Սպիտակագլուխ ծովարծիվ

Սպիտակագլուխ ծովարծիվը (լատին․՝ Haliaeetus leucocephalus), ճուռակների ընտանիքին պատկանող գիշատիչ թռչուն է, որը բնակվում է Հյուսիսային Ամերիկայում։ Լինելով մայրցամաքի օրնիտոֆաունայի ամենախոշոր ներկայացուցիչներից մեկը, այս թռչունը քարարծվի հետ միասին էական դեր են խաղում տարածաշրջանի երկրների մշակույթների և սովորությունների մեջ։ Տիպիկ արծիվների հետ ունի արտաքին նմանություն (անգլերենում հենց այդպես էլ անվանում են՝ eagle), սակայն ի տարբերություն նրանց, մասնագիտացած են ձկների որսում։ Այդ պատճառով թռչունները տեղակայվում են ծովափերին և մեծ ջրամբարների ափերին։ Ծովարծիվը ձուկը բռնում է ջրի մակերեսից, բայց նրա հետևից չի սուզվում, ինչպես իր ցեղակից ջրարծիվը։ Բացի իր հիմնական կերից, սպիտակագլուխ ծովարծիվը որսում է ջրալող թռչուններ և ոչ մեծ կաթնասուններ։ Թռչունը հաճույքով այլ փետրավոր գիշատիչներից խլում է որսած ձուկը, ինչպես նաև վերցնում է ջրի երեսին լողացող սատկած ձուկը և սնվում է ցամաքային կենդանիների լեշերով։

Սպիտակագլուխ ծովարծիվ
Գիտական դասակարգում
Թագավորություն Կենդանիներ Տիպ Քորդավորներ Դաս Թռչուններ Կարգ Բազեներ Ընտանիք Ճուռակներ Ցեղ Ծովարծիվներ Տեսակ Սպիտակագլուխ ծովարծիվ
Լատիներեն անվանում
Haliaeetus leucocephalus (Linnaeus, 1766)
Հատուկ պահպանություն
Քիչ մտահոգող տեսակ IUCN 3.1 Least Concern : 22695144
Արեալ
Կլոր տարի, բազմացում      Ամառային արեալ,բազմացում      Ձմեռային արեալ      Միայն չուի ժամանակ      ★ - Պատահական վկայություններ
Դասակարգումը Վիքիցեղերում Պատկերներ Վիքիպահեստում

Որպես կանոն, սպիտակագլուխ ծովարծիվը խուսափում է մարդկանցից և բնակվում է մարկանց բնակավայրերից հեռու։ Զույգերը հավատարմությունը պահպանում են երկար տարիներ, գրեթե ողջ կյանքում։ Բազմանում են տարին մեկ անգամ՝ ծնելով մեկից երեք ձագ։ Հատուկ ճանաչելիություն ձեռք են բերել նրանց ճյուղերից շիված բները, որոնք իրենց հսկա չափերի շնորհիվ հայտնվել են Գինեսի ռեկորդների գրքում։ Կյանքի տևողությունը միջինում կազմում է 15-20 տարի, իսկ անազատության մեջ քիչ ավելի։

1782 թվականին արծիվը պաշտոնապես ճանաչվել է ԱՄՆ ազգային թռչունը, նրա պատկերները հայտնվել են գերբի վրա, նախագահական դրոշի վրա, թղթադրամների և երկրի այլ ատրիբուտների վրա, ինչպես նաև ազգային կորպորացիաների լոգոտիպերի վրա։ Չնայած հանրաճանաչությանը, 19-րդ և 20-րդ դարերում թռչունը ապրել է թվաքանակի անկում, որի հետևանքով թռչնի պահպանությունը դարձել էր առաջնային խնդիր։ Տեսակի դեգրադացիայի հիմնական պատճառը զանգվածային ոչնչացումները և մարդու տնտեսական գործունեությունն էին։ Հատկապես աղետալի հետևանքներ ունեցավ միջատների ոչնչացման մեջ կիրառվող դուստերը։ Բնապահպանական միջոցները և ինսեկտիցիդների օգտագործման արգելքը բերեց տեսակի քանակի աստիճանական կարգավորման։ 2000-ականններին տեսակի կարգավիճակը ճանաչվեց բարեկյաց։ Չնայած դրան, ԱՄՆ-ում գործում են օրենքներ, որոնք արգելում են թռչնի սպանությունը և տիրապետումը առանց համապատասխան թույլտվության։

Սիստեմատիկա

Սպիտակագլուխ ծովարծիվը առաջին անգամ նկարագրվել է շվեդ բժիշկ և բնագետ Կարլ Լինեյի կողմից 1766 թվականին իր «Բնության համակարգը» գրքում։ Հեղինակը նրան տեղադրել է բազեների հետ մի խմբի մեջ և տվել լատիներեն Falco leucocephalus անվանումը։ 1809 թվականին ֆրանսիացի բնագետ Ժուլ Սավինին «Եգիպտոսի նկարագրությունը» գրքում գործածության մեջ է դրել Haliaeetus ցեղատեսակը, որը միավորում էր արծվային արտաքինով և մերկացած նախագարշապարով թռչունների։ Ի սկզբանե ցեղի մեջ ներառված էր միայն ծովարծիվ-սպիտակապոչը (Haliaeetus nisus անվամբ), սակայն հետագայում այս խմբի մեջ ներառվեց նաև Սպիտակագլուխ ծովարծիվը։ Ցեղային անվանումը (Haliaeetus) ծագում է հին հունական ἅλιος (ծով) և ἀετός (արծիվ) բառերից, տեսակային անունը (leucocephalus)՝ λευκός (սպիտակ) и κεφαλή (գլուխ) բառերից։ Այսպես, բառերի ամբողջությունը կարելի թարգմանել որպես «սպիտակագլուխ ծովային արծիվ»։ Հատկանշական է, որ ժամանակակից անգլերենում թռչունին անվանում են «ճաղատ արծիվ»(bald eagle): Մասնագատները, սակայն, պնդում են, որ տվյալ դեպքում bald բառը չի օգտագործվում փետուրների բացակայության իմաստով, այլ մորֆոլոգիապես ծագում է անգլերեն piebald բառից, որը հայերեն կարելի է թարգմանել որպես խայտաբղետ։

Այս թռչնի առանձնահատկություններից մեկը համարվում է գլխի սպիտակ փետրավորումը

Սպիտակագլուխ արծվի ամենամոտ ցեղակիցը համարվում է սպիտակապոչ ծովարծիվը, որը Եվրասիայում և Գրենլանդիայում զբաղեցնում է նույն էկոլոգիական խորշը։ Բրածո մնացորդների մոլեկուլային անալիզը ցույց է տալիս, որ այս երկու տեսակների ընդհանուր նախնին այլ արծվանմաններից առանձնացել է, հավանաբար, օլիգոցենի սկզբում կամ միջին հատվածում (28 միլիոն․ տարի առաջ), բայց ոչ վաղ միոցենից (10 միլիոն․ տարի առաջ) առաջ։ Երկու տեսակների առանձնացումը, ամենայն հավանականությամբ, տեղի է ունեցել հյուսիսային Ատլանտիկայում․ սպիտակագլուխ ծովարծիվը սկսել է զարգանալ Հյուսիսային Ամերիկայի արևմուտքում, իսկ մյուս տեսակը Եվրասիայի արևելքում։ Տվյալ տեսակի ամենահին բրածո մնացորդները հայտնաբերվել են ամերիկյան Կոլորադո նահանգի քարանձավներից մեկում։ Մնացորդների տարիքը գնահատվում է մոտ 670-780 հազար տարի։

Սովորաբար դիտարկվում են սպիտակագլուխ արծվի երկու ենթատեսակ, որոնց միակ տարբերությունը համարվում է ընդհանուր չափերը։ Մի շարք մասնագետներ կարծում են, որ այս փոփոխականությունը լողացող է (կենսաբանական տերմինալոգիայում կլինալ), այսինքն չունի հստակ սահման, հետևաբար չի կարող բավարար հիմք հանդիսանալ ենթատեսակների առաջացման համար։ Բայց և այնպես, թռչունների չափերի մեջ առկա են զգալի տարբերություններ, որոնք ապրում են արեալի հյուսիսային և հարավային ծայրերում։ Նկարագրություների համաձայն, առավել խոշոր H. l. washingtoniensis ռասան տարածվում է արեալի հյուսիսային մասից հարավ՝ դեպի հարավային Օրեգոնա, Այդահո, Վայոմինգա, Հարավային Դակոտա, Մինեսոտա, Վիսկոնսինա, Միչիգան, Օհայո, Պենսիլվանիա, Նյու Ջերսի և Մերիլենդ։ Մյուս ռասան՝ H. l. leucocephalus բնակվում է վերոհիշյալ շրջաններից հարավ, հասնելով ԱՄՆ և Մեքսիկայի հարավային սահմանին։

Նկարագրություն

Արտաքին տեսքը

Սպիտակագլուխ ծովարծիվը համարվում է Հյուսիսային Ամերիկայի ամենախոշոր գիշատիչ թռչուններից մեկը, բայց միևնույն ժամանակ չափերով զգալիորեն զիջում է ցեղակից սպիտակապոչ ծովարծվին։ Ընդհանուր երկարությունը հասնում է 70-120 սմ, թևերի բացվածքը 180-230 սմ, զանգվածը 3-6,3 կգ։ Էգերը մոտավորապես քառորդ անգամ մեծ են արուներից։ Թռչունները, որոնք բնակվում են արեալի հյուսիսային պերիֆերիայում, տարբերվում են ավելի մեծ չափերով համեմատած այն թռչունների, որոնք տարածվում են արեալի հարավում․ եթե Հարավային Կարոլինայում միջին զանգվածը կազմում է 3,27 կգ, ապա Ալյասկայում ըստ նույն չափանիշի տարբերվում են 6,3 կգ էգեր և 4,3 կգ արուներ։ Սեռական դեմորֆիզմը արտահայտվում է միայն չափերով։

Երիտասարդ թռչուն

Կտուցը մեծ է, կառթանման, հասուն առանձնյակի մոտ այն ներկված է ոսկե-դեղնավուն գույնով։ Գանգի դիմային աղեղի վրա առկա են խուլեր, որոնք թռչնին տալիս են մռայլ տեսք։ Ոտքերը կտուցի հետ նույն գույնի են, փետրավորման բացակայությամբ։ Մատները ունեն 15 սմ երկարություն, ուժեղ են՝ սուր ճանկերով։ Առջևի մատներով թռչունը պահում է զոհին, իսկ այդ պահին, լավ զարգացած հետին մատով խոցում է նրա կենսական կարևորության օրգանները։ Կրնկաթաթը, ի տարբերություն արծիվների, ամբողջությամբ մերկացած է։ Ծիածանաթաղանթը դեղին է։ Թևերը լայն են և կլորացած, պոչը միջին երկարության է, թրանման։

Վերջնական փետրավորումը ծովարծիվը ձեռք է բերում ընդամենը կյանքի վեցերորդ տարվա սկզբին։ Այդ տարիքից սկսած թռչունները աչքի են ընկնում սպիտակ գլխով և պոչով՝ մարմնի ընդհանուր մուգ-գորշավուն, գրեթե սև ֆոնի վրա։ Հենց նոր լույս աշխարհ եկած թռչնակները մասնակի պատված են մոխրա-սպիտակավուն բմբուլով, մաշկը ներկված է վարդագույն, ճանկերը՝ մաշկագույն։ Մոտավորապես 3 շաբաթ հետո մաշկը ընդունում է կապտավուն երանգ, ոտքերը ծածկվում են դեղնաբծով։ Փետրավորված նորածինները գրեթե ամբողջությամբ շոկոլադե-շագանակագույն են (կտուցը և ծիածանաթաղանթը ներառյալ), բացառությամբ թևերի ներքին հատվածի և ուսերի վրայի սպիտակ կետերի։ Կյանքի երկրորդ և երրորդ տարում փետրավորումը դառնում է ավելի երփներանգ՝ սպիտակ բծերի առաջացման հետ կապված․ աչքերը սկզբից ընդունում են մոխրավուն երանգ․ որից հետո դեղնում են։ Այս շրջանի ավարտից հետո կտուցը նույնպես դեղնում է։ Մյուս տարվա ընթացքում տեղի է ունենում փետուրների մուգ և բաց մասերի բաժանում․ գլուխը և պոչը բացվում են, իսկ այդ ժամանակ մարմնի մնացած մասը մգվում է, մինչև նրանց միջև առաջանում է հստակ սահման։ 3,5 տարեկան հասակում գլուխը գրեթե ամբողջությամբ սպիտակ է, բացառությամբ աչքերի տակի սև բծերի.:

Թռիչքը հավասարաչափ է, անշտապ, թևերի հազվադեպ թափահարումներով։ Սավառնելու ժամանակ լայն թևերը մարմնի նկատմամբ բացված են ուղիղ անկյան տակ, իսկ գլուխը առաջ է ձգված։

Ձայնը

Սպիտակագլուխ ծովարծվի ճիչը

Չնայած նրա վեհ տեսքին, սպիտակագլուխ ծովարծիվը աչքի է ընկնում համեմատաբար ցածր ձայնով։ Ամենից հաճախ կարելի է լսել բարձր կռնչյուն և սուլոց, որը փողանցվում է ինչպես «կվիկ-կիկ-կիկ-կիկ»։ Այն բաղկացած է երկու փուլից․ ավելի տակտային, որը կազմված է երեքից չորս սեգմենտից և ավելի արագ՝ աստիճանաբար խլացող, վեցից ինը սեգմենտից կազմված փուլերից։ Բացի բարձր կռինչից, տարբերում են նաև ցածր ճռվողյուն, որը փոխանցվում է ինչպես «կակ-կակ-կակ-կակ-կակ»։ Երիտասարդ թռչունների մոտ ձայնը ավելի կտրուկ է, կոշտ։ Ոկալիզացիան առավել հաճախ հանդիպում է բնում «պահակակետի հանձնման», ինչպես նաև ձմեռային շրջանում թռչունների կուտակման վայրերում։ Հյուսիսային Ամերիկայում հաճախ կարմրապոչ մորաճուռակի սուր ճիչը շփոթում են սպիտակագլխի ձայնի հետ, որը իրականության հետ կապ չունի։

Նման տեսակներ

Սպիտակագլուխ ծովարծվի բոլոր մոտիկ ցեղակիցները տարածվում են Ամերիկայի սահմաններից դուրս։ Նրանցից նման գունավորում ունի միայն աֆրիկյան ճչան-ծովարծիվը․ սպիտակագլխի նման նա գլխի, վզի և պոչի շրջանում ունի սպիտակ փետրավորում։ Սակայն ճչանի մոտ սպիտակ գույնը զբաղեցնում է մակերեսի ավելի մեծ տարածք, գրավելով նաև մեջքի և կրծքի վերին մասը։ Չափերով հավասարամեծ կալիֆորնիական կոնդորի, ինչպես նաև հնդկահավ-անգղի գլուխը մասնակի է փետրավորած։ Քարարծիվը, որը նաման է սեռական հասունացման չհասած սպիտակագլուխ ծովարծվի (հասուն առանձնյակների գլխի գունավորումը տարբերվում է), պարանոցը ավելի կարճ է և ոտքերը փետրավորված են մինչև կրնկաթաթը։ Բացի այդ, քարարծվի փետրավորումը ավելի բաց է, տեղ-տեղ ոսկեգույն երանգով։ Եթե երիտասարդ սպիտակագլխի ողջ մարմինը ծածկված է սպիտակ բծերով, ապա երիտասարդ քարարծվի մոտ միայն թևերի հիմքը և պոչը։ Սավառնող ծովարծիվը թևերը պահում է ուղիղ անկյան տակ, քարարծիվը՝ պահում է մի քիչ բարձր։

Տարածումը

Արեալ

Սպիտակագլուխ ծովարծիվը մեծ մասամբ ապրում է Կանադայում և ԱՄՆ-ում, որոշ հատվածներում թափանցելով Մեքսիկայի հյուսիսային նահանգներ։ Բացի թվարկված երկրներից թռչունը բնադրում է նաև Ֆրանսիային պատկանող Սեն-Պիեր և Միկելոն կղզիներում։ Տարածումը խիստ անհավասարաչափ է, բույների առավել մեծ կոնցետրացիա նկատվում է ծովափերին, խոշոր գետերի և լճերի մոտակայքում։ Արևմուտքում ծովարծիվը հաճույքով բնակեցնում է խաղաղօվկիանոսյան գոտին՝ Ալյասկայից մինչև Օրեգոնա, ինչպես նաև Ալեուտյան կղզիներում։ Հաստատուն մեծ քանակով ծովարծիվներ կան Ժայռոտ լեռներում՝ Այդահո, Մոնտանա, Վայոմինգ և Կոլորադո նահանգների տարածքում։ Արևելքում թռչունը առավել շատ հանդիպում է Ֆլորիդայում (Ալյասկայից հետո պոպուլյացիայի քանակով երկրորդն է), Չեսապիկյան ծովածոցում և Մեծ Լճերի տարածքում։ Ոչ մեծ պոպուլյացիաներ նշված են Ստորին Կալիֆորնիայում, Արիզոնայում, Նյու-Մեքսիկոյում, Ռոդ-Այլենդում և Վերմոնտում։ Կանադայում թռչունը բացակայում է միայն արկտիկական լայնույթի շրջաններում՝ Անդերսոն գետի հյուսիսային հովտում և Գուդզոնի ծոցի ափի արևմտյան մասերում։ Պատահական թռիչքներ նկատվել են նաև Բերմուդներում, Ամերիկյան Վիրջինյան կղզիներում, Պուերտո-Ռիկոյում, Բելիզում և Իռլանդիայում։

Ծովարծիվը միշտ բնակվում է ծովից, մեծ լճերից և գետերից ոչ հեռու

Մինչև 20-րդ դարի վերջը հաղորդվում էր սպիտակագլխի առկայությունը ռուսական Հեռավոր Արևելքում։ Ռուսաստանի տարածքում առաջին անգամ նկատել է Հյուսիսային Մեծ Էքսպեդիցիայի անդամ Վիտուս Բերինգը 1741-1742 թվականներին։ Ռուսական նավատորմի սպա Սվեն Վակսելը իր զեկույցում հայտնում է, որ Կոմանդորյան կղզիներում ձմեռած հետազոտողները սնվում էին այս թռչունների մսով, բժիշկ Գեորգ Ստելերը իր «Կամչատկայի հողի նկարագրությունը»-ում ներկայացնում է մորֆոլոգիական հատկանիշներ, որոնք բնորոշ են միայն այս տեսակին։ Հայտնի նորվեգա-ամերիկացի բնագետ և ճանապարհորդ Լեոնարդ Շտեյնեգերը, 1882-1884 թթ․ ուսումնասիրելով Կոմադորյան կղզիները, նույնպես հայտնաբերել է բազմացող ծովարծիվներ՝ Բերինգի կղզում։ 20-րդ դարում հայտնի են միայն մի քանի հազվադեպ թռիչքների նշումներ, ընդ որում առանց բնադրման․ 1920-ական թվականներին Լիսինյան ծովածոցի շրջաններ, 1977 թվականին Ավաչի գետի հովտում, 1990 թվականին Կամենկի գետի գետաբերանում և 1992-1993 թթ․ Կուրիլյան լճում։

Բնակության միջավայրը

Սպիտակագլուխ ծովարծվի բնակության միջավայրը միշտ կապված է խոշոր ջրամբարների հետ՝ օվկիանոս, լիման, մեծ լճեր կամ էլ գետերիի լայն մասեր։ Ներքին ակվատորիայի սահմանում ափի երկարությունը պետք է լինի 11 կմ ոչ քիչ, բնադրող զույգի համար ջրային մակերեսի բաց տարածքը ամենաքիչը 8 հա։ Ջրամբարի ընտրության հարցում կարևոր է բազմատեսակ և հասանելի զոհի շատ քանակությունը՝ որքան այն շատ է, այքնա պոպուլյացիայի խտությունը մեծ է։ Ծովարծիվը, որպես կանոն, հանգստանում և բնադրում է անտառախիտ տարածքներում, որտեղ ավելի շատ աճում են փշատերև և կոշտատերև ծառատեսակներ՝ ջրից ոչ ավելի, քան 200 մետրի վրա (Ֆլորդայում 3 կմ)։ Թառի և բնադրման համար օգտագործում է պինդ, հաճախ դոմինանտ, բաց սաղարտով և լայն տեսադաշտով ծառեր։ Բազմացման շրջանում խուսափում է մշակութային լանդշաֆտներից և ընդհանրապես այն վայրերից, որոնք մարդիկ ակտիվ կերպով հաճախում են, եթե անգամ մոտակայքում առկա են բարենպաստ կերային բազա։ Ըստ հետազոտությունների, բնադրում է նրանցից ամենաքիչը 1,2 կմ-ի վրա։ Հազվադեպ դեպքերում, եթե մարդկանց մուտքը խիստ սահմանափակ է, կարող է բնակվել նաև քաղաքներին կից բնական միջավայրերում, ինչպես օրինակ Ուիլամետ գետի Հարտեկ կղզու Պորտլենդ քաղաքում կամ էլ Ֆիլադելֆիայում գտնվող Ջոն Հայնցի Ազգային արգելանոցում (անգլ.՝ John Heinz National Wildlife Refuge at Tinicum):

Կերային տարածքի չափը ամենտեղ տարբեր է, հայտնի տվյալները տատանվում են 2,6 կմ²-ից (Օրեգոնայի Ապեր-Կլամատ լիճ) մինչև 648 կմ² (Արիզոնա)։

Միգրացիա

Ծովարծիվների կուտակում Ալյսասկայի Lemon Creek գետի մոտ՝ գարնանային գաղթի ժամանակ

Միգրացիայի բնույթը կախված է մի քանի գործոններից, այդ թվում կլիմայական պայմաններից, կերի հասանելիությունից, բնային տարածքի տեղակայումից և առանձին առանձնյակների տարիքից։ Եթե ջրամբարի ամբողջ տարածքը ծածկվում է սառույցով, ապա բոլոր ծովարծիվները տեղափոխվում են ծովափ, կամ էլ համեմատաբար տաք, հարավային շրջաններ։ Մյուս կողմից, եթե սննդային պաշարը թույլ է տալիս (օրինակ ծովերի ափերին), հասուն առանձնյակների կեսը մնում են բնային տարածքներում՝ ձմեռելու։ Միչիգանի դիտումները ցույց են տվել, որ թռչունները ավելի շուտ ոչ թե գաղթում են, այլ չվում են այն տարածքներ, որտեղ առկա են ջրի բաց տարածքներ և անհրաժեշտ քանակությամբ որս։

Ենթադրում են, որ թռչունները գաղթում են միայնակ, սակայն այդ շրջանում նրանք կարող են հավաքվել նաև փոքր խմբերով գիշերելու վայրերում կամ էլ որսի կուտակման տեղում։ Չնայած նրան, որ զույգերը թռչում են միմյանցից առանձին, ձմեռելու ժամանակ էգերը և արուները կրկին միանում են և կազմում զույգեր։ Լինում են դեպքեր, երբ ձմեռող կենդանիները նոր բույն են պատրաստում և նույնիսկ զուգավորվում են, բայց հետո, միևնույն է, թռչում են հյուսիս՝ իրենց բնադրման շրջան։ Սպիտակագլուխ ծովարծիվը այն յուրահատուկ փետրավոր գիշատիչներից է, որը կարող է առաջացնել զանգվածային կուտակումներ։ Այն տարածքներում, որտեղ առկա է կերի լիություն, օրինակ հիդրոէլեկտրակայանների շրջակայքում, ձմռանը կարող են կուտակվել տասնյակ, հարյուրավոր և նույնիսկ հազարավոր առանձնյակներ։ Սեզոնային կուտակումներ հայտնի են նաև Միսիսիպի և Միսուրի գետերի հովիտներում, խաղաղօվկիանոսյան ափին՝ Ալյասկայից և Բրիտանական Կոլումբիայից հարավ մինչև միջին Վաշինգտոն, ինչպես նաև Չեսապիկյան ծոցի շրջանում։ Նկատվել է, որ աշնանային միգրացիայի տևողությունը ավելի երկար է, քան գարնանայինը։ Հարավում, մասնավորապես Կալիֆորնիայում և Ֆլորիդայում, ծովարծիվները նստակյաց են, ցուրտ եղանակներին խառնվում են հյուսիսային պոպուլյացիաների հետ։

Մատղաշների գաղթի պատկերը ավելի բարդ է, սեզոնային միգրացիայից բացի, ներառում է նաև սփռվելու և չուի տարրեր։ Հայտնի է, որ սեռական հասունացման չհասած կալիֆորնիական և ֆլորիդյան առանձնյակների մի մասը աշնանը ափի երկայնքով թռչում է դեպի հյուսիս, հասնելով հարավային Ալյասկա և Նյուֆաունդլենդ։

Բազմացումը

Զույգերի ձևավորումը

Բեղմնավորում

Սեռական հասումացմանը, սովորաբար, հասնում են չորսից հինգ տարեկան հասակում, հազվադեպ վեցից յոթ տարեկանում։ Ինչպես ճուռականմանների մեծ մասը, այնպես էլ սպիտակագլուխ ծովարծիվը տիպիկ մոնոգամ տեսակ է․ յուրաքանչյուր արու զուգավորվում է մեկ էգի հետ։ Սովորաբար կարծում են, որ զույգերը պահպանում են իրենց «ամուսնական» հավատարմությունը ամբողջ կյանքի ընթացքում։ Սակայն դա այնքան էլ այդպես չէ․ եթե թռչուններից մեկը ձմեռելուց հետո չի վերադառնում բույնի տարածք, երկրորդը իր համար փնտրում է նոր ընկեր։ Զույգը բաժանվում է նաև ընդհանուր սերունդ չտալու դեպքում։

Զույգերը ձևավորվում են ինչպես բնադրման արեալում, այնպես էլ ձմեռոցում։ Ամուսնական վարքը լավ դրսևորվում է հատկապես երկու թռչունների ցուցադրական թռիչքի ժամանակ, որի ժամանակ նրանք հետապնդում են մեկը մյուսին, կատարում են խոր անկումներ և շրջվում են՝ ոտքերը դեպի վեր։ Ամենատեսարժան այդպիսի դրվագներից մեկը, որը անգլերենում կոչվում է «cartwheeling» (բառացիորեն թարգմանաբար «գլուխկոնծիով սահք»), հետևյալ տեսքն ունի․ մեծ բարձրության վրա արուն և էգը ճանկերով միմյանց են կպնում և ընկնում են ներքև, հորիզոնական հարթությամբ պտտվելով։ Թռչունները առանձնանում են միայն ցամաքի մոտ, որից հետո կրկին բարձրանում են վեր։ Զույգին կարելի է տեսնել ճյուղի վրա, երբ նրանք կտուցներոց շփվում են իրար։

Առաջացած միությունը վերջնականապես ամրապնդվում է ապագա բույնի վայրի ընտրությամբ։ Բնի պահպանվող տարածքը կազմում է մոտավորապես 1-2 կմ², բայց կարող է նաև լինել մեծ կամ փոքր՝ կախված պոպուլյացիայի խտությունից և որսի հասանելիությունից։ Ալյասկայի սահմանում՝ Ալեքսանդրի կղզեխմբիում, որտեղ նշված է բույների ամենամեծ խտությունը, պահպանվող տարածքը կարող է չգերազանցել 0,5 կմ²-ը, որը, ամենայն հավանականությամբ տվյալ տեսակի նվազագույն արժեքն է։

Բույնը

Բույնը կառուցվում է ծառերի գագաթին, ազատ տեսադաշտ և թռչելու հնարավորություն ունենելու համար

Բույնի պատրաստւոմը Ֆլորիդայում սկսվում է սեպտեմբերի վերջին-հոկտեմբերի սկզբին, Օհայոյում և Պենսիլվանիայում փետրվարին, Ալյասկայում հունվարին, սակայն բոլոր դեպքերում էլ զգալի շուտ, քան տվյալ տարածքների այլ փետրավոր գիշատիչները։ Այն իրենից ներկայացնում է ճյուղերից կազմված հսկայական շինվածք, որը հիմնականում տեղակայված է կենդանի ծառերի գագաթին՝ ազատ թռչելու հնարավորությամբ, բաց ջրից 2 կմ-ից ոչ ավելի հեռավորության վրա։ Որոշ աղբյուրներ պնդում են, որ ծովարծվի բույնը Հյուսիսային Ամերկայի թռչնատեսակներ մեջ ամենամեծ բույնն է։ Հաճախ այն կարող է ունենալ 2,5 մետր տրամագիծ,․ 4 մետր բարձրություն և կշռել մոտ 1 տոննա։ Համաձայն Գինեսի ռեկորդների գրքի, թռչունների ամենամեծ բույնը նույնպես պատկանում է սպիտակագլուխ ծովարծվին․ 1963 թվականին ֆլորիդյան Սենտ-Պիտերսբերգից ոչ հեռու չափել են մի կառույց, որի ուներ մոտ 2,9 մետր տրամագիծ, իսկ բարձրությունը մոտավորապես 6 մ։ Մասնագետների գնահատմամբ, բույնի զանգվածը այդ պահին գերազանցում էր 2 տոննան։ Հաշվի առնելով այն փաստը, որ ամեն տարի բույնը նորացվում է, հետևաբար և ծանրանում է, այն կարող է ջարդել իրեն պահող ճյուղերը, ինչպես նաև ուժեղ քամուց կարող է քանդվել։ Բայց և այնպես հայտնի են բույներ, որոնք օգտագործվում են մի քանի տարի․ այսպես, Օհայոյում այդպիսի մի բնում թռչունները բազմանում էին ամենաքիչը 34 տարի։ Բացառիկ դեպքերում, երբ բազմացման տարածքներում ծառերը բացակայում են, օրինակ Ամչիտկա կղզում(Ալետուտյան կղզիներ), բույնը կարող է սարքված լինել լեռնային սանդվաղանդների կամ էլ ցամաքային գիշատիչների համար այլ դժվարհասանելի վայրերում։ Սոնորա անապատում, որտեղ ծառերը նույնպես հազվադեպ են հանդիպում, ծովարծիվները բնադրում են հսկայական կակտուսի գագաթին, որը հայտնի է ինչպես «տեղացիների գագաթ» (Pachycereus pecten-aboriginum) անունով։ Թռչունները շատ հազվադեպ զբաղեցնում են արհեստական շինություններ, որոնցից մեկը՝ հեռագրային սյունը, նկատվել է 1986 թվականին Մինեսոտոյում։

Հիմնական ճյուղային հիմքը կապվում է խոտով, եգիպտացորենի ընձյուղներով, չորացած ջրմուռներով և այլ նմանատիպ հումքից։ Շինարարության մեջ, որը կարող է տևել մի քանի օրից մինչև 3 ամիս, մասնակցում են երկու ծնողներն էլ, սակայն ճյուղերի տեղադրմամբ մեծ մասամբ զբաղվում է էգը։ Թեպետ շինարարությունը սկսվում է ձվադրությունից առաջ, ավելի ուշ երկու թռչուններն էլ լրացուցիչ ամրացնում են արդեն պատրաստ բույնը։ Բացի հիմնական բնից, մոտակայքում կարող են գտնվել նաև լրացուցիչ բույներ, որոնք օգտագործվում են ծայրահեղ իրավիճակներում, օրինակ հիմնական բույնի քանդման ժամանակ։

Թուխս նստելը և ձագերը

Haliaeetus leucocephalus

Ձագերը առաջին օրերում ծածկված են աղվամազով

Ձվադրումը տեղի է ունենում բնի շինարարության սկզբից 1-3 ամիս անց։ Էգը դնում է 1-3 (հազվադեպ 2) ձու, որոնք ածում է մեկ կամ երկու օրվա ինտերվալով։ Շատ հազվադեպ են հանդիպում բույներ 4 ձվով։ Եթե ինչ-որ հանգամանքների պատճառով առաջին ձվադրումը ձախողվում է, էգը կարող է ածել կրկին։ Ձվերը անփայլ սպիտակ են, առանց նկարի, ունեն լայն օվալի տեսք։ Նրանց չափերը 58-85 x 47-63 մմ է։ Չափերը, ինչպես և զանգվածը հարավից հյուսիս աստիճանաբր աճում է՝ թռչունների չափերի նման։ Ալյասկայում կատարված չափումները ցույց են տվել 130 գ միջին զանգված, կանադական Սասկաչևան պրովինցիայում՝ մոտավորապես 114,4 գ։

Թխսադրումը տևում է մոտ 35 օր։ Թուխս նստում, սերնդին կերակրում է մեծ մասամբ էգը, արուն միայն ժամանակ առ ժամանակ փոխարինում է նրան։ Արուի հիմնական առաջադրանքը կերի հայթայթումն է։ Ձագերը ծնվում են նույն հաջորդականությամբ, ինչ հերթականությամբ դուրս են գալիս ձվերը, այդ պատճառով նրան զանգվածով զգալիորեն տարբերվում են։ Դորս եկած թռչնակները պատված են բմբուլով և անօգնական են․ առաջին երկու-երեք շաբաթը ծնողներից մեկը անպայման գտնվում է բնի մեջ, հիմնականում, էգը, իսկ այդ ժամանակ արուն զբաղվում է կերի հայթայթմամբ և բնի համար հումքի հավաքմամբ։ Ձագերը մրցակցում են սննդի համար, որի հետևանքով ձագերից կրտսերը, գրեթե միշտ, սատկում է սովից։ Հինգից վեցերորդ շաբաթում ծնողները լքում են բույնը և սովորաբար գտնվում են ոչ հեռու տեղակայված ծառի ճյուղի վրա։ Այս շրջանի ավարտին ձագերը սովորում են պատռոտել կերը և սկսում են ցատկոտալ ճյուղից ճյուղ․ 10-12,5 շաբաթ անց կատարում են իրենց առաջին թռիչքը։ Ձագերի գրեթե կեսի մոտ առաջին թռիչքը անհաջող է անցնում և նրանք վայր են ընկնում գետին․ այնտեղ կարող են մնալ մինչև մի քանի շաբաթ։ Թռչել սովորելուց հետո, ձագերը 2-11 շաբաթվա ընթացքում դեռ մնում են ծնողների մոտ, մինչև բացարձակ ինքնուրույն դառնալը, ապա ցրվում են։ Ծովարծիվների գրեթե կեսը հասցնում է տարվա ընթացքում կատարել երկրորդ ծին։ Դա շատ մեծ տոկոս է կազմում․ մոտ ցեղակից արծիվների մոտ (Aquila) այս ցուցանիշը տատանվում է 20 %-ի սահմանում։

Սնունդ

Օրաբաժին

Ինչպես և այլ ծովարծիվները, սպիտակագլուխը մեծ մասամբ սնվում է ձկներով, սակայն որսում է նաև ոչ մեծ կենդանիներ։ Հնարավորության դեպքում հաճույքով այլ գիշատիչներից գողանում է կերը կամ էլ օգտագործում է կենդանիների լեշեր։ 20 ուսումնասիրությունների համեմատական անալիզը արեալի տարբեր շրջաններում ցույց է տվել, որ միջին վիճակագրական օրաբաժինը կազմված է 56 % ձկից, 28 % թռչունից, 14 % կաթնասուններից, 2 % այլ կարգաբանական խմբերի կենդանիներից։ Այս հարաբերակցությունը կախված է կերի տերետորիական և սեզոնային բնութագրերից․ օրինակ, բազմացման շրջանում Ալյասկայի հարավ-արևելքում ձկան չափաբաժինը հասնում է 66 %, իսկ Օրեգոնայյի Կոլումբիա գետի գետաբերանում՝ 90 %, Սոնորա ավազաքարային անապատում մոտ 76 %։ Հաշված է, որ թռչունը օրական ուտում է 220-ից 675 գրամ կեր։

Ձուկ

Երիտասարդ ծովարծիվը որսած սաղմոնով

Հնարավորության դեպքում, սպիտակագլուխը բոլոր տեսակի կերերի մեջ նախընտրում է ձկնատեսակները։ Ալյասկայի հարավ-արևելքում գերակայում են խաղաղօվկիանոսյան սաղմոնանմանները՝ սապատաձուկը, կիժուչը, տեղ-տեղ կարմրաձուկը։ Առավել խոշոր չավիչան (12-18 կգ) շատ ծանր է կենդանի վիճակում որսալու համար և այդ պատճառով սննդի մեջ օգտագործվում է միայն լեշի տեսքով։ Հարավային Ալյասկայի գետաբերաններում և ծանծաղուտներում կարևոր նշանակություն ունեն խաղաղօվկիանոսյան ծովատառեխը (Clupea pallasii), խաղաօվկիանոսյան ավազաձուկը և խաղաղօվկիանոսյան տալեիխտը (Thaleichthys pacificus): Կոլումբիա գետի դելտայում առավել նշանակալից ձկներն են՝ մեծաշուրթ չուկուչան(Catostomus macrocheilus, որսի մոտավորապես 17,3 %), ամերիկյան շեդը (13 %) և ծածանը (10 %)։ Մերիլենդի Չեսապիկյան ծոցի շրջանում ծովարծվի ռացիոնի նշանակալից մասը կազմում է հյուսիսային (Dorosoma cepedianum) և հարավային (Dorosoma petenense) դորոսոմաները, ինչպես նաև ամերիկյան սպիտակ պերկեսը (Morone chrysops): Ֆլորիդայում ծովարծիվները որսում են ամերիկյան, կանալյան լոքոներին և այլ լոքոանմանների, կարմրախայտի, երկայնաձկների, սարգաների և բշտիկաձկների մի շարք տարատեսակներ։ Պլատ և Նեբրասկ գետերի հովիտներում ձմեռող թռչունները առավելապես սնվում են հյուսիսային դորոսոմայով և ծածանով։ Սոնորա անապատի արիզոնյան մասում առավել տարածված ձկներն են կանալյան և դեղնականաչ լոքոները, չուկչաներ Catostomus insignis-ը և Catostomus clarkii-ը, ինչպես նաև ծածանները։ Ծովարծվի համար նշանակալից այլ ձկների շարքին դասվում են էլևայֆը, սև գայլաձուկը, ամերիկյան սպիտակ լավրակը և փոքրաբերան պերկեսը։ Կոլումբիա գետում կատարված դիտարկումները ցույց են տալիս, որ ամբողջ ձկան 58 % որսացել են կենդանի վիճակում, 24 % օգտագործվել է որպես լեշ և 18 % գողացվել են այլ գիշատիչներից։ Կալիֆորնիայի Բրիտոն ջրամբարում օրնիտոլոգները կատարել են մի փորձ, որի ընթացքում թռչուններին առաջարկվում էին տարբեր չափերի ձկներ։ Ծովարծիվների 71,8 % ընտրել են 34-ից 38 սմ երկարությամբ որսամիս, 25 % նախընտրում են 23-ից 27,5 սմ երկարությամբ ձկնամիս։

Թռչուններ

Սպիտակ ծովարծվի օրակարգի մյուս անհրաժեշտ բաղադրամասը ջրային և մերձափյա թռչուններն են (սուզաբադ, ծովային աղավնի, բադ, կազարկա, ճայ, կերկեր, ծկնկուլ)։ Երբ ջրամբարների վերին հատվածում ձկնային ռեսուրսները պակասում են, թռչնամսի մասնաբաժինը մեծանում է․ որոշ շրջաններում տարվա ընթացքում հնարավոր է 7-ից աճի մինչև 80%։ Միակ շրջանը, որտեղ ծովարծիվը հավասար քանակով թռչուններ և ձուկ է որսում (երկու կատեգորիաներն էլ 43 %), համարվում է Յելոուստոնա տարածաշրջանը։ Ամենից հաճախ որպես զոհ հանդես են գալիս միջին չափերի թռչունները, որոնց բավական հեշտ է թռիչքի ընթացքում բռնել․ օրինակ՝ կռնչան բադը, արևմտաամերիկական սուզաբադը կամ ամերիկյան կերկեր։ Վերին լճում ծովարծիվները ավելի հաճախ որսում են ամերիկյան արծաթագույն ճային (Larus smithsonianus): Երբեմն ծովարծվի զոհ դառնում են բադանմանների ընտանիքի ավելի խոշոր ներկայացուցիչները, որոնք համարվում են հասարակական թռչուններ, ինչպիսիք են սպիտակավիզ բադը կամ սպիտակ բադը։ Հայտնի են նաև հարձակումներ սևակտուց սուզահավի, ծովային ճայի, կանադական կռունկի, գորշ և սպիտակ պելիկանների վրա։ Ծովարծիվները առանձնահատուկ վտանգ են ներկայացնում գաղութային թռչունների համար՝ ծովային աղավնու, ճոճահավների, ձկնկուլների, Morus bassanus-ի, ճայերի։ Թռչունների շուկայի հեշտ հասանելիությունը և թույլ պաշտպանությունը ծովարծվին թույլ են տալիս հարձակվել ինչպես մեծ, այպես էլ փոքր առանձնյակների վրա և սնվել նրանց ձվերով։

Վերջին հարյուրամյակի ընթացքում Խաղաղ օվկիանոսի հյուսիսային մասի ձկնորսությունը, հատկապես գորշ ջրիմուռների տարածման շրջաններում, բերել են այդ ռեսուրսի զգալի նվազմանը։ Բացի ձկներից, ոչնչացումը և էկոլոգիական խնդիրները հասել են նաև ծովային կուղբերին։ Եվ մեկը, և մյուսը տվյալ տարածքում համարվում են ծովարծվի պատմական հիմնական կերային բազան։ Նրանց անհետացման հետևանքով գիշատիչները ստիպված էին որսալ մոտակայքում բնադրող թռչուններին՝ կայրերին, ճոճահավերին և մրրկահավերին.: Սավառնող ծովարծվի հայտնվելը ստիպում է գաղութային թռչուններին լքել իրենց բները, որոնք իրենց հերթին ճայերը, ագռավները և այլ փետրավոր գիշատիչները քանդում են։ Մի շարք դեպքերում, ինչպես օրինակ բարակակտուց կայրայի դեպքում, սննդային ռեժիմի խախտումը բերեց բնապահպանական կոլիզիայի, այսինքն մի տեսակի թվաքանակի վերականգնումը կատարվում էր մյուս տեսակի քանակի նվազման հաշվին։

Կաթնասուններ

Որսի ժամանակ

Կաթնասունները կազմում են թռչնի ընդհանուր օրակարգի համեմատաբար ոչ մեծ մասը։ Կենդանիների լեշերը չհաշված, մնացած կենդանիները մեծ մասմաբ ձվի չափի են․ մասնավորապես ձվեր, ճագարներ, սկյուռներ, գետնասկյուռներ, ջրարջեր, մշկամկներ, երիտասարդ կուղբեր։ Խաղաղ օվկիանոսի կղզիներում թռչունը որսում է սովորական փոկի, կալիֆորնիական ծովառյուծի, կալանի ձագերին։

Քարարծվի նման, սպիտակագլուխ ծովարծիվը կարող է վեր բարձրացնել ոչխարի, կամ էլ այլ ընտանի անասունի։ Միևնույն ժամանակ երկու թռչուններն էլ գերադասում են մարդկանցից հեռու մնալ և որս անում են վայրի տարածքներում։ Բացի այդ, ի տարբերություն քարարծվի, ծովարծիվը հազիվ թե փորձի խոշոր կենդանու հետ մարտի բռնվի։ Առկա է միայն մեկ վկայություն, երբ թռչունը հարձակվել է հղի ոչխարի վրա՝ մոտ 60 կգ քաշով․ սա գիշատիչի երբևէ գրանցված ամենամեծ զոհն է։

Այլ որս

Բացի վերը թվարկվածերից, սպիտակագլխի լրացուցիչ սննդի աղբյուրները ընդհատ են և ընդհանուր առմամբ կազմում են չնչին մասը։ Ջրամբարների որոշ չսառցակալող տարածքներում թռչունը երբեմն սնվում է սողուններով, առաջին հերթին կրիաներով։ Նյու Ջերսիի մերձափյա եզրագծի 20-ից 14 բներում հայտնաբերվել են սողունների մնացորդներ։ Նրանցից ավելի հեշտ խոցելի են համարվում սովորական մշկային, պալարավոր և կայմանանման կրիաները։ Հայտնաբերված պատյանների երկարությունը տատնվում են 9,2-ից 17,1 սմ սահմանում, ինչը համապատասխանում է այս սողունների երիտասարդ տեսակների չափերի հետ։ Հազվադեպ ծովարծիվները սնվում են ջրային օձերով, երկկենցաղներով և խեցգետնակերպերով (խոշոր գետի խեցգետինով և խաչափառներով)։

Սննդի հայթայթումը

Կետի դիակի մոտ

Սովորաբար ծովարծիվը որս է անում ծանծաղուտներում, որտեղ ձկները կուտակվում են հենց մակերեսին մոտ։ Սննդի հայթայթման հիմնական եղանակը նման է ջրարծվին․ ծովարծիվը մեծ բարձրությունից նկատում է զոհին, արագ սլանում է ներքև և նրան բռնում է սուր ճանկերով, իսկ այդ ժամանակ հիմնական փետրածածկը մնում է չոր։ Վայրընթաց թռիչքի արագությունը կազմում է 120-160 կմ/ժ, սովորական թռիչքինը 56-70 կմ/ժ։ Հազվադեպ թռչունը շրջում է ջրի վրա և կտցում է անցնող մատղաշը։ Ջրարծվի հետ համեմատած ծովարծիվը մասնագիտանում է ավելի մեծ զոհերի վրա և իր հզոր ճիրաններով չի կարողանում բռնել այնպիսի ձկների, ինչպիսին են սպիտակ արևաձուկը և քաղցրահամ ջրերի պերկեսը։ Իրենց պահվող բեռի զանգվածը տատանվում է 1-3 կգ սահմանում, չնայած գրականության մեջ, բավական հավաստի տվյալների հիման վրա նշվում է, որ ծովարծիվը տեղափոխում էր սևպոչ եղնիկի ձագին ՝ 6,8 կգ քաշով, որը թռչունների մոտ համարվում է յուրօրինակ ռեկորդ։ Շատ ծանր բեռը կարող է թռչունին սուզել ջրի մեջ, այդ դեպքում թռչունը հաջողությամբ լողում է մինչ ափը, եթե չի սատկում սառցե ջրում՝ հիպոթերմիայից։ Ինչպես ջրարծվի մոտ, սպիտակագլխի ոտքի ճանկերի վրա զարգացած են այպես կոչված սպիկուլները՝ փշերի տեսքով ոսկրային ելունները, որոնք օգնում են պահել զոհին։

Նկարագրվող տեսակի մոտ դիտվում է նաև կոպերատիվ որս, երբ զույգերից մեկը շեղում են զոհին, իսկ մյուս զույգը հարձակվում է ետևից։ Կերի այսպիսի հայթայթումը բնորոշ է ցամաքային մեծ որսին՝ ճագարին և ծկնկուլին։ Փետրավոր զոհին ծովարծիվները կարող են բռնել նաև օդում, սակայն, ավելի հաճախ, հանկարծակիի են բերում ցամաքի վրա կամ ջրում։ Բադերի որսի ժամանակ գիշատիչը կարող է մոտենալ ներքևից, թռիչքի ընթացքում օդում շրջվել և ճանկերով բռնել զոհի կրծքից։ Սուզվող բադերի դեպքում օգտագործում է այլ տեխնիկա․ թռչունը պտտվում է պոտենցիալ զոհի գլխի շուրջը, ստիպելով նրան սուզվել ջրի մեջ։ Մի քանի անգամ սուզվելուց հետո ուժասպառ թռչունը դառնում է գիշատիչի հեշտ զոհ (այսպիսի եղանակը բնորոշ է նաև սպիտակապոչ ծովարծվին)։ Զոհին տանելով առափնյա ծանծաղուտ կամ ծառի վրա, թռչունը սկսում է պատառոտել՝ մի ոտքով սեղմելով նրան հենարանին, իսկ մյուսով՝ կտորները մասնատելով։ Հաճախ սնվող թռչունին են միանում նաև այլ թռչուններ, այդ պատճառով զոհին բռնած ծովարծիվը ձգտում է ինչ-որ մի գաղտնի տեղում առանձնանալ։ Կտնառքում կարող է պահպանվել մինչև մեկ կգ միս, որի շնորհիվ մի քանի օրվա ընթացքում թռչունը կարող է սով չզգալ։

Ծովարծիվը նույն հաճույքով ուտում է ինչպես կենդանի, այնպես էլ ջրի մակերես բարձրացած սատկած ձուկը։ Լեշի դերը մեծանում է հատկապես ձմեռային ցուրտ ամիսներին, երբ ձկնորսության հնարավորությունները խիստ սակավ են։ Այդ շրջանում թռչուններին կարելի է հանդիպել մեծ կաթնասունների դիակների մոտ՝ բիզոնի, հյուսիսային եղնիկի, վապիտի, որմզդեղնի, կովի, ոչխարի, գայլի, արկտիկական աղվեսի և այլ կենդանիների։ Որպես օրենք զանգվածեղ ծովարծիվները դիերի մոտից քշում են կոյոտներին, աղվեսներին, ագռավներին, ճայերին, անգղերին և այլ լեշակերներին։ Հատուկենտ դեպքերում, հիմնականում երիտասարդ առանձնյակները, կարող են դին զիջել կոյոտներին, ինչպես նաև կարմիր լուսանին և վայրենացած շներին։ Հազվադեպ թռչունը սնվումը աղբանոցների սննդային մնացորդներով, կեմփինգների և հանգստյան գոտիներից հավաքում է կերակրի թերմացքը։

Վերջապես, ամերիկյան հանրապետությունների կազմավորումից ի վեր թռչնին բնորոշ է կլեպտոպարազիտիզմը, այսինքն այլ գիշատիչներից սննդի գողացումը։ Համաձայն Արիզոնայի դիտարկումների, այդպիսի որսի չափաբաժինը նահանգում կազմում է 5,7 %։ Մեծ մասամբ այդպես փորձարկում են երիտասարդ առանձնյակները, ամենայն հավանականությամբ, կենդանի զոհի որսի համար ոչ բավարար փորձի բացակայության պատճառով։ Գողության զոհ դառնում են մեծ մասամբ ավելի փոքր չափեր ունեցող ճուռականմանները, ինչպես նաև ճայերը և ագռավները։ Մրցակցության ժամանակ նրանք նույնպես կարող են սպանվել և կեր դառնալ․ ասյպիսի դեպքեր հայտնի են կարմրապոչ մորաճուռակի, ջրարծվի, սև կատարտայի և հնդկահավ-անգղի հետ։ Հազվադեպ հայտնվում են կաթնասունների մոտից որսամսի գողացման ինֆորմացիա, որը թռչունների մոտ բացառիկ երևույթ է։ «The Condor» գիտական լրագրում նկարագրվում է, թե ինչպես Ամչիտկա կղզում (Ալեուտյան կղզիներ) ծովարծիվները ծովային կուղբերից գողանում են նրանց կողմից որսած հարթ ձուկ-գորտերին (Aptocyclus ventricosus):

Լիմիտավորված գործոններ

Կյանքի տևողություն

Սպիտակագլուխ ծովարծիվը վայրի բնության մեջ, որպես կանոն, ապրում է 15-20 տարի։ Աեմնատարիքով առանձնյակը, որի տարիքը հասել էր 32 տարի 11 ամիս, օղակավորվել էր վաղ հասակում 1977 թվականին Մեն նահանգում և մահացած էր հայտնաբերվել 2010 թվականին ծննդավայրից քիչ հեռու գտնվող Կանադայի Շարլոտ կոմսությունում։ Ավելի երկար՝ մինչև 36 տարի (այլ տվյալեներով մինչև 47), թռչունները ապրում են մեծավանդակներում։

Կենսակայունություն

Սատկած ծովարծիվ

Սպիտակագլուխ ծովարծվի օրգանիզմին բնորոշ է որոշ թունավոր նյութերի կուտակումը, ինչպիսին են սնդիկը, դուստը, պոլիքլորացված դիֆենիլը և դիլդրինը։ Այս հատկությունը, ինչպես նաև կերի հասանելիությունը և բնակության միջավայրի անհրաժեշտ պայմանները ուղակիորեն ազդում են առաջին տարվա մահացությունների թվի և ընդհանուր կյանքի տևողության վրա։ Ֆլորիդայում 1997-2001 թվականներին GPS սարքերի միջոցով կատարվել են դիտարկումներ։ Բնից դեռևս չթռած ձագերի ապրելունակության մակարդակը գրեթե հավասար էր այն թռչունների մոտ, որոնք ծնվել էին մարդկային բնակավայրերի մոտ և այն առանձնյակների մոտ, որոնք լույս աշխարհ էին եկել վայրի խուլ վայրերում (մոտ 91 %)։ Սակայն նրանց ցրվելուց հետո տվյալները սկսեցին խիստ տարբերվել․ մեկ տարի հետո առաջին խմբի գոյատևածների տոկոսը կազմում էր 65-72 %, իսկ երկրորդ խմբում 89 %։ Հետագա տարիների ընթացքում գոյատևման մակարդակը կախված չէր բնակության միջավայրից և կազմում էր 84-90 %։ Թռչունների կենսակայունության մասին հեռաչափի միջոցով ուսումնասիրություններ կատարվել են նաև 1989 թվականին Արքայազն Վիլհելմի ծովածոցում նավթային խոշոր աղետից հետո, երբ էկոլոգիական ճգնաժամի պատճառով մահացավ քառորդ միլիոն ծովային թռչուններ։ Համեմատական անալիզը ցույց տվեց, որ չկա մահացության զգալի տարբերություն, այն թռչունների մեջ, որոնք սնվում էին աղետի շրջանում և այն թռչունների միջև, որոնք բնակվում էին զգալի հեռու․ երկու դեպքերում էլ միամյա թռչունների շրջանում գոյատևման տոկոսը կազմում էր 71 %, երկուսից չորս տարեկան առանձնյակների մոտ 95 %, հասունների մոտ 88 %։

1961-1965 թվականներին հրազենից ծովարծիվների մահացությունը գնահատվում էր 62 %. հետագայում պետական պատժամիջոցների կիրառման շնորհիվ թռչունների նախատեսված սպանությունների քանակը զգալի կրճատվեց։ Սակայն մինչև հիմա մարդկային գործունեությունը տանում է թռչնի վաղաժամ մահվան։ Ըստ օրնիտոլոգների հաշվարկների, 1963-ից 1984 թվականներին 68 % մահացությունները տեղի էին անթրոպոգեն պատճառներով․ ավտոմեքենաների հետ բախման հետևանքով առաջացած վնասվածքներ, լարերի մեջ խճճում և այլն (23 %), հրազենային վնասվածք (22 %), թունավորում (11 %), հոսանքի հարված (9 %) և թակարդներ (5 %)։ Բնական պատճառների մեջ դասվում են սովը (8 %) և հիվանդությունները (2 %)։ Մնացած 20 % մահերի պատճառները համարվում են չբացահայտված։ Թռչնի հիվանդությունների մեջ մեծ վտանգ ներկայացնում են Արևմտյան Նիլի Տենդը և այսպես կոչված թռչննի վակուոալ միելոպատիան։ Վերջինս նկարագրվել է 1994 թվականին Արկանզասի Դեգրեյ (DeGray Lake) ջրամբարի շրջակայքում գիշատիչների մասսայական ոչնչացումից հետո։ Բացի ծովարծիվներից, հիվանդությամբ վարակվել էին վիրջինյան բվեճը և այլ ջրալող թռչունների տեսակներ։

Բնական թշնամիներ

Սպիտակագլուխ ծովարծիվը գտնվում է սննդային շղթայի գագաթում, մարդուց բացի հասուն առանձնյակները չունեն այլ բնական թշնամիներ։ Բույնը երբեմն քանդում են ջրարջը, հազվադեպ վիրջինյան բվեճը։ Այն հազվադեպ դեպքերում, երբ բույնը գտնվում է գետնի վրա, վտանգ կարող են ներկայացնել ցամաքային գիշատիչները, օրինակ արկտիկական աղվեսը։ Բնադրած թռչուններին անհագստություն կարող են պատճառել ագռավները, սակայն նրանք հազվադեպ են հարձակվում ծովարծիվների բների վրա, ինչպես և այլ փետրավոր գիշատիչների բների վրա։

Սպիտակագլուխ ծովարծիվը և մարդը

Թվաքանակ

Դիագրամում ցույց է տրված ԱՄՆ 48 նահանգներում (բացի Ալյասկայից) թռչնի թվաքանակի աճը 1963-2006 թթ

Օրնիտոլոգները ենթադրում են, որ եվրոպացիների գալուց առաջ հյուսիսամերիկյան մայրցամաքում կար 250-500 հազար ծովարծիվ։ Բնակչության զանգվածային միգրացիան բացասական ազդեցություն ունեցավ այս թռչունների ճակատագրի վրա։ Առաջին ներգաղթյալները ակտիվորեն մաքրում էին լանդշաֆտները և ծովարծիվներին գնդակահարում էին գեղեցիկ փետուրների և ուղակի սպորտային հետաքրքրության համար։ Անտառահատումների հետ միասին կատարվում էր ծովափերին, գետաբերաններում և լճափներին բնակավայրերի ստեղծում, ինչպես նաև քաղցրահամ ջրի պահանջարկի մեծացում, որը մի շարք տարածքներում տարավ այդ ռեսուրսի սպառման։ Նման պայմանները չէին կարող չտանել ծովարծիվների թվաքանակի նվազմանը և նրանց անհետացմանը, այն տարածքներում, որտեղ նրանք բազմացել են հարյուրավոր տարիների ընթացքում։ Գյուղատնտեսության մեջ այս թռչունը համարվում էր վնասակար, քանի որ ֆերմերների մոտ ձևավորվել էր սխալ կարծիք, իբր ծովարծիվները գողանում են հավեր և ոչխարներ, ինչպես նաև ուտում են չափազանց շատ ձուկ (իրականում ընտանի կենդանիների առևանգման եզակի դեպքեր են հայտնի)։ Բացի գնդակահարումից, մի շարք թռչուններ զոհ էին դառնում թունավոր ստրիխնինին և թալիումի սուլֆատին, որոնցով օծում էին կենդանիների լեշերը՝ գայլերից, կոյոտներից և հենց ծովարծիվներից պաշտպանելու համար։ Գիշատչի և այլ անտառաբնակ կենդանիների ապագայի մասին դեռևս 19-րդ դարի կեսրին անհագստություն արտահայտեց հայտնի բնագետ Ջոն Օդյուբոն, իր օրագրում նշելով, որ «եթե հարյուր տարի հետո նրանք այստեղ չեն լինի, ապա բնությունը կզրկվի իր վառ հմայքից»։ Նկարիչը ճիշտ դուրս եկավ․ թռչնի հետապնդումը բերեց նրան, որ 1930-ական թվականների վերջում այն դարձավ ԱՄՆ տարածքում (բացառությամբ Ալյասկայի) բացառապես հազվադեպ հանդիպող տեսակ։

Երկրորդ համաշխարհային պատերազմից հետո, երբ կոնտինենտալ նահանգներում սպիտակագլխի թվաքանակը գնահատվում էր մոտ 50 հազար, գյուղատնտեսության մեջ սկսեցին լայնորեն կիրառել դուստ թունաքիմակտը, որը օգտագործվում էր վնասատու միջատների դեմ։ Այս ինսեկտիցիդը կերի հետ միասին ընկնում էր թռչնի օրգանիզմ և կուտակվում, ազդելով կալցիումի նյութափոխանակության վրա։ Այն ուղղակիորեն չէր ազդում հասուն առանձնյակների վրա, սակայն բացասաբար էր անդրադառնում սերնդի զարգացման վրա՝ ձվերը դառնում էին փափուկ և թուխսի ծանրությունից ջարդվում էին։ Քիմիական նյութերի այսպիսի մահացու հետևանքները տարան նրան, որ 1963 թվականին, երբ կատարվում էր բնադրող թռչունների առաջին պաշտոնական հաշվարկ, 48 նահանգներում արձանագրվել էր ընդամենը 487 զույգ թռչուն։ 1972 թվականին Շրջակա միջավայրի պահպանության պետական գործակալությունը դուստերի համար արգելք մտցրեց, և ծովարծիվների պոպուլյացիան սկսեց արագ վերականգնվել։ Վայրի կենդանիների և ձկնային ռեսուրսների պահպանության ծառայության տվյալների, 2006 թվականին կոնտինենտալային նահանգներում բազմացող զույգերի քանակը աճել էր մինչև 9789, որը ավելի քան 20 անգամ մեծ է 1963 թվականին արձանագրված նույնատիպ տվյալից։

Համաձայն «Handbook of the birds of the world» տեղեկագրքի, 1992 թվականին սպիտակագլուխ ծովարծիվների ընդհանուր քանակը աշխարհում կազմում է 110-115 հազար առանձնյակ։ Ըստ այս հրատարակչության տվյալների, ամենամեծ քանակությամբ բնակվում են Ալյասկայում (40-50 հազար) և նրա հարևանությամբ գտնվող Բրիտանական Կոլումբիայում (20-30 հազար) առանձնյակ։

Պահպանման միջոցառումներ

Չվող թռչուններին վերաբերվող առաջին պետական փաստաթուղթը, որը հայտնի է Migratory Bird Treaty Act անվամբ, կնքվել է ԱՄՆ-ի և Մեծ Բրիտանիայի միջև (այդ ժամանակ Կանադան համարվում էր Բրիտանական կայսրության մասը)։ Այս օրենքը արգելում է ավելի քան 600 թռչնատեսակի նախատեսված ոչնչացումը և որսը, սակայն միայն չուի ժամանակ։ Առաջին օրինակարգը, որը վերաբերվում էր բացառապես տվյալ տեսակին, ստորագրվել է 1940 թվականին․ ԱՄՆ նախագահ Ֆրանկլին Ռուզվելտը ստորագրել է այսպես կոչված «Սպիտակագլուխ ծովարծվի պահպանման մասին օրենք»-ը (անգլ. Bald Eagle Protection Act): Ըստ այդ օրենքի, ամենուրեք և կլոր տարի արգելվում էր տեսակի որսը, առևտուրը, ինչպես նաև արգելվեց թռչուններին, նրանց օրգանները, ձվերը և բույները տիրապետել։ Բացառություն էին կազմում միայն գիտական և բնապահպանական կազմակերպություները, հասարակական թանգարանները և գազանանոցները՝ ներքին գործերի նախարարության թույլտվությամբ։ 1962 թվականին, երբ նմանատիպ օրենք ընդունվեց քարարծվի վերաբերյալ, երկու տեսակների համար կատարվել էր նաև հետևյալ բացառությունը՝ «հնդկացիների կրոնական ծեսերի ժամանակ օգտագործվող թռչուններ», նույնպես պետական լիցենզիայով։ Լրացուցիչ սահմանափակումները, որոնք վերաբերվում էին թունավոր թակարդներին (այդ թվում նաև կոյոտների ոչնչացմանը վերաբերվող), դուրս է եկել 1972 թվականին։ Կանադայում, բացի վերը նշված Migratory Bird Treaty Act-ից, գործում է նաև Canada Wildlife Act օրենքը, որը արգելում է կենդանի կամ մահացած ծովարծիվների, նրանց օրգանների տնօրինելը։

Սիեթլի կենդանաբանական այգում

Սպտակագլխի ազգային բնապահպանական կարգավիճակը փոխվել է մի քանի անգամ։ 1967 թվականին, այն պոպուլյացիաները, որոնք բնակվում էին 40-րդ զուգահեռականից հարավ, անվանվեցին վերացող։ 1978 թվականին նշված կատեգորիան տարածվել է բոլոր կոնտինենտալ նահանգներում, բացառությամբ Միչիգանի, Մինեսոտոյի, Վիսկոնսինի, Օրեգոնայի և Վաշինգտոնի (այս նահանգներում այն նշվել է որպես խոցելի խումբ)։ 1995 թվականին պոպուլյացիայի մասնակի վերականգնման հետ կապված ծովարծվի բնապահպանական կատեգորիան իջեցվեց մինչև խոցելի։ Վերջապես, 2007 թվականին տեսակը ճանաչվել է բարեհաջող և երկու ցանկերից էլ հանվել է։ Բացի ԱՄՆ օրենսդրության, սպիտակագլուխ ծովարծիվը պահպանվում է մի շարք միջազգային համաձայնագրերով, այդ թվում Անհետացող տեսակների առևտրի միջազգային կոնվեկցիայով։ Այն մտնում է նաև Ռուսաստանի Դաշնության Կարմիր գիրք՝ չհաստատված կարգավիճակով (4-րդ կատեգորիա)։ Միջազգային Կարմիր գրքում սպիտակագլուխ ծովարծիվը մտցված է այն կենդանիների ցուցակում, որոնց սպառնում է վերացման ամենաթույլ վտանգը։

Խնամակալումը և բուծումը

Միացյալ Նահանգներում ծովարծվի խնամակալման համար անհրաժեշտ է Eagle Exhibition պետական կազմակերպության գրավոր թույլ տվությունը։ Երեք տարի ժամկետով լիցենզիա՝ ուսուցողական նպատակներով, տրվում է միայն պետական և այլ ոչ կոմերցիոն հաստատություններին՝ կենդանաբանական այգիներին, գիտական խմբակներին և թանգարաններին։ Լայն մեծավանդակների և այլ սարքավորումների հետ մեկտեղ, կազմակերպությունը պարտավոր է վարձել հատուկ կրթություն ունեցող պետական աշխատակցի։ Թեև թռչունը գտնվում է աշխարհի շատ գազանանոցներում (միայն ԱՄՆ-ում հաշվվում է 70-ից ավելի), նրան հազվադեպ են ներկայացնում հանրությանը՝ մարդաշատ տարածքներում թռչնի հիվանդագին դյուրընկալության պատճառով։ Անազատության մեջ գտնվող առանձնյակները հազվադեպ են սերունդ տալիս։ Ռուսաստանի տարածքում թռչունը պահվում է միայն Մոսկովյան և Իվանովյան գազանանոցներում։ Մեծավանդակների չափերը խիստ տարբեր են․ եթե Սմիթսոնովյան Ազգային կենդանաբանական այգում օգտագործվում է հսկայական վանդակ՝ 27,4 մ երկարությամբ, 13,7 մ լայնությամբ և 15,2 մ բարձրությամբ, ապա Տեխասի Ֆորտ-Ուեստ քաղաքի գազանանոցում թռչունը հաջողությամբ բազմանում են ավելի համեստ տարածքում՝ 7,2 × 7,2 × 4,5 մ չափերով։ Ազգային կենդանաբանական այգում թռչուններին կերակրում են սատկած կրծողներով և ճտերով, որոնց մեջ ավելացնում են վիտամիններ և հանքային հավելումներ։

20-րդ դարի երկրորդ կեսում, երբ վայրի բնությունում տեսակի պահպանման հարցը լուրջ էր դրված, կատարվում էին մի շարք ծրագրեր, որոնց շնորհիվ ճտերը անազատության մեջ մեծացվում էին և հետագայում բաց թողվում։ Մասնավորապես, այդպիսի ծրագիր 1976-1988 թվականներին կիրառվում էր Մերիլենդում գտնվող Patuxent Wildlife Research Center հետազոտական կենտրոնը։ Օրնիտոլոգները որսում էին մի քանի տասնյակ թռչուններ և բաժանում զույգերի։ Առաջին ծինի ձվերը վերցնում էին և տեղավորում ինկուբատորներում, որի հետևանքով էգը նորից էր ձվադրում։ Առաջին հինգ տարվա ընթացքում բազմանում էին մեկ-ից հինգ զոյգերը։ Գումարային դրվել էր 31 ձու, որոնցից միայն 15 էին պտղաբեր․ բացառությամբ մեկ դեպքի մնացած բոլորից դուրս եկան առողջ ձագեր։ Անհաջող ձվադրումների հիմնական պատճառը համարվում էր զույգերի մեջ ամուսնական խաղերի բացակայությունը։ Ծրագրի ողջ ընթացքում ծնվել և վայրի բնություն են բաց թողնվել 124 երիտասարդ թռչուններ։

Ամերիկայի տեղաբնիկների մշակույթում

Հնէաբանական ուսումնասիրությունները ցույց են տալիս մարդու և ծովարծվի միջև հնագույն կապը։ 20-րդ դարի առաջին կեսում Կալիֆորնիայի Սան խոակինն գետի հովտում հայտնաբերվել է թռչնի գանգ, որի ականջախոռոչներից մեկում հանքաձյութով ծովային փափկամորթի խեցի էր ամրացրած։ Նրանից ոչ հեռու հայտնաբերվել է տեղաբնիկի մնացորդներ՝ գանգի վրա նույնատիպ աքսեսուարով։ Մասնագետները ենթադրեցին, որ հնդկացուն, որի տարիքը կազմում է ամենաքիչը 4 հազար տարի, թաղել է կրոնական ծեսի ժամանակ։ Նմանատիպ իրեր գտնվել են նաև Կալիֆորնիայի Սակրամենտո գետի հովտում։

Seafair (Պաու-Վաու ցեղի ներկայացուցիչների ամենամյա հավաքույթ) ցուցահանդեսի հանդիսավոր բացում Սիեթլում, 2009 թվական

Արապաոնների, կրոուների, շոշոնների և այլ հնդկացիական ցեղերի մոտ սպիտակագլուծ ծովարծիվը, ինչպես և քարարծիվը, անհիշելի ժամանակներից համարվում է սուրբ թռչուն, մարդկանց և Տիեզերքը ստեղծողի՝ Մեծ Հոգու միջնորդը։ Նրան նվիրված են ավանդազրույցներ, հավատալիքներ և ծեսեր, նրա փետուրներով զարդարում են հագուստները և գլխարկները։ Ծովարծվի և քարարծվի բազմաքանակ պատկերներ պահպանվել են տնայինմի շարք իրերի վրա՝ ամանների, զամբյուղների, տեքստիլ և ձեռագործ իրերի, ինչպես նաև վահանների, սաղավարտների, տոտեմային սյուների և գերեզմանների ցուցանակների վրա։ Իրոկեզների գլխավոր խորհրդանիշներից մեկը համարվում է արծիվը՝ սոճու գագաթին թառած։ Մեծ հարթավայրի հնդկացիները մահացածներին թողնում էին բաց տարածությունում, որպեսզի ծովարծիվները և այլ լեշակերները իրենց վերցնեին այդ մարդկանց մարմնի մի մասը և նպաստեին նրանց կերպարանափոխմանը։ Չոկտոների մոտ այս թռչունը խաղաղության խորհրդանիշն է, որը կապված է վերին երկրի արևի հետ։ Սիու ցեղում հավատում են, որ սպիտակագլուխ ծովարծիվը համարվում է իրենց տոհմի նախահայրը։ Լեգենդը պատմում է, որ ինչ-որ ժամանակ ջրհեղեղը ջրի տակ առավ բոլոր որսորդական տնակները և բնակավայրերը՝ արևածագի վայրից մինչև մայրամուտի վայրը, և կարողացավ ողջ մնալ միայն մի կին, որին փրկեց սպիտակագլուխ ծովարծիվը։ Նա բարձրացրեց նրան քարաժայռի գագաթին, և շուտով զույգի մոտ ծնվեցին երկվորյակներ, որոնք էլ դրեցին ցեղի սկիզբը։ Տափաստանային պաունի ցեղի ներկայացուցիչները թռչնին համարում են պտղատվության խորհրդանիշը, քանի որ նրանք իրենց բույները պատրաստում են հողից մեծ բարձրության վրա և արաբար պաշտպանում են իրենց սերունդը։ Հյուսիսային դենե ցեղի լեգենդներից մեկում արքայազնը ծովարծվին նվիրաբերում է սաղմոն։ Թռչունը չի մոռանում այդ արարքի մասին և դժվար ժամանակ բարուն պատասխանում է բարությամբ, ափի մոտ քշելով մեծ քանակությամբ սաղմոններ, ծովառյուծներ և նույնիսկ մի քանի կետերի։

Բոլոր ժամանակներում ծովարծվի և քարարծվի փետուրները և այլ օրգանները մեծ դեր են խաղացել հնդկացիների կյանքում։ Պատմական ժամանակաշրջաներում թևերի ոսկրերից զինվորների համար պատրաստել են արարողական սուլիչներ, խողովակավոր ոսկրերով հիվանդություներ էին վանում, ճանկերից պատրաստում էին համայիլներ և զարդեր։ Համարվում է, որ այս թռչնի փետուրները մարմնավորում են ուժ և պատիվ, նրանց հոգատարությամբ պահում են ցեղի ներսում և որպես ժառանգություն փոխանցում են սերնդեսերունդ։ Անցյալում օջիբվե ցեղի հնդկացիներին փետուրներով պարգևատրվում էին միայն հատուկ արժանիքների համար, ինչպես օրինակ սկալպի հանման կամ թշնամուն գերի վերցնելու ժամանակ։ Հանրահայտ Արևի Պարի ժամանակ ծովարծվի ոսկրերը և փետուրները կատարում են հատուկ առեխծվածային դեր, խորհրդանշում են արևի ներկայությունը։ Ծեսի ընթացքում, որին պատրաստվում են նախօրոք, թռչունը հանդես է գալիս որպես ծառա և Մեծ Հոգու մարգարե, ընդունում է մարդկային խնդրանքները և այն փոխանցում է աստվածային ուժին, բուժում է հիվանդներին։ Արարողության սկսելուց առաջ վիգվամի վրա պատրաստում են արծվի բույն։ Պարի ընթացքում հնդկացիները փչում են թևերի ոսկրերից պատրաստված սուլիչները, որոնք նկարազարդված են երփներանգ կետերով և գծերով, թռչնին են հայտնում իրենց աղոթքները։ Հնդկացի քուրմի և գուշակ Էկհակա Սապայի, ով հայտնի է Սև որմզդեղն մականունով, խոսքերով, հնչյունները, որոնք արձակվում են սուլիչներից, հենց Հոգու ձայնն է։ Սուլիչի վրայի աղվափետուրները սուլելու ժամանակ այս ու այն կողմ են շարժվում, որը խորհրդանշում է կյանքը և շունչը։ Ծեսի անփոխարինելի ատրիբուտներից մեկը փետրավոր հովհարն է, որը օժտված է բուժելու ունակությամբ։ Ծեսի ընթացքում քուրմը հովհարով ցույց է տալիս այն մարդուն, ով բուժման կարիք ունի։

Ժամանակակից աշխարհում մի շարք համայնքներում փետուրների և թռչնի դերը նկատելիորեն նվազել է։ Նրանց ստացման համար հայտերում նշվում են այնպիսի առիթներ, ինչպիսիք են կոլեջի կամ դպրոցի ավարտելը, մանկական երգչախմբի կամ պարային խմբի անդամի նվեր։ Ամրիկայի հնդկացի ժողովուրդների ծեսերի համար ԱՄՆ-ի վայրի կենդանիների և ձկնային ռեսուրսների պահպանման ծառայությունը ստեղծել է քարարծիվների և ծովարծիվների մնացորդների պահոց, որը ստացել է National Eagle Repository անվանումը։ Ներկա պահին այն տեղակայված է Կոլորադո նահանգի Դենվերա Քոմերս Սիթի ավանում։ 2014 թվականի տվյալներով, թռչունների դիերի և օրգանների ստացման համար տարեկան ներկայացվում է 5000 հայտ, իսկ ձևակերպումը տևում է երեք ու կես տարի։

ԱՄՆ-ի ազգային թռչուն

ԱՄՆ-ի մեծ կնիքը

1782 թվականի հունիսի 20-ին սպիտակագլուխ ծովարծիվը պաշտոնապես սկսվեց անվանվել Ամերիկայի Միացյալ Նահանգների ազգային խորհրդանիշը, այն բանից հետո, երբ Կոնտինենտային կոնգրեսը՝ 6 տարի դաժան վեճերից հետո, քվեարկեց երկրի ներկայիս գերբի՝ Մեծ կնիքի օգտին։ Գերբի կենտրոնական մասում պատկերված է թևերը պարզած ծովարծիվը, որը կտուցով պահում է թղթագլանը, որի վրա լատիներենով գրված է՝ «E pluribus unum», որը կարելի է թարգմանել «Ամբոխից միություն»․ լոզունգը նախատեսված էր ազգը միավորելու համար։ Մի թաթի վրա արծիվը սեղմում է 13 աղեղներ, մյուսում ձիթենու ճյուղ։ Սակայն մինչ գերբի ընդունումը 1776 թվականին ծովարծվի պատկերը հայտնվել է Մասաչուսետս նահանգի 1 ցենտ արժողությամբ մետաղադրամի վրա։

Երկրի հայր-հիմնադիրներից մեկը՝ Բենջամին Ֆրանկլինը, ով ոչ քիչ ջանքեր է գործադրել գերբի ընդունման համար, ավելի ուշ իր աղջկան ուղղված նամակում արտահայտել է իր զղջումը, որ որպես խորհրդանիշ ընտրվել է այս տեսակը, այլ ոչ թե մեկ այլ հյուսիսամերիկյան թռչնատեսակը՝ հնդկահավը։

Անձամբ ես կողմ չէի, որ սպիտակագլուխը ներկայացնի մեր երկիրը։ Այս թռչունը ունի վատ բարոյական գծեր։ Նա իր միջոցները հայթայթում է ոչ արդար քրտինքով։ Դու կարող էիր տեսնել նրան՝ գետի մոտակայքում չորացած ծառի վրա, որտեղ նա նույնիսկ ծուլանում է ինքնուրույն ձուկ որսալ, դրա փոխարեն հետևում է որսացող ճուռակի աշխատանքին, իսկ երբ նա՝ աշխատասեր թռչունը, վերջիվերջո որսում է ձուկը և այն հասցնում է իր զույգին և ձագերին, սպիտակագլուխ ծովարծիվը հետևում է նրան և գողանում է որսամիսը։ Իր ամբողջ անարդարության հետ մեկտեղ նա երբեք չի հայտնվում բարձրությունում, սակայն մարդկանց նման, ովքեր ապրում են գողությամբ և սրիկայությամբ, նա որպես օրենք աղքատ է և շատ հաճախ գարշելի։ Բացի այդ, նա վախկոտ է․ իր հսկա չափերով նա հարձակվում է փոքրիկ ճնճղուկի վրա և դուրս է քշում իր տարածքներից։ Այդ պատճառով այն չի կարող լինել խիզախ ամերիկյան հանրապետության խորհրդանիշը։ Մենք ինքներս ենք բռնակալներին դուրս շպրտել մեր երկրից․․․ Ճիշտն ասած, հնդկահավը նրա հետ համեմատած ավելի պատկառելի թռչուն է, դրա հետ մեկտեղ իրական բնիկ Ամերիկացի է․․․ Չնայած նրան, որ նրա տեսքը մի քիչ ինքնահավան է և թույլ, նա խիզախ թռչուն է, և առանց երկմտանքի հարձակվում է բրիտանական գվարդիայի գրենադերի վրա, ով իրեն թույլ է տվել իր կարմիր համազգեստով մտնել թռչունի տարածք։ Բնօրինակ տեքստ (անգլ.)   For my own part I wish the Bald Eagle had not been chosen the Representative of our Country. He is a Bird of bad moral character. He does not get his Living honestly. You may have seen him perched on some dead Tree near the River, where, too lazy to fish for himself, he watches the Labour of the Fishing Hawk; and when that diligent Bird has at length taken a Fish, and is bearing it to his Nest for the Support of his Mate and young Ones, the Bald Eagle pursues him and takes it from him. With all this Injustice, he is never in good Case but like those among Men who live by Sharping & Robbing he is generally poor and often very lousy. Besides he is a rank Coward: The little King Bird not bigger than a Sparrow attacks him boldly and drives him out of the District. He is therefore by no means a proper Emblem for the brave and honest country of America who have driven all the King birds from our Country… For the Truth the Turkey is in Comparison a much more respectable Bird, and withal a true original Native of America… He is besides, though a little vain & silly, a Bird of Courage, and would not hesitate to attack a Grenadier of the British Guards who should presume to invade his Farm Yard with a red Coat on.

Առաջին անգամ լուսին հասած Ապոլոն-11 տիեզերանավի էմբլեման

Երկու պատերազմների (Ազատության համար և քաղաքացիական) ժամանակամիջոցում թռչնի պատկերը դոմինանտում էր որպես ԱՄՆ խորհրդանիշ։ Սակայն հետագայում, այդ ատրիբուտի հեղինակությունը այնքան ընկավ, որ թռչնին սկսեցի նայել որպես վնասատուի․ 1917-1953 թվականներին Ալյասկայում թռչնի սպանության համար տրվում էր պարգևավճար։ Եթե Ֆրանկլինը կարծում էր, որ ծովարծիվը «իր միջոցները հայթայթում է ոչ արդար քրտինքով», ապա նրա հետևորդները կարծում էին, որ նա չափից շատ է հայթայթում, մեծ վնաս հասցնելով անասնապահությանը և սաղմոնների որսացողներին։ Թռչնի մասսայական ոչնչացումը ավարտվեց միայն բնապահպանական ակտերի ի հայտ գալուց հետո, առաջին հերթին 1940 թվականին ընդունված օրենքից հետո։ 1961 թվականին ծովարծվին պաշտպան կագնեց ԱՄՆ 35-րդ նախագահ Ջոն Քենեդին․

Հայր-հիմնադիրները կատարել են ժիշտ ընտրություն, երբ սպիտակագլուխ ծովարծվին ընտրում էին որպես մեր ազգի խորհրդանիշ։ Այս հիասքանչ թռչնի կատաղի գեղեցկությունը և հպարտ անկախությունը համապատասխան կերպով խորհրդանշում են Ամերիկայի ուժը և ազատությունը։ Որպես ավելի ուշ շրջանի քաղաքացիներ մենք չենք արդարացնի նախնիների սպասելիքները և վստահությունը, եթե թողնենք որ ծովարծիվը անհետանա։ Բնօրինակ տեքստ (անգլ.)   The founding fathers made an appropriate choice when they selected the Bald Eagle as the Emblem of our nation. The fierce beauty and proud independence of this great bird aptly symbolizes the strength and freedom of America. But as latter day citizens we shall have failed a trust if we permit the Eagle to disappear.

Ներկա ժամանակներում ծովարծվի ոճավորված պատկերը լայնորեն կիրառվում է պետական տարբեր ատրիբուտներում, այդ թվում նախագահական և փոխնախագահական դրոշներում, Ներկայացուցիչների պալատի մականի վրա, զինվորական կոչումներում, 1 դոլար արժողությամբ թղթադրամի և 25 ցենտանոց մետաղադրամի վրա։ Մասնավոր ընկերությունները նույնպես պատկերում են սպիտակագլուխ ծովարծվին, երբ ցանկանում են ընդգծել իրենց ամերիկյան ծագումը։ Օրինակ, նրա ուրվագիրը կարելի է տեսնել American Airlines ավիափոխադրողի և Pratt & Whitney ավիացիոն շարժիչներ արտադրող ընկերության լոգոտիպերի վրա։

Սավառնում Սավառնում   Ձագը՝ մեծ բնի կենտրոնում Ձագը՝ մեծ բնի կենտրոնում   Ճչացող ծավարծիվ Ճչացող ծավարծիվ

Գրականություն

• Артюхин, Ю. Б.; Герасимов, Ю. Н. (Отв. Ред.). Вып.3. // Биология и охрана птиц Камчатки. - М.: Изд-во Центра охраны дикой природы, 2001. - 117 с.
• Ваксель, Свен. Вторая Камчатская экспедиция Витуса Беринга. - Л.-М.: Изд-во Главсевморпути, 1940. - 172 с.
• Иогансен, Г. Х. Птицы Командорских островов. - Труды Томского университета, 1934. - Т. 86.
• Коблик, Е. А. Часть 1 // Разнообразие птиц (по материалам экспозиции Зоологического музея МГУ). - М.: Издательство МГУ, 2001. - ISBN 5-211-04072-4
• Стеллер, Г. В., Описание земли Камчатки, Петропавловск-Камчатский, «Камчатский печатный двор», 1999 — 288 էջ։
• Степанян, Л. С. Конспект орнитологической фауны России и сопредельных территорий. - Москва: Академкнига, 2003. - 808 с. - ISBN 5-94628-093-7
• Anthony, R. G; Estes, J. A.; Ricca, M. A.; Miles, A. K.; Forsman, E. D., Bald eagles and sea otters in the Aleutian Archipelago: indirect effects of trophic cascades, հ. 10 (Ecology), 2008 — 2725-2735, էջեր 2725-2735 — 2725-2735 էջ։
• Audubon, Maria R. Audubon and his Journals. - Dover Pubns, 1986. - Т. 1. - 417 p. - ISBN 978-0486251431.
• Bean, Michael J.; Rowland, Melanie J. The Evolution of National Wildlife Law. - Praeger, 1997. - 566 с. - ISBN 978-0275959890.
• Beans, Bruce E. Eagle's Plume: The Struggle to Preserve the Life and Haunts of America's Bald Eagle. - Bison Books, 1997. - 326 p. - ISBN 978-0803261426.
• Bird, D. M. The Bird Almanac: A Guide to Essential Facts and Figures of the World's Birds. - Ontario: Firefly Books, 2004. - 460 p. - ISBN 978-1552979259.
• Bortolotti, G. R., Physical development of nestling Bald Eagles with emphasis on the timing of growth events, հ. 96 (Wilson Bulletin), 1984 — 524-542, էջեր 524-542 — 524-542 էջ։
• Bowman, T. D.; Schempf, P. F.; Bernatowicz, J. A. Bald Eagle survival and populations dynamics in Alaska after the Exxon Valdez oil spill // Journal of Wildlife Management. - 1995. - Т. 59. - № 2. - С. 317-324. - DOI:10.2307/3808945
• Breining, Greg. Return of the Eagle: How America Saved Its National Symbol. - The Lyons Press, 2008. - 128 p. - ISBN 0762747900.
• Bright, Michael. Man Eaters: An Enthralling Study of the Animals That Prey on Humans. - Robson Books Ltd, 2000. - 296 p. - ISBN 978-1861053213
• Brisbin, I. L. Jr.; Mowbray, T.B., American Coot (Fulica americana) (The Birds of North America Online), «Cornell Lab of Ornithology», 2002։
• Broley, C. L. Migration and nesting of Florida bald eagles // Wilson Bulletin. - 1947. - Т. 59. - С. 3-20.
• Brown, Bryan T. Winter foraging ecology of Bald Eagles in Arizona // The Condor. - 1993. - Т. 95. - № 1. - С. 132-138.
• Brown, B. T., Warren, P. L. and Anderson, L. S First Bald Eagle nesting record from Sonora, Mexico // Wilson Bulletin. - 1987. - Т. 99. - С. 279–280.
• Brown, Leslie; Amadon, Dean. Eagles, Hawks and Falcons of the World. - The Wellfleet Press, 1989. - 945 p. - ISBN 978-1-55521-472-2.
• Bull, John; Farrand Jr., John. The Audubon Society Field Guide To North American Birds: Eastern Region. - Alfred A. Knopf, 1977. - 788 p. - ISBN 978-0394414058.
• Burton, L. DeVere. Fish & Wildlife: Principles of Zoology & Ecology. - Cengage Learning, 2001. - 1648 p. - ISBN 978-0766832602.
• Cartron, Jean-Luc E. Raptors of New Mexico. - University of New Mexico Press, 2010. - 728 p. - ISBN 978-0826341457.
• Coffman, Steve (Ed.). Words of the Founding Fathers: Selected Quotations of Franklin, Washington, Adams, Jefferson, Madison and Hamilton, with Sources. - McFarland, 2012. - 351 p. - ISBN 978-0786458622.
• Coleman, J.; Fraser, J. Predation on Black and Turkey Vultures // The Wilson Bulletin. - 1986. - Т. 98. - № 4. - С. 600-601
• Collins, P. W.; Guthrie, D. A.; Rick, T. C.; Erlandson, J. M., Analysis of prey remains excavated from an historic Bald Eagle nest site on San Miguel Island, California, 2005 — 103-120, էջեր 103-120 — 103-120 էջ։
• Crosley, Sloane; Wilson, Jason. The Best American Travel Writing 2011. - Mariner Books, 2011. - 288 p. - ISBN 978-0547333366
• DeGange, Anthony R.; Nelson, Jay W., Bald Eagle Predation on Nocturnal Seabirds, հ. 53, «Journal of Field Ornithology» (4), 1982 — 407-409, էջեր 407-409 — 407-409 էջ։
• del Hoyo, Josep; Sargatal, Jordi; Elliot, Andrew (Editors). Handbook of the Birds of the World. - Lynx Edicions, 1994. - Т. 2: New World Vultures to Guineafowl. - 638 p. - ISBN 978-8487334153
• Dellasala, Dominick A.; Thomas, Charles L.; Anthony, Roben G., Use of Domestic Sheep Carrion by Bald Eagles Wintering in the Willamette Valley, Oregon, հ. 63, «Northwest Science» (3), 1989 — 104-108, էջեր 104-108 — 104-108 էջ։
• Dudley, Karen. Bald Eagles. - Raintree Steck-Vaughn Publishers, 1997. - 64 p. - ISBN 978-0817245719.
• Dunning Jr., John B. CRC Handbook of Avian Body Masses. - CRC Press, 2007. - 672 p. - ISBN 978-1420064445.
• Eldredge, Charles C. John Steuart Curry's Hoover and the Flood: Painting Modern History. - The University of North Carolina Press, 2007. - 112 p. - ISBN 978-0807830871.
• Ferguson-Lees, J.; Christie, D. Raptors of the World. - London: Christopher Helm Publishers Ltd, 2001. - 992 p. - ISBN 978-0713680263.
• Fiennes, William. The Snow Geese: A Story of Home. - Random House Trade Paperbacks, 2003. - 272 p. - ISBN 978-0375758577.
• Folk, M. J. Cooperative hunting of avian prey by a pair of Bald Eagles // Florida Field Naturalist. - 1992. - Т. 20. - С. 110-112.
• Foreman, Paul. Endangered Species: Issues and Analyses. - Nova Science Pub Inc, 2002. - 191 p. - ISBN 978-1590331613.
• Forman, Richard T. T.; Sperling, Daniel; Bissonette, John A.; Clevenger, Anthony P.; Cutshall, Carol D.; Dale, Virginia H. Road Ecology: Science and Solutions. - Island Press, 2002. - 504 p. - ISBN 978-1559639330.
• Frenzel, R. W. Environmental Contaminants and Ecology of Bald Eagles in South–Central Oregon : PhD dissertation. - Oregon State University, Corvallis, 1984.
• Gage, Laurie; Duerr, Rebecca (Editors). Hand-Rearing Birds. - Wiley-Blackwell, 2007. - 756 p. - ISBN 978-0813806662.
• Gerrard, J. M.; Gerrard, P. N.; Bortolotti, G. R.; Dzus, E. H. A 24-Year Study of Bald Eagles on Besnard Lake, Saskatchewan // Journal of Raptor Research. - 1992. - Т. 26. - С. 159–166.
• Gill Jr., R.; Kincheloe, K., Are Bald Eagles Important Predators of Emperor Geese?, «Journal of Raptor Research», 1993 — 14-36, էջեր 14-36 — 14-36 էջ։
• Givens, George W. 500 Little-Known Facts in U.S. History. - Cedar Fort, 2006. - 298 p. - ISBN 978-1555179472.
• Graff, Steve. Black market linked to Powwows // American Cowboy. - 2007. - № Mar-Apr.
• Grambo, Rebecca L. Eagles: Masters of the Sky. - Voyageur Press, 1997. - 108 p. - ISBN 978-0896583429.
• Grubb, T. G.; Nagiller, S. J.; Eakle, W.L.; Goodwin, G. A. Winter Roosting Patterns of Bald Eagles (Haliaeetus leucocephalus) in North-Central Arizona // Southwest Naturalist. - 1989. - Т. 34. - С. 453–459
• Grubb, Teryl G., Food habits of Bald Eagles breeding in the Arizona desert, «Wilson Bull.», 1995 — 258-274, էջեր 258-274 — 258-274 էջ։
• Hartz, Paula. Native American Religions. - Chelsea House Publications, 2009. - 144 с. - ISBN 978-1604131116
• Hayward, J.; Galusha, J.; Henson, S., Foraging-Related Activity of Bald Eagles at a Washington Seabird Colony and Seal Rookery, «Journal of Raptor Research», 2010 — 19, էջեր 19 — 19 էջ։
• Heintzelman, Donald S. Hawks and Owls of Eastern North America. - Rutgers University Press, 2004. - 216 p. - ISBN 978-0813533506.
• Heizer, Robert F.; Hewes, Gordon W. Animal ceremonialism in central California in the light of archaeology // American Anthropologist. - 1940. - Т. 42. - № 4. - С. 587–603. - DOI:10.1525/aa.1940.42.4.02a00050
• Hempstead, Anne. The Bald Eagle. - Heinemann-Raintree, 2005. - P. 978-1403470034. - 32 p. - (Land of the Free)
• Hensel, R. J.; Troyer, W. A., Nesting studies of the Bald Eagle in Alaska, «Condor», 1964 — 282-286, էջեր 282-286 — 282-286 էջ։
• Houston, D. C. Family Cathartidae (New World Vultures) // Handbook of the birds of the world. - Barcelona: Lynx Edicions, 1994. - Т. 2: New World Vultures to Guineafowl. - 638 p. - ISBN 978-8487334153
• Jenkins, J. Mark; Jackman, Ronald E., Field Experiments in Prey Selection by Resident Bald Eagles in the Breeding and Non-Breeding Season, «Journal of Field Ornithology», 1994 — 441-446, էջեր 441-446 — 441-446 էջ։
• Jobling, James А. A Dictionary of Scientific Bird Names. - United States: Oxford University Press, 1992. - ISBN 0198546343.
• Jorde, Dennis G.; Lingle, Gary R. Kleptoparasitism By Bald Eagles Wintering in South-Central Nebraska // Journal of Field Ornithology. - 1988. - Т. 59. - № 2. - С. 183-188.
• Kaufman, Kenn. Kaufman Field Guide to Birds of North America. - Houghton Mifflin Harcourt, 2005. - 392 p. - ISBN 978-0618574230.
• Knopf, F.; Evans, R. American White Pelican (Pelecanus erythrorhynchos) // The Birds of North America Online. - 2004. - Т. 57. - С. 1-20.
• Kozie, K. D.; Anderson, R. K. Productivity, diet, and environmental contaminants in Bald Eagles nesting near the Wisconsin shoreline of Lake Superior // Archives of Environmental Contamination and Toxicology. - 1991. - Т. 20. - № 1. - С. 41-48. - DOI:10.1007/BF01065326 - PMID 1996910.
• Krech III, Shepard. Spirits of the Air: Birds and American Indians in the South. - University of Georgia Press, 2009. - 264 p. - ISBN 978-0820328157.
• Lawrence, E. A. Symbol of a Nation: The Bald Eagle in American Culture // The Journal of American Culture. - 1990. - Т. 13. - № 1. - С. 63-69. - DOI:10.1111/j.1542-734X.1990.1301_63.x
• Lawrence, Elizabeth A. The Symbolic Role of Animals in the Plains Indian Sun Dance // Society and Animals. - 1993. - Т. 1. - № 1. - С. 17-37.
• Linnaeus, Carolus. Systema naturae per regna tria naturae, secundum classes, ordines, genera, species, cum characteribus, differentiis, synonymis, locis. - Holmiae (Laurentii Salvii), 1766. - Т. Tomus I. Editio duodecima, reformata.
• Lindstrom, Matthew J. Encyclopedia of the U.S. Government and the Environment. - ABC-CLIO, 2010. - Т. 1. - 874 p. - ISBN 978-1598842371.
• Livingston, S.A.; Todd, C. S.; Krohn, W. B.; Owen Jr., R. B. Habitat Models for Nesting Bald Eagles in Maine // Journal of Wildlife Management. - 1990. - Т. 54. - С. 644–653.
• Llopis, Alejandro; Frey, Hans. Captive breeding of the Bearded vulture and its associated problems // Centre de Recuperació de Fauna Vallcalent, Partida de Vallcalent. - 2014
• Maestrelli, John R.;, Stanley N. Wiemeyer, Breeding Bald Eagles in Captivity, «Wilson Bulletin», 1975 — 45-53, էջեր 45-53 — 45-53 էջ։
• Martin T. E. Food as a limit on breeding birds: a life-history perspective // Annu. Rev. Ecol. Syst.. - 1987. - Т. 18. - С. 453-487.
• McCollough, M. A.; Todd, C. S.; Owen, R. B., Jr. Supplemental feeding program for wintering Bald Eagles in Maine. - Wildlife Society Bulletin, 1994. - Т. 22. - № 2. - С. 147-154. - DOI:10.1016/0006-3207(96)83230-7
• MacDonald, J. Journal of Raptor Research // Bald Eagle attacks adult Osprey. - 1994. - Т. 28. - № 2. - С. 122.
• McDougall, Len. The Encyclopedia of Tracks and Scats: A Comprehensive Guide to the Trackable Animals of the United States and Canada. - Lyons Press, 2004. - 448 p. - ISBN 978-1592280704
• McEneaney, T.; Jenkins, M., Bald Eagle predation on Domestic Sheep, «The Wilson Bulletin», 1983 — 694-695, էջեր 694-695 — 694-695 էջ։
• Mersmann, Timothy J., Foraging ecology of Bald Eagles on the northern Chesapeake Bay with an examination of techniques used in the study of Bald Eagle food habits, «Master's Thesis», 1989։
• Millsap, B.; Breen, T.; McConnell, E.; Steffer, T.; Phillips, L.; Douglas, N.; Taylor, S. Comparative fecundity and survival of bald eagles fledged from suburban and rural natal areas in Florida // The Journal of Wildlife * * Management. - 2004. - Т. 68. - № 4. - С. 1018-1031.
• Mobley, Jason A. Birds of the World. - Cavendish Square Publishing, 2008. - 880 p. - ISBN 978-0761477754.
• Monareng, M. A. The Majesty of an Eagle: Your Attitude Determines the Altitude of Your Flight. - Xlibris, 2012. - 66 p. - ISBN 978-1479721146.
• Mooi, Randall D. North American Wildlife. - Cavendish Square Publishing, 2010. - 240 p. - ISBN 978-0761479383.
• Newberry, J. S. et al. Report of the Geological Survey of Ohio. - Nevins & Myers, 1882. - Т. IV. Zoology and Botany. - 1020 с.
• Newton, Ian. Population Ecology of Raptors. - Poyser, 2010. - 432 p. - ISBN 978-1408138533.
• O'Brien, Greg. Choctaws in a Revolutionary Age, 1750-1830. - University of Nebraska Press, 2005. - 166 p. - (Indians of the Southeast). - ISBN 978-0803286221.
• Oberholser, Harry Church. The North American eagles and their economic relations. - U.S. Dept. of Agriculture, Biological Survey, 1906. - 36 p. - ISBN 978-1286393352.
• Oldfield, Sara. The Trade in Wildlife: Regulation for Conservation. - Earthscan Publications Ltd, 2003. - 233 p. - ISBN 978-1853839597.
• Paehlke, Robert C. Conservation and Environmentalism: An Encyclopedia. - Routledge, 1995. - 808 p. - (Garland Reference Library of Social Science). - ISBN 978-0824061012.
• Perrins, Cristopher. Firefly Encyclopedia of Birds. - Firefly Books, 2003. - 640 p. - ISBN 978-1552977774.
• Peterson, Allen. Habitat suitability index models: bald eagle (breeding season) // U.S.Department of the Interior, Fish and Wildlife Service Biological Report. - Washington, DC, 1986. - Т. 82 (10.126).
• Peterson, Roger Tory. Peterson Field Guide to Birds of Western North America. - Houghton Mifflin Harcourt, 2010. - 512 p. - ISBN 978-0547152707.
• Potts, Steve. The Bald Eagle. - Capstone Press, 1999. - 48 p. - ISBN 978-0736884839.
• Power, D. M. Current Ornithology. - Plenum Press, 1991. - Т. 8. - 335 p. - ISBN 978-0306436406.
• Redig, Patrick Thomas. Raptor Biomedicine. - University of Minnesota Press, 1993. - 265 p. - ISBN 978-0816622191.
• Retfalvi, L. Food of nesting Bald Eagles on San Juan Island, Washington // Condor. - 1970. - Т. 72. - № 3. - С. 358-361. - DOI:10.2307/1366014
• Savigny, Marie Jules César. Hist., Nat., 1 // Haliaeetus. - Description de l'Égypte. - Syst. Oiseaux, 1809.
• Schaffner, Spencer. Binocular Vision: The Politics of Representation in Birdwatching Field Guides (Critical Perspectives in the History of Environmental Design). - University of Massachusetts Press, 2011. - 216 с. - ISBN 978-1558498860
• Sherrod, S. K.; White, C. M; Williamson, F. S. L., Biology of the Bald Eagle on Amchitka Island, Alaska, «Living Bird», 1977 — 143–182, էջեր 143–182 — 143–182 էջ։
• Sibley, D. A. The Sibley Guide to Birds. - National Audubon Society, 2000. - 544 p. - ISBN 978-0679451228.
• Sobkowiak, Stefan; Titman, Rodger D. Bald Eagles killing American Coots and stealing coot carcasses from Greater Black-backed Gulls // The Wilson Bulletin. - 1989. - Т. 101. - № 3. - С. 494-496.
• Springer, Joseph; Holley, Dennis. An Introduction to Zoology: Investigating the Animal World. - Jones & Bartlett Learning, 2012. - 614 p. - ISBN 978-1449648916.
• Stalmaster, Mark V.; Gessaman, James A. Ecological Energetics and Foraging Behavior of Overwintering Bald Eagles // Ecological Monographs. - 1984. - Т. 54. - № 4. - С. 407-428. - DOI:10.2307/1942594
• Stalmaster, Mark V.; Plettner, R. G. Diets and foraging effectiveness of Bald Eagles during extreme winter weather in Nebraska. - Journal of Wildlife Management, 1992. - Т. 56. - № 2. - С. 355-367. - DOI:10.2307/3808835
• Stejneger, Leonhard Hess., Results of ornithological explorations in the Commander Islands and in Kamtschatka, Washington, D.C., «U. S. National Museum Bulletin», 1885։
• Swenson, J. E.; Alt, K. L.; Eng, R. L. Ecology of Bald Eagles in the greater Yellowstone ecosystem // Wildlife Monogram. - 1986. - Т. 95. - С. 3-46.
• Terres, John K. The Audubon Society Encyclopedia of North American Birds. - Wings Books, 1995. - 1109 p. - ISBN 978-0517032886.
• Thiollay, J. M. Family Accipitridae (Hawks and Eagles) // Handbook of the birds of the world. - Barcelona: Lynx Edicions, 1994. - Т. 2: New World Vultures to Guineafowl. - 638 p. - ISBN 978-8487334153.
• Vlietstra, L. S.; Paruk, J. A. Predation attempts on incubating Common Loons, Gavia immer, and the significance of shoreline nesting // Canadian Field Naturalist. - 1997. - Т. 111. - С. 654-655.
• Voget, Fred W. The Shoshoni-Crow Sun Dance. - University of Oklahoma Press, 1998. - 368 p. - (The Civilization of the American Indian Series). - ISBN 978-0806130866.
• Watson, J.; Davison, M.; Leschner, L. Bald Eagles Rear Red-Tailed Hawks // Journal of Raptor Research. - 1993. - Т. 27. - № 2. - С. 126-127.
• Watson, Jeff; Riley, Helen; Thomson, Des. The Golden Eagle. - Yale University Press, 2011. - 400 p. - ISBN 978-0300170191.
• Watt, Jon; Krausse, Bernhard; Tinker, Tim M. Bald Eagles Kleptoparasitizing Sea Otters at Amchitka Island, Alaska // The Condor. - 1995. - Т. 97. - № 2. - С. 588-590.
• Wilcox, Charlotte. Bald Eagles. - Carolrhoda Books, 2002. - ISBN 978-1575051703.
• Williams, David R.; Pople, Robert G.; Showler, David A.;. Bird Conservation: Global evidence for the effects of interventions. - Pelagic Publishing Ltd, 2013. - 592 p. - ISBN 978-1907807206.
• Whitacre, David F. Neotropical Birds of Prey: Biology and Ecology of a Forest Raptor Community. - Comstock Publishing Associates, 2012. - 428 p. - ISBN 978-0801440793.
• Wood, P. B.; Buehler, D. A.; Byrd, M. A. Raptor status report - Bald Eagle // Giron Pendleton, B. (Ed.) Proceedings of the southeast raptor management symposium and workshop. - National Wildlife Federation Washington, D.C., 1990. - С. 13-21.
• Wood, P.; Nesbitt, S.; Steffer, A., Bald Eagles Prey on Sandhill Cranes in Florida, «Journal of Raptor Research», 1993 — 164-165, էջեր 164-165 — 164-165 էջ։
• Zierdt-Warshaw, Linda. Encyclopedia of Environmental Science. - Greenwood, 2000. - 504 p. - ISBN 978-1573561471
• Wood, Petra B.; Collopy, M. W. Population ecology of subadult southern bald eagles in Florida: post-fledging ecology, migration patterns, habitat use, and survival // Nongame Wildlife Program, Tallahassee, Florida Final report to Florida Game and Fresh Water Fish Commission. - 1995.

Արտաքին հղումներ

• «Белохвостый орлан в Красной книге России». Վերցված է 2015 թ․ հունվարի 30-ին.
• «Динамика численности белоголового орлана в 1977-2004 гг» (PDF) (անգլերեն). Արխիվացված է օրիգինալից (PDF) 2013 թ․ մայիսի 14-ին. Վերցված է 2015 թ․ հունվարի 30-ին.
• «Короткие факты о белоголовом орлане» (անգլերեն). Վերցված է 2015 թ․ հունվարի 30-ին.
• «Пути миграции белоголового орлана» (անգլերեն). Արխիվացված է օրիգինալից 2015 թ․ հունվարի 30-ին. Վերցված է 2015 թ․ հունվարի 30-ին.
• «Распространение и экология белоголового орлана» (անգլերեն). Վերցված է 2015 թ․ հունվարի 30-ին.
• «Белоголовый орлан на сайте Animal Diversity» (անգլերեն). Վերցված է 2015 թ․ հունվարի 30-ին.
• «Круглосуточная онлайн-трансляция с камеры, установленной у гнезда белоголового орлана» (անգլերեն). Արխիվացված է օրիգինալից 2012 թ․ մարտի 1-ին. Վերցված է 2015 թ․ հունվարի 30-ին.

Վիքիցեղերն ունի նյութեր, որոնք վերաբերում են «Սպիտակագլուխ ծովարծիվ» հոդվածին։

Վիքիպահեստն ունի նյութեր, որոնք վերաբերում են «Սպիտակագլուխ ծովարծիվ» հոդվածին։