ISBN 978-0-465-07669-7.
  43. ↑ 43,0 43,1 Zimmer, Carl (2021 թ․ սեպտեմբերի 23). «Ancient Footprints Push Back Date of Human Arrival in the Americas». The New York Times. Վերցված է 2021 թ․ սեպտեմբերի 23-ին.
  44. ↑ 44,0 44,1 Matthew Bennett; և այլք: (2021 թ․ սեպտեմբերի 23). «Evidence of humans in North America during the Last Glacial Maximum». Science. 373 (6562): 1528–1531. Bibcode:2021Sci...373.1528B. doi:10.1126/science.abg7586. PMID 34554787. S2CID 237616125. Վերցված է 2021 թ․ սեպտեմբերի 24-ին.
  45. ↑ Waters, Michael R.; Forman, Steven L.; Jennings, Thomas A.; Nordt, Lee C.; Driese, Steven G.; Feinberg, Joshua M.; Keene, Joshua L.; Halligan, Jessi; Lindquist, Anna; Pierson, James; Hallmark, Charles T.; Collins, Michael B.; Wiederhold, James E. (2018 թ․ հունվարի 31). «The Buttermilk Creek Complex and the Origins of Clovis at the Debra L. Friedkin Site, Texas | Science». Science. 331 (6024): 1599–1603. doi:10.1126/science.1201855. S2CID 206531951. Արխիվացված է օրիգինալից 2018 թ․ հունվարի 31-ին. Վերցված է 2022 թ․ փետրվարի 18-ին.
  46. ↑ White, Phillip M. (2006). American Indian chronology: chronologies of the American mosaic. Greenwood. էջ 1. ISBN 978-0-313-33820-5.
  47. ↑ 47,0 47,1 47,2 47,3 Wells, Spencer & Read, Mark (2002). The Journey of Man - A Genetic Odyssey. Random House. էջեր 138–140. ISBN 978-0-8129-7146-0.
  48. ↑ Lovgren, Stefan (2008 թ․ մարտի 13). «Americas Settled 15,000 Years Ago, Study Says». National Geographic.
  49. ↑ 49,0 49,1 49,2 49,3 Bonatto, Sandro L. & Salzano, Francisco M. (1997). «A single and early migration for the peopling of the Americas supported by mitochondrial DNA sequence data». Proceedings of the National Academy of Sciences. 94 (5): 1866–1871. Bibcode:1997PNAS...94.1866B. doi:10.1073/pnas.94.5.1866. PMC 20009. PMID 9050871.
  50. ↑ 50,0 50,1 Cinq-Mars, J. (1979). «Bluefish Cave 1: A Late Pleistocene Eastern Beringian Cave Deposit in the Northern Yukon». Canadian Journal of Archaeology (3): 1–32. JSTOR 41102194.
  51. ↑ 51,0 51,1 Bonnichsen, Robson (1978). «Critical arguments for Pleistocene artifacts from the Old Crow basin, Yukon: a preliminary statement». In Alan L. Bryan (ed.). Early Man in America from a Circum-Pacific Perspective. Occasional Papers No. 1. Edmonton: Archaeological Researches International Department of Anthropology, University of Alberta. էջեր 102–118. ISBN 9780888649997.
  52. ↑ 52,0 52,1 52,2 Oppenheimer, Stephen. «Journey of mankind». Bradshaw Foundation.
  53. ↑ 53,0 53,1 53,2 53,3 Goodyear, Albert C. (2005). «Evidence of Pre-Clovis sites in the eastern United States». In Robson Bonnichsen; և այլք: (eds.). Paleoamerican Origins: Beyond Clovis. Peopling of the Americas. Center for the Study of the First Americans, Texas A&M University. էջեր 103–112. ISBN 978-1-60344-812-3.
  54. ↑ Pedersen, Mikkel W.; Ruter, Anthony; Schweger, Charles; և այլք: (2016 թ․ օգոստոսի 10). «Postglacial viability and colonization in North America's ice-free corridor». Nature. 537 (7618): 45–49. Bibcode:2016Natur.537...45P. doi:10.1038/nature19085. PMID 27509852. S2CID 4450936.
  55. ↑ Chung, Emily (2016 թ․ օգոստոսի 10). «Popular theory on how humans populated North America can't be right, study shows: Ice-free corridor through Alberta, B.C. not usable by humans until after Clovis people arrived». CBC News. Վերցված է 2016 թ․ օգոստոսի 10-ին.
  56. ↑ Morlan, Richard E. (2015 թ․ մարտի 4). «Old Crow Basin». The Canadian Encyclopedia. Historica Canada.
  57. ↑ Bryant, Vaughn M., Jr. (1998). «Pre-Clovis». In Guy Gibbon; և այլք: (eds.). Archaeology of Prehistoric Native America: An Encyclopedia. Garland reference library of the humanities. Vol. 1537. էջեր 682–683. ISBN 978-0-8153-0725-9.{{cite encyclopedia}}: CS1 սպաս․ բազմաթիվ անուններ: authors list (link)
  58. ↑ Handwerk, Brian (2020 թ․ հուլիսի 22). «Discovery in Mexican Cave May Drastically Change the Known Timeline of Humans' Arrival to the Americas». Smithsonian Magazine (անգլերեն).
  59. ↑ Santos, G.M; Bird, M.I; Parenti, F.; և այլք: (2003). «A revised chronology of the lowest occupation layer of Pedra Furada Rock Shelter, Piauı́, Brazil: The Pleistocene peopling of the Americas». Quaternary Science Reviews. 22 (21–22): 2303–2310. Bibcode:2003QSRv...22.2303S. doi:10.1016/S0277-3791(03)00205-1.
  60. ↑ van Vark, G.N.; Kuizenga, D. & Williams, F.L. (2003 թ․ հունիս). «Kennewick and Luzia: lessons from the European Upper Paleolithic». American Journal of Physical Anthropology. 121 (2): 181–184, discussion 185–188. doi:10.1002/ajpa.10176. PMID 12740961.• Fiedel, Stuart J. (2004). «The Kennewick Follies: 'New' Theories about the Peopling of the Americas». Journal of Anthropological Research. 60 (1): 75–110. doi:10.1086/jar.60.1.3631009. JSTOR 3631009. S2CID 163722475. • González-José, R.; Bortolini, M.C.; Santos, F.R. & Bonatto, S.L. (2008 թ․ հոկտեմբեր). «The peopling of America: craniofacial shape variation on a continental scale and its interpretation from an interdisciplinary view». American Journal of Physical Anthropology. 137 (2): 175–187. doi:10.1002/ajpa.20854. PMID 18481303. S2CID 32748672.
  61. ↑ Moreno-Mayar, J. Víctor; Vinner, Lasse; de Barros Damgaard, Peter; de la Fuente, Constanza; և այլք: (2018 թ․ դեկտեմբերի 7). «Early human dispersals within the Americas». Science. 362 (6419): eaav2621. Bibcode:2018Sci...362.2621M. doi:10.1126/science.aav2621. PMID 30409807.
  62. ↑ Posth, Cosimo; Nakatsuka, Nathan; Lazaridis, Iosif; Skoglund, Pontus; և այլք: (2018 թ․ նոյեմբերի 15). «Reconstructing the Deep Population History of Central and South America». Cell (English). 175 (5): 1185–1197.e22. doi:10.1016/j.cell.2018.10.027. ISSN 0092-8674. PMC 6327247. PMID 30415837.{{cite journal}}: CS1 սպաս․ չճանաչված լեզու (link)
  63. ↑ 63,0 63,1 63,2 Adovasio, J. M; Donahue, J. & Stuckenrath, R. (1990). «The Meadowcroft Rockshelter Rasdiocarbon Chronology 1975–1990». American Antiquity. 55 (2): 348–354. doi:10.2307/281652. JSTOR 281652. S2CID 163541173.• Hirst, K. Kris (2017 թ․ հոկտեմբերի 23). «What Does cal BP Mean?». Thoughtco.com. Վերցված է 2018 թ․ հոկտեմբերի 30-ին.
  64. ↑ Holen, Steven R.; Deméré, Thomas A.; Fisher, Daniel C.; և այլք: (2017). «A 130,000-year-old archaeological site in southern California, USA». Nature. 544 (7651): 479–483. Bibcode:2017Natur.544..479H. doi:10.1038/nature22065. PMID 28447646.
  65. ↑ Rincon, Paul (2017 թ․ ապրիլի 26). «First Americans claim sparks controversy». BBC News. Վերցված է 2017 թ․ ապրիլի 30-ին. «Michael R. Waters commented that "To demonstrate such early occupation of the Americas requires the presence of unequivocal stone artifacts. There are no unequivocal stone tools associated with the bones... this site is likely just an interesting paleontological locality." Chris Stringer said that "extraordinary claims require extraordinary evidence – each aspect requires the strongest scrutiny," adding that "High and concentrated forces must have been required to smash the thickest mastodon bones, and the low energy depositional environment seemingly provides no obvious alternative to humans using the heavy cobbles found with the bones.»
  66. ↑ Pitulko, V.V.; Nikolsky, P.A.; Girya, E. Yu; և այլք: (2004 թ․ հունվարի 2). «The Yana RHS Site: Humans in the Arctic Before the Last Glacial Maximum». Science. 303 (5654): 52–56. Bibcode:2004Sci...303...52P. doi:10.1126/science.1085219. ISSN 0036-8075. PMID 14704419. S2CID 206507352.
  67. ↑ 67,0 67,1 67,2 67,3 67,4 67,5 67,6 Tamm, Erika; Kivisild, Toomas; Reidla, Maere; և այլք: (2007). «Beringian Standstill and Spread of Native American Founders». PLOS ONE. 2 (9): e829. Bibcode:2007PLoSO...2..829T. doi:10.1371/journal.pone.0000829. PMC 1952074. PMID 17786201.
  68. ↑ 68,0 68,1 68,2 68,3 Kitchen, Andrew; Miyamoto, Michal M. & Mulligan, Connie J. (2008). «A Three-Stage Colonization Model for the Peopling of the Americas». PLOS ONE. 3 (2): e1596. Bibcode:2008PLoSO...3.1596K. doi:10.1371/journal.pone.0001596. PMC 2223069. PMID 18270583.
  69. ↑ Goebel, Ted & Buvit, Ian (2011). From the Yenisei to the Yukon: Interpreting Lithic Assemblage Variability in Late Pleistocene/Early Holocene Beringia. Center for the Study of the First Americans, Texas A&M University Press. էջ 5. ISBN 978-1-60344-384-5.
  70. ↑ Surovell, 2022
  71. ↑ 71,0 71,1 Skoglund, Pontus & Reich, David (2016 թ․ դեկտեմբեր). «A genomic view of the peopling of the Americas» (PDF). Current Opinion in Genetics & Development, journal. 41: 27–35. doi:10.1016/j.gde.2016.06.016. PMC 5161672. PMID 27507099. «Recently, we carried out a stringent test of the null hypothesis of a single founding population of Central and South Americans using genome-wide data from diverse Native Americans. We detected a statistically clear signal linking Native Americans in the Amazonian region of Brazil to present-day Australo-Melanesians and Andaman Islanders ('Australasians'). Specifically, we found that Australasians share significantly more genetic variants with some Amazonian populations—including ones speaking Tupi languages—than they do with other Native Americans. We called this putative ancient Native American lineage "Population Y" after Ypykuéra, which means 'ancestor' in the Tupi language family.»
  72. ↑ 72,0 72,1 72,2 Kemp, Brian M.; Malhi, Ripan S.; McDonough, John; և այլք: (2007). «Genetic Analysis of Early Holocene Skeletal Remains From Alaska and its Implications for the Settlement of the Americas» (PDF). American Journal of Physical Anthropology. 132 (4): 605–621. CiteSeerX 10.1.1.576.7832. doi:10.1002/ajpa.20543. PMID 17243155.
  73. ↑ 73,0 73,1 73,2 73,3 73,4 Perego, Ugo A.; Achilli, Alessandro; Angerhofer, Norman; և այլք: (2009). «Distinctive Paleo-Indian Migration Routes from Beringia Marked by Two Rare mtDNA Haplogroups». Current Biology, journal. 19 (1): 1–8. doi:10.1016/j.cub.2008.11.058. PMID 19135370. S2CID 9729731.
  74. ↑ 74,0 74,1 Derenko, Miroslava; Malyarchuk, Boris; Grzybowski, Tomasz; և այլք: (2010 թ․ դեկտեմբերի 21). «Origin and Post-Glacial Dispersal of Mitochondrial DNA Haplogroups C and D in Northern Asia». PLOS ONE. 5 (12): e15214. Bibcode:2010PLoSO...515214D. doi:10.1371/journal.pone.0015214. PMC 3006427. PMID 21203537.
  75. ↑ Bortolini, Maria-Catira; Salzano, Francisco M.; Thomas, Mark G.; և այլք: (2003). «Y-chromosome evidence for differing ancient demographic histories in the Americas» (PDF). American Journal of Human Genetics. 73 (3): 524–539. doi:10.1086/377588. PMC 1180678. PMID 12900798.
  76. ↑ Heintzman, Peter D.; Froese, Duane; Ives, John W.; Soares, André E. R.; Zazula, Grant D.; Letts, Brandon; Andrews, Thomas D.; Driver, Jonathan C.; Hall, Elizabeth; Hare, P. Gregory; Jass, Christopher N. (2016-07-19). "Bison phylogeography constrains dispersal and viability of the Ice Free Corridor in western Canada". Proceedings of the National Academy of Sciences. 113 (29): 8057–8063. doi:10.1073/pnas.1601077113. ISSN 0027-8424. PMID 27274051.
  77. ↑ Society, National Geographic (2019-08-19). "Hunter-Gatherer Culture". National Geographic Society. Retrieved 2022-02-18.
  78. ↑ Leonard, Jennifer A.; Vilà, Carles; Fox-Dobbs, Kena; Koch, Paul L.; Wayne, Robert K.; Van Valkenburgh, Blaire (2007-07-03). "Megafaunal Extinctions and the Disappearance of a Specialized Wolf Ecomorph". Current Biology. 17 (13): 1146–1150. doi:10.1016/j.cub.2007.05.072. ISSN 0960-9822.
  79. ↑ 79,0 79,1 79,2 Schurr, Theodore G. (2000 թ․ մայիս). «Mitochondrial DNA and the Peopling of the New World» (PDF). American Scientist, journal. 88 (3): 246. Bibcode:2000AmSci..88..246S. doi:10.1511/2000.3.246.
  80. ↑ 80,0 80,1 Zakharov, I.A.; Derenko, M.V.; Maliarchuk, B.A.; և այլք: (2006 թ․ հունվարի 12). «Mitochondrial DNA variation in the aboriginal populations of the Altai-Baikal region: implications for the genetic history of North Asia and America». Annals of the New York Academy of Sciences. 1011 (1): 21–35. Bibcode:2004NYASA1011...21Z. doi:10.1196/annals.1293.003. PMID 15126280. S2CID 37139929.
  81. ↑ 81,0 81,1 81,2 81,3 81,4 Starikovskaya, Elena B.; Sukernik, Rem I.; Derbeneva, Olga A.; և այլք: (2005 թ․ հունվար). «Mitochondrial DNA diversity in indigenous populations of the southern extent of Siberia, and the origins of Native American haplogroups». Annals of Human Genetics, journal. 69 (Pt 1): 67–89. doi:10.1046/j.1529-8817.2003.00127.x. PMC 3905771. PMID 15638829.
  82. ↑ Sikora, Martin; Pitulko, Vladimir V.; Sousa, Vitor C.; և այլք: (2019). «The population history of northeastern Siberia since the Pleistocene». Nature. 570 (7760): 182–188. Bibcode:2019Natur.570..182S. doi:10.1038/s41586-019-1279-z. PMID 31168093. S2CID 174809069.
  83. ↑ 83,0 83,1 83,2 83,3 Adachi, Noboru; Shinoda, Ken‐ichi; Umetsu, Kazuo & Matsumura, Hirofumi (2009 թ․ մարտ). «Mitochondrial DNA analysis of Jōmon skeletons from the Funadomari site, Hokkaido, and its implication for the origins of Native American». American Journal of Physical Anthropology. 138 (3): 255–265. doi:10.1002/ajpa.20923. PMID 18951391.
  84. ↑ Adachi, Noboru; Shinoda, Ken‐ichi; Umetsu, Kazuo; և այլք: (2011 թ․ նոյեմբեր). «Mitochondrial DNA analysis of Hokkaido Jōmon skeletons: Remnants of archaic maternal lineages at the southwestern edge of former Beringia». American Journal of Physical Anthropology. 146 (3): 346–360. doi:10.1002/ajpa.21561. PMID 21953438.
  85. ↑ Li, Hong-Chuan; Biggar, Robert J.; Miley, Wendell J.; և այլք: (2004). «Provirus load in breast milk and risk of mother-to-child transmission of Human T Lymphotropic Virus Type I». The Journal of Infectious Diseases, journal. 190 (7): 1275–1278. doi:10.1086/423941. PMID 15346338.
  86. ↑ 86,0 86,1 86,2 86,3 Verdonck, K.; González, E.; Van Dooren, S.; և այլք: (2007 թ․ ապրիլ). «Human T-lymphotropic virus 1: recent knowledge about an ancient infection». The Lancet Infectious Diseases. 7 (4): 266–281. doi:10.1016/S1473-3099(07)70081-6. PMID 17376384.
  87. ↑ Gessain, A.; Gallo, R.C. & Franchini, G. (1992 թ․ ապրիլ). «Low degree of human T-cell leukemia/lymphoma virus type I genetic drift in vivo as a means of monitoring viral transmission and movement of ancient human populations». Journal of Virology, journal. 66 (4): 2288–2295. doi:10.1128/JVI.66.4.2288-2295.1992. PMC 289023. PMID 1548762.
  88. ↑ Ishida, Takafumi; Yamamoto, Kohtaro; Omoto, Keiichi; և այլք: (1985 թ․ սեպտեմբեր). «Prevalence of a human retrovirus in native Japanese: evidence for a possible ancient origin». Journal of Infection. 11 (2): 153–157. doi:10.1016/s0163-4453(85)92099-7. PMID 2997332.
  89. ↑ 89,0 89,1 Miura, T.; Fukunaga, T.; Igarashi, T.; և այլք: (1994 թ․ փետրվար). «Phylogenetic subtypes of human T-lymphotropic virus type I and their relations to the anthropological background». Proceedings of the National Academy of Sciences of the United States of America. 91 (3): 1124–1127. Bibcode:1994PNAS...91.1124M. doi:10.1073/pnas.91.3.1124. PMC 521466. PMID 8302841.
  90. ↑ Picard, F.J.; Coulthart, M.B.; Oger, J.; և այլք: (1995 թ․ նոյեմբեր). «Human T-lymphotropic virus type 1 in coastal natives of British Columbia: phylogenetic affinities and possible origins». Journal of Virology. 69 (11): 7248–56. doi:10.1128/JVI.69.11.7248-7256.1995. PMC 189647. PMID 7474147.
  91. ↑ Li, Hong-Chuan; Fujiyoshi, Toshinobu; Lou, Hong; և այլք: (1999 թ․ դեկտեմբեր). «The presence of ancient human T-cell lymphotropic virus type I provirus DNA in an Andean mummy». Nature Medicine. 5 (12): 1428–1432. doi:10.1038/71006. PMID 10581088. S2CID 12893136.
  92. ↑ 92,0 92,1 Coulthart, Michael B.; Posada, David; Crandall, Keith A. & Dekaband, Gregory A. (2006 թ․ մարտ). «On the phylogenetic placement of human T cell leukemia virus type 1 sequences associated with an Andean mummy». Infection, Genetics and Evolution, journal. 6 (2): 91–96. doi:10.1016/j.meegid.2005.02.001. PMC 1983367. PMID 16503510.
  93. ↑ 93,0 93,1 Gonzaleza, Silvia; Huddart, David; Israde-Alcántara, Isabel; և այլք: (2015 թ․ մարտի 30). «Paleoindian sites from the Basin of Mexico: Evidence from stratigraphy, tephrochronology and dating» (PDF). Quaternary International. 363: 4–19. Bibcode:2015QuInt.363....4G. doi:10.1016/j.quaint.2014.03.015.
  94. ↑ 94,0 94,1 González-José, Rolando; González-Martín, Antonio; Hernández, Miquel; և այլք: (2003 թ․ սեպտեմբերի 4). «Craniometric evidence for Palaeoamerican survival in Baja California». Nature. 425 (6953): 62–65. Bibcode:2003Natur.425...62G. doi:10.1038/nature01816. PMID 12955139. S2CID 4423359.
  95. ↑ Dillehay, Thomas D. (2003 թ․ սեպտեմբերի 4). «Tracking the first Americans». Nature. 425 (6953): 23–24. doi:10.1038/425023a. PMID 12955120. S2CID 4421265.
  96. ↑ Fiedel, Stuart J. (Spring 2004). «The Kennewick follies: "new" theories about the peopling of the Americas». Journal of Anthropological Research. 60 (1): 75–110. doi:10.1086/jar.60.1.3631009. JSTOR 3631009. S2CID 163722475.
  97. ↑ Chatters, James C.; Kennett, Douglas J.; Asmerom, Yemane; և այլք: (2014 թ․ մայիսի 16). «Late Pleistocene Human Skeleton and mtDNA Link Paleoamericans and Modern Native Americans» (PDF). Science. 344 (6185): 750–754. Bibcode:2014Sci...344..750C. doi:10.1126/science.1252619. PMID 24833392. S2CID 206556297. Արխիվացված է օրիգինալից (PDF) 2015 թ․ հուլիսի 13-ին.{{cite journal}}: CS1 սպաս․ բազմաթիվ անուններ: authors list (link)
  98. ↑ Willerslev, Eske; Meltzer, David J. (2021 թ․ հունիսի 17). «Peopling of the Americas as inferred from ancient genomics». Nature. 594 (7863): 356–364. Bibcode:2021Natur.594..356W. doi:10.1038/s41586-021-03499-y. PMID 34135521. S2CID 235460793.
  99. ↑ de Azvedo, Soledad; Bortolini, Maria C.; Bonatto, Sandro L.; և այլք: (2015 թ․ հունվար). «Ancient Remains and the First Peopling of the Americas: Reassessing the Hoyo Negro Skull». American Journal of Physical Anthropology. 148 (3): 514–521. doi:10.1002/ajpa.22801. PMID 26174009.• Azevedo, Soledad de; Quinto-Sánchez, Mirsha; Paschetta, Carolina & González-José, Rolando (2017 թ․ փետրվարի 28). «"The first human settlement of the New World " A closer look at craniofacial variation and evolution of early and late Holocene Native American groups». Quaternary International. 431 (part B): 152–167. Bibcode:2017QuInt.431..152D. doi:10.1016/j.quaint.2015.11.012.
  100. ↑ Seong, Chuntaek (2008 թ․ դեկտեմբեր). «Tanged points, microblades and late paleolithic hunting in Korea». Antiquity. 82 (318): 871–883. doi:10.1017/s0003598x00097647. S2CID 127994558.
  101. ↑ Waters, Michael R. & Stafford, Thomas W. (2007 թ․ փետրվարի 23). «Redefining the age of Clovis: implications for the peopling of the Americas». Science. 315 (5815): 1122–1126. Bibcode:2007Sci...315.1122W. doi:10.1126/science.1137166. PMID 17322060. S2CID 23205379.
  102. ↑ Jenkins, Dennis L.; Davis, Loren G.; Stafford, Thomas W., Jr; և այլք: (2012 թ․ հուլիսի 13). «Clovis Age Western Stemmed Projectile Points and Human Coprolites at the Paisley Caves». Science. 337 (6091): 223–228. Bibcode:2012Sci...337..223J. doi:10.1126/science.1218443. PMID 22798611. S2CID 40706795.{{cite journal}}: CS1 սպաս․ բազմաթիվ անուններ: authors list (link)
  103. ↑ «ON MONTE VERDE: FIEDEL'S CONFUSIONS AND MISREPRESENTATIONS». web.archive.org. Արխիվացված է օրիգինալից 2010 թ․ նոյեմբերի 20-ին. Վերցված է 2022 թ․ հուլիսի 27-ին.
  104. ↑ 104,0 104,1 Vajda, Edward J. (2017 թ․ ապրիլի 18). «Dene-Yeniseian». Oxford Bibliographies Online. doi:10.1093/OBO/9780199772810-0064.
  105. ↑ Flegontov, Pavel; Altınışık, N. Ezgi; Changmai, Piya; և այլք: (2017 թ․ հոկտեմբերի 13). «Paleo-Eskimo genetic legacy across North America». bioRxiv: 203018. doi:10.1101/203018. hdl:21.11116/0000-0004-5D08-C. S2CID 90288469.• Flegontov, Pavel; Altınışık, N. Ezgi; Changmai, Piya; և այլք: (2019 թ․ հունիսի 5). «Palaeo-Eskimo genetic ancestry and the peopling of Chukotka and North America» (PDF). Nature. 570 (7760): 236–240. Bibcode:2019Natur.570..236F. doi:10.1038/s41586-019-1251-y. ISSN 0028-0836. PMC 6942545. PMID 31168094.
  106. ↑ Handwerk, Brian (2010 թ․ փետրվարի 12). «Face of Ancient Human Drawn From Hair's DNA; Genome paints picture of man from extinct Greenland culture». National Geographic News.
  107. ↑ Fladmark, Knute R. (1979 թ․ հունվար). «Routes: alternate migration corridors for early man in North America». American Antiquity. 44 (1): 55–69. doi:10.2307/279189. JSTOR 279189. S2CID 162243347.
  108. ↑ Callaway, Ewen (2016 թ․ օգոստոսի 11). «Plant and animal DNA suggests first Americans took the coastal route». Nature. 536 (7615): 138. Bibcode:2016Natur.536..138C. doi:10.1038/536138a. PMID 27510205.
  109. ↑ Summer, Thomas (2016 թ․ օգոստոսի 10). «Humans may have taken different path into Americas than thought Arctic passage wouldn't have provided enough food for the earliest Americans' journey». Science News.
  110. ↑ Rasmussen, Morten; Anzick, Sarah L.; Waters, Michael R.; Skoglund, Pontus; DeGiorgio, Michael; Stafford, Thomas W., Jr; և այլք: (2014 թ․ փետրվար). «The genome of a Late Pleistocene human from aClovis burial site in western Montana». Nature. 506 (7487): 225–229. Bibcode:2014Natur.506..225R. doi:10.1038/nature13025. PMC 4878442. PMID 24522598.{{cite journal}}: CS1 սպաս․ բազմաթիվ անուններ: authors list (link)
  111. ↑ Gornitz, Vivian (2007 թ․ հունվար). «Sea Level Rise, After the Ice Melted and Today». Goddard Institute for Space Studies. NASA. Արխիվացված է օրիգինալից 2007 թ․ փետրվարի 2-ին. Վերցված է 2015 թ․ ապրիլի 23-ին.
  112. ↑ Hetherington, Renée; Barrie, J. Vaughn; MacLeod, Roger & Wilson, Michael (2004 թ․ փետրվար). «Quest for the Lost Land». Geotimes.
  113. ↑ «California islands give up evidence of early seafaring: Numerous artifacts found at late Pleistocene sites on the Channel Islands». Science Daily. University of Oregon. 2011 թ․ մարտի 3.

Գրականություն

խմբագրել

Արտաքին հղումներ

խմբագրել
 
Ստացված է «https://hy.wiki.x.io/w/index.php?title=Ամերիկայի_բնակեցում&oldid=9806264» էջից