Տարերային աղետներ

Տարերային աղետներ, վտանգավոր երկրաֆիզիկական, երկրաբանական, ջրաբանական, մթնոլորտային երևույթների կամ շարժընթացների ծավալուն դրսևորումներ, որոնց հետևանքով ստեղծվում են աղետալի իրավիճակներ՝ մարդկային զոհեր, նյութական արժեքների կորուստ, շրջակա միջավայրի խախտում։

2011 թվականի կործանիչ ցունամին Ճապոնիայում

1991 թվականի Պինատուբոյի ժայթքումը

Տարերային աղետներ տեղի են ունենում Երկրի ընդերքում (երկրաշարժ, հրաբխի ժայթքում և այլն), մակերևույթին (սելավ, սողանք, ձնահոսք, ջրհեղեղ, հրդեհ և այլն), և մթնոլորտում (փոթորիկ, բուք, պտտահողմ, կայծակ և այլն)։ Տարերային աղետները կարող են ընթանալ բավականաչափ արագ (օրինակ՝ երկրաշարժ, հրաբխի ժայթքում, սողանք, ձնահոսք) կամ երկարաձգվել (օրինակ՝ երաշտ, ցրտահարություն, վարարում) և այլն։

Տարերային աղետների առանձին խումբ են կազմում գյուղատնտեսական ու անտառային վնասատուների ներխուժումը, համաճարակները և ջրաօդերևութաբանական տարերային երևույթները՝ ուժեղ քամին (25 մ/վ և ավելի), ուժեղ անձրևը (30 մմ և ավելի) և ուժեղ ձյունը (20 մմ և ավելի)՝ 12 ժ կամ ավելի կարճ ժամանակամիջոցում, խոշոր կարկուտը (20 մմ/զ ավելի չափի հատիկներով), ցրտահարությունը (վեգետացիայի ընթացքում 0 °C-ից ցածր ջերմաստիճան) և այլն։

Բնակչության աճի, մարդու ոչ խելամիտ տնտեսական գործունեության, արտադրության մեջ ավելի մեծ բնական պաշարների ներգրավման և բարդ պայմաններով տարածքների յուրացման հետևանքով աճում է տարերային աղետների հասցրած վնասը։ Իր գործունեությամբ խախտելով շրջակա միջավայրի կայունությունը՝ մարդը մեծացնում է տարերային աղետների հավանականությունն ու չափերը։ Տարերային աղետներին բնորոշ են սկսվելու ժամանակային անորոշությունն ու հետևանքների ոչ միարժեքությունը, ուստի դրանք դժվար կանխատեսելի են։

Տարբեր աղետներ տարբեր ազդեցություններ են թողնում բնական միջավայրի վրա։ Օրինակ՝ ջրհեղեղը վնասում է արդյունաբերական և գյուղատնտեսական օբյեկտները, աճեցրած բերքով դաշտերը, քայքայում է շենքերը, հիդրոտեխնիկական կառուցներն ու հաղորդակցուղիները, փչացնում ձեռնարկությունների սարքավորումները։ Սելավների հետևանքով ավերվում են գյուղեր և ճանապարհներ, ծածկվում են դաշտեր։

Փոթորիկի հետևանքով մարդիկ են զոհվում, ստանում տարբեր ծանրության վնասվածքներ։ Փոթորիկը վնասում է ամուր և քանդում թեթև շինությունները, կտրում կապի ու էլեկտրահաղորդման լարերը, ամայացնում դաշտերը, կոտրում և արմատախիլ անում ծառերը։

Հայաստանի տարածքում տարերային աղետներից առավել բնորոշ են երկրաշարժերը, սելավները, կարկուտը և ցրտահարությունը։

Երկրաբանական աղետներ

Երկրաշարժ

Հիմնական հոդված՝ Երկրաշարժ

Տե՛ս նաև՝ Երկրաշարժերի ցուցակ

Երկրաշարժերը տեղի են ունենում երկրակեղևի որոշակի զանգվածում կուտակված էներգիայի կտրուկ լիցքաթափման արդյունքում։ Տարբեր ժամանակաշրջաններում երկրաշարժերի առաջացումը բացատրվել է տվյալ ժամանակներում ընդունված պատկերացումների համաձայն և հիմնականում կապվել է տարատեսակ կենդանիների շարժումների հետ։ Այսպես օրինակ, հին Չինաստանում երկրաշարժերի «մեղավորը» ցուլն էր, Ճապոնիայում՝ ձուկը, Հնդկաստանում՝ խլուրդը և այլն։ Առաջին անգամ երկրաշարժերի բացատրությունը երկրի ընդերքում որոնելու վարկածն արտահայտել է հին հույն փիլիսոփա Արիստոտելը։ Նա համարում էր, որ.

Երկրի վրա առաջացող քամիները ճեղքերի և քարանձավների միջոցով մտնելով Երկրի ընդերք, այնտեղ առկա կրակի պատճառով ուժեղանում են և սկսում ճանապարհ որոնել դեպի Երկրի մակերևույթ, հենց դրա ժամանակ էլ տեղի են ունենում երկրաշարժերը։

Այս վարկածը թեև իր մեջ չի պարունակում ոչ մի լուրջ գիտական բացատրություն, սակայն երկար ժամանակ ընդունվել է որպես երկրաշարժերի առաջացման հիմնական վարկած։ Դրա շնորհիվ մինչև այժմ էլ մնացել է «սեյսմավտանգ եղանակ» հասկացությունը։ 18-րդ դարի սկզբին անգլիացի գիտնական Ջոն Միտչելը եկավ այն եզրակացության, որ Երկրի ցնցումները երկրաշարժի ժամանակ տեղի են ունենում առաձգական ալիքների տարածման արդյունքում։

Երկրաշարժն արդյունք է երկրի ընդերքում էներգիայի հանկարծակի պոռթկման, որն ստեղծում է սեյսմիկ ալիքներ։ Երկրի մակերևույթին երկրաշարժը դրսևորվում է որպես տատանում, ցնցում և երբեմն գետնի տեղաշարժ։ Երկրաշարժերի ստորգետնյա ծագման սկզբնակետը կոչվում է սեյսմիկ օջախ։ Օջախին ուղղահայաց մասը կոչվում է էպիկենտրոն։ Երկրաշարժերը կարող են ուղեկցվել շենքի փլուզումով, հրդեհներով, ցունամիներոով և հրաբուխներով։ Դրանցից շատերից կարելի է խուսափել շինարարական և անվտանգության ավելի լավ համակարգ ունենալու, վաղ նախազգուշացվելու և պլանավորելու դեպքում։

• 2004 թվականի Հնդկաստանի երկրաշարժը պատմության մեջ արձանագրված երրորդ խոշորագույն՝ 9.1-9.3 բալանոց երկրշարժն է, որի հետևանքով առաջացած ուժեղ ցունամին խլեց ավելի քան 229 000 մարդու կյանք։
• Երկրաշարժ Ճապոնիայում (2011) - 9.0 մինչև 9,1 մագնիտուդ ուժգնությամբ երկրաշարժ, որը, ընթացիկ գնահատականներով, տեղի է ունեցել 2011 թվականի մարտի 11-ին՝ տեղական ժամանակով ժամը 14։46-ին (8։46 Մոսկվայի ժամանակով )։
• Երկրաշարժ Չիլիում (2010) - 8.8 բալանոց։ Զոհվել է 525 մարդ։

Հրաբխի ժայթքում

Հիմնական հոդված՝ Հրաբուխ

Հրաբուխները ժայթքում են Երկրի ընդերքից, երբ ապարներն այնտեղ խիստ տաքանում են և փոխակերպվում գազերով հագեցած մեծ ճնշման հրահեղուկ զանգվածի՝ մագմայի։ Մագման երկրի խորքից մեծ ուժով ճնշում է գործադրում երկրակեղևի վրա և, համեմատաբար անկայուն տեղամասերում ճեղքելով այն, արտահոսում է մակերևույթ։ Դուրս ժայթքած մագման սառչում է, գազազրկվում և վերածվում լավայի։ Այն ուղին, որով բարձրանում է մագման, կոչվում է հրաբխի մղանցք, որն ավարտվում է ձագարաձև տեղամասով՝ խառնարանով։ Հրաբխի խառնարանից դուրս են մղվում նաև հրաբխային փոշի, մոխիր, քարեր, գազեր, որոնց կուտակումից էլ ձևավորվում է հրաբխային լեռը։

Եթե հրաբխալեռը նախքան ժայթքելը պատված է լինում ձյունով ու սառույցով, ապա շիկացած լավան հալեցնում է դրանք, և ջուրը խառնվելով մոխրին՝ առաջացնում է հզոր ցեխահոսքեր, որոնք մեծ արագությամբ տարածվում են լանջն ի վար։ Կոլումբիայում 1985 թվականին ժայթքման հետևանքով ցեխահոսքը հաշված րոպեներում ոչնչացրել է մի քանի բնակավայր, զոհվել է ավելի քան 25 հազար մարդ։

79 թվականին Վեզուվ հրաբխի ժայթքման հետևանքով կործանվել են հին հռոմեական երեք քաղաքներ՝ Պոմպեյը, Հերկուլանումը և Ստաբիանը, ինչպես նաև բազմաթիվ գյուղեր։ 1883 թվականին Ինդոնեզիայում Կրակատաու հրաբխի ժայթքման հետևանքով կղզին հանկարծ պայթել է, նրա մեծ մասը վերածվել է քարաբեկորների ու փոշու։ Գազափոշու ամպերը հասել են 80 մ բարձրության։ Հրաբխի հետևանքով զոհվել է 36 հազար մարդ։

Ձնաբուք Մերիլենդում 2009 թվականին

Տորնադոյի պարան սկզբնական փուլում

Հրդեհներ Կալիֆոռնիա նահանգում

Ցունամի։ Նավը խորտակվոում է նավահանգստում

Ձնահոսք

Ձնահոսքը ձյան զանգված է, որը սահում կամ ցած է թափվում  լեռների լանջերից։ Ձյան ծավալը կարող է հասնել մի քանի միլիոն խորանարդ մետրի։ Ձնահոսքերը դասակարգվում են․

• Ըստ ծավալի
• Ըստ ձնահավաքման տեղանքի և ձնահոսքի ճանապարհի (թռչող ձնահոսք)
• Ըստ ձյան տեսակի (չոր, խոնավ և թաց )

Ձյան 0,02-0,3 գ/սմ³ խտության դեպքում չոր ձնահոսքի շարժման արագությունը սովորաբար 20-70 մ/վ-ի (մինչև125 մ/վ) է հասնում։ Թաց ձնահոսքերը շարժվում են 10-20 մ/վ (մինչև 40 մ/վ) արագությամբ և ունեն 0,3-0,4 գ/սմ³ խտություն։

Առաջին համաշխարհային պատերազմի ժամանակ Ալպերում տեղակայված ավստրոիտալական ճակատը ձնահոսքի պատճառով 40 000-80 000 զոհ տվեց։ Ձնահոսքի առաջացման պատճառներից էր հրետանային կրակը։ Ժամանակակից հայտնի ձնահոսքերից են․

• 2002 թվականին Կոլկա սահադաշտի՝ Կարմադոնյան կիրճի ձնահոսքը
• 1999 թվականի Գալթուրի ձնահոսքը

Բնական աղետներ

Խոշոր վնասակար իրադարձություններ են, որոնք հետևանք են երկրի բնական գործընթացների, ինչպես օրինակ ջրհեղեղները, փոթորիկները, տորնադոները, հրաբխային ժայթքում|հրաբխային ժայթքումները, երկրաշարժերը, ցունամիները և այլ երկրաբանական պրոցեսներ։ Բնական աղետները կարող են պատճառ դառնալ կյանքի կորստի կամ գույքային վնասի և իրենցից հետո թողնել որոշակի տնտեսական վնասներ, որից կախված է ազդեցության ենթարկված բնակչության կայունությունը կամ վերականգնվելու ունակությունը։

Վնասակար երևույթները աղետի մակարդակի չեն հասնում, եթե տեղի են ունենում ոչ բնակեցված տարածքում։

Սելավ

Հիմնական հոդված՝ Սելավ

Սելավը լեռնային գետերի հուներում հանկարծահաս, մեծ քայքայիչ ուժով, կարճատև, բավական մեծ արագության (մինչև 10 մ/վ և ավելի) ցեխային, ցեխաքարային զանգվածահոսք է։

Սելավները սովորաբար ձևավորվում են ջրհավաք ավազանի սահմաններում թափվող տեղատարափ մթնոլորտային տեղումներից, մակերևութային հեղուկ հոսքից և տարվա չորային ժամանակաշրջանում լեռնային ապարների հողմահարումից գոյացած կուտակումներից։

Ջրի մակարդակը կտրուկ բարձրանում է, և ջրում կոշտ նյութերի պարունակությունն ավելանում է 10-75 %-ով։ Երբեմն սելավ ձևավորվում է ձյան, սառցադաշտային բուռն հալքից, ջրամբարների վթարից։ Իր կործանարար ուժով հայտնի է Գետառի 1946 թվականի սելավը։

Կրային ժայթքումներ

Կրային ժայթքումները տեղի են ունենում, երբ գազերը, հատկապես ածխախնի երկօքսիդը՝ CO₂ գազը, հանկարծակի ժայթքում է լճի խորքից՝ խեղդվելու վտանգ առաջացնելով կենդանական աշխարհի, ընտանի կենդանիների և մարդկանց համար։ Նմանատիպ ժայթքումները կարող են նաև ցունամիների, սողանքների, հրաբխային ակտիվացումների ու պոռթկումների պատճառ դառնալ։

Գիտնականները մինչ այժմ արձանագրել են կրային ժայթքման երկու դեպք։ 1984 թվականին Կամերունի Մոնաուն լճի կրային ժայթքումը, որը 37 մարդու մահվան պատճառ դարձավ և 1986 թվականի Նյոս լճի ժայթքումը, որն ավելի լայնածավալ էր և խլեց ավելի քան 1700-1800 մարդու կյանք։

Քարաթափում

Քարաթափում լեռների և ձորերի զառիվայր ու զառիթափ լանջերից խոշոր, հաճախ հսկայական չափերի ապարազանգվածների պոկումն ու փլուզումն է, որն առաջանում է գլխավորապես լեռնային ապարների հողմահարության ընթացքների և մակերևութային ու ստորգետնյա ջրերի ներգործությունից դրանց կապակցվածության թուլացման հետևանքով։

Սողանքներ

Սան Մատեոյի սողանքի համակարգչային սիմուլյացիան, Կալիֆորնիա, ԱՄՆ, 1997 թվականի հունվար

Հիմնական հոդված՝ Սողանքներ

Սողանքներ, ծանրության ուժի ազդեցությամբ լեռնալանջերով կամ թեք տեղանքով ապարների զանգվածային սահաշարժեր են, որոնք, լվացման հետևանքով, ապարների հավասարակշռության խախտման արդյունք են։

Սողանքային շարժընթացներն ուղղակիորեն կախված են՝

• տեղանքի կառուցվածքից,
• ապարների շերտերի տեղաբաշխումից,
• ստորերկրյա ջրերի ակտիվությունից,
• անտառածածկույթի կամ խոտածածկույթի խտությունից,
• գերխոնավացումից,
• ստորերկրյա ցնցումներից,
• մարդու անզգույշ տնտեսական գործունեության,
• երկրաբանական և երկրաձևաբանական պայմանների առանձնահատկությունների անտեսումից, որոնք հանգեցնում են ապարների ամրության նվազմանը և սողանքի առաջացմանը։

Լավա

Լավա

Հիմնական հոդված՝ Լավա

Լավան հրաբխային ժայթքումների ժամանակ մագմայական օջախներից Երկրի մակերևույթ արտավիժած սիլիկատային հրահեղուկ զանգված է, որը սառչելուց հետո վերածվում է մագմայի։ Պարունակում է նաև գազեր ու ջրային գոլորշիներ, որոնք լավայի սառչելու ժամանակ ցնդում կամ գոլորշանում են։ Լավան շարժվում է ռելիեֆի ցածրադիր մասերով՝ 1, 5-2, 5 կմ/ժ, բազալտայինը՝ 20-25 կմ/ժ արագությամբ։ Լրիվ սառեցումը տևում է երկար տարիներ։ Լավան սառչելով՝ շրջափակվում է կարծր կեղևով, որն աստիճանաբար հաստանում է։

Հիդրոլոգիական աղետներ

Ջրհեղեղ

Հիմնական հոդված՝ Ջրհեղեղ

Ջրային տարերքի վտանգավոր երևույթներից են հեղեղները։ Սրանք վարարման մեծ տեսակն են, երբ գետերն ափերից դուրս են գալիս և ծածկում են հովտի ցածրադիր մասերը։ Դա կարող է տեղի ունենալ ուժեղ ձնհալքից կամ տևական անձրևներից։ Հեղեղների դեմ պայքարի լավագույն միջոցը ջրամբարի կառուցումն է։ Հեղեղումների պատճառը շատ դեպքերում անտառահատումն է։ Հարյուր հազարավոր հեկտարների վրա բուսականությունը մասայաբար ոչնչանում է, թուղթ ու ցելյուլոզ են արտադրում, որի հետևանքով էլ հողը չորանալով՝ աղետալի չափերով էրոզիայի է ենթարկվում։ Ջրհեղեղը ցամաքի զգալի տարածքների ժամանակավոր ջրածածկումն է որն առաջանում է գետերում, լճերում, ծովերում, ջրի մակարդակի բարձրացման հետևանքով։

Ցունամի

Ցունամի

Հիմնական հոդված՝ Ցունամի

Ցունամի, հսկայական չափերի հասնող ջրային ալիքներ։ Ցունամիները հաճախակի երևույթ են Ճապոնիայում։ Դրանք կարող են մեծ ավերածությունների, ինչպես նաև մարդկային զոհերի պատճառ լինել։ Ցունամիի ալիքները տարածվում են ավելի մեծ արագությամբ, քան մարդու վազելու արագությունն է։

• 2004 թվականի դեկտեմբերի 26-ին Հարավ-արևելյան Ասիայում, հայտնի ցունամիներից որպես ամենաշատ զոհերովը, այս մեկն առաջացել է գիշերվա ժամը 00։58-ին տեղի ունեցած 9.3 մագնիտուդով հզոր երկրաշարժից, որի էպիկենտրոնը գտնվում էր Ինդոնեզիայի Սումատրա կղզու արևմուտքում։ Զոհեր եղան ասիական մի քանի երկրներում. Ինդոնեզիայում՝ 180 հազար մարդ, Շրի-Լանկայում՝ 31-39 հազար մարդ, Հնդկաստանում՝ 12 հազար մարդ, Թայլանդում՝ ավելի քան 5 հազար մարդ։ Ցունամիի ալիքները հասան մինչև Աֆրիկա՝ զոհեր եղան Սոմալիում և Հարավ-Աֆրիկյան Հանրապետությունում։ Զոհվածների ընդհանուր թիվը կազմեց 235 հազար մարդ։

Այս ցունամիին ասում են նաև Նվերների օրվա ցունամի։

• 2011 թվականի մարտի 11 Ճապոնիայում, Տոկիոյից 373 կմ դեպի հյուսիս-արևելք գտնվող էպիկենտրոնով 9.0 մագնիտուդ ուժգնության երկրաշարժից առաջացավ ավելի քան 40մ բարձրության ալիքներով ցունամի։ Երկրաշարժի հիպոկենտրոնը գտնվում էր 32 կմ խորության վրա։ Երկրաշարժն ու նրան հետևած ցունամին դարձան Ֆուկուշիմայի ատոմակայանի վթարի պատճառ։ Երկրաշարժի և ցունամիի հետևանքով զոհվածների թիվը պաշտոնապես կազմում է 15 524 մարդ, 7 130 մարդ համարվում է անհետ կորած։

Երկրաշարժի, ցունամիի և ատոմակայանի վթարի հետևանքով երկրին հասցված տնտեսական վնասը գնահատվեց $198–309 միլիարդ դոլար։
Ճապոնիայի վարչապետ Նաոտո Կանն այդ առիթով հայտարարեց, որ Երկրորդ համաշխարհային պատերազմից հետո սա ամենադժվար հաղթահարելի ճգնաժամն էր Ճապոնիայի համար։

Հրդեհներ

Հրդեհ Կալիֆորնիայում

Հիմնական հոդված՝ Հրդեհներ

Հրդեհը այրման անվերահսկելի պրոցես է, որն ուղեկցվում է նյութական արժեքների ոչնչացմամբ և վտանգ է ներկայացնում մարդկանց կյանքի և առողջության համար։ Այրման առաջացման համար անհրաժեշտ է նույն տեղում միաժամանակ երեք պայմանի առկայություն այրվող նյութ փայտ, թուղթ, կերոսին, բենզին, օքսիդիչ` հիմնականում օդի թթվածին և բոցավառման աղբյուր կայծ, խարույկ։ Պայթյունը մեծ քանակությամբ էներգիայի անջատումն է, սահմանափակ ծավալում կարճատև ժամանակահատվածում։

Պայթյունի խոցող գործոններն են օդային և ջերմային հարվածային ալիքը, պինդ մարմինների թռչող բեկորները և այլն։ Բնակարաններում հրդեհների և պայթյունների մեծ մասի ծագման պատճառները կապված են բնակչության և հատկապես երեխաների կողմից էլեկտրասպառիչ և գազասպառիչ կենցաղային սարքերի շահագործման տարրական կանոննորի խախտման հետ։

Անտառային հրդեհներ

Հիմնական հոդված՝ Անտառային հրդեհներ

Անտառային հրդեհներ, կրակի տարերային տարածումն անտառում, որի հետևանքով անտառը լրիվ կամ մասնակի ոչնչանում է։ Մեծ չափերի են հասնում խիտ և հատկապես ասեղնատերև անտառներում։ Առաջանում են բնական ճանապարհով (կայծակ, տորֆի ինքնաբռնկում) և մարդու անզգուշությունից։ Անտառների հրդեհավտանգությունը պայմանավորված է տեղումների զգալի պակասով, որը բարձրացնում է օդի ջերմաստիճանը և նվազեցնում հարաբերական խոնավությունը։

Տորֆային հրդեհներ

Տորֆային հրդեհը չորացրած կամ բնական գործային ճահճի բոցավառում է, որը տեղի է ունենում արևի ճառագայթներով գերտաքացման կամ կրակի հետ մարդկանց անփույթ վարվելու հետևանքով։

Օդային զանգվածների շարժումը եղանակային արտակարգ իրավիճակներում

Մրրկասյուն

Ավերիչ ուժ ունեցող ուժեղ մեծածավալ մթնոլորտային պտտահողմ՝ մոտ 1000 մ տրամագծով, որտեղ օդի պտտային արագությունը հասնում է 100 մ/վ։

Օդի մրրկային շարժում ձագարի կամ սյան տեսքով։ Առաջանում է օդի ուժեղ տաքացման ժամանակ բարձրացող հոսանքի շնորհիվ։ Տեղաշարժվում է 5-20 մ/վ արագությամբ։ Պտտահողմի ժամանակ օդը պտտվում է և միաժամանակ բարձրանում պարուրաձև՝ գետնից վեր քաշելով փոշի, ջուր ու տարբեր առարկաներ։ Իր գոյության ընթացքում, որ տևում է մի քանի րոպեից մինչև մի քանի ժամ, պտտահողմն անցնում է զգալի տարածություն՝ հարյուր մետրից մինչև մի քանի կմ։ Օվկիանոսի վրա տեղի ունեցող մրրկասյունը կոչվում է տորնադո։

Ցիկլոն

«Կատրինա» փոթորիկը 2005 թվականի օգոստոս 29-ին

Ցիկլոնը մթնոլորտային ցածր ճնշման մարզ է, նրա կետերում ճնշումն ավելի ցածր է, քան ծայրամասերում։ Քամին ծայրամասերից փչում է դեպի կենտրոն։ Կենտրոնում օդը շարժվում է վերընթաց։ Ցիկլոն, տրոպիկական ցիկլոն, փոթորիկ և թայֆուն նույն երևույթի՝ ցիկլոնային քամու տարբեր անվանումներն են, որը ձևավորվում է օվկիանոսների վրա։ Գոյություն ունեն ցիկլոնի երկու տեսակներ ՝ արևադարձային և ոչ արևադարձային։ Արևադարձային ցիկլոնը արևադարձային գոտում առաջացող ցիկլոն է, որն ունի փոքր ծավալ, սակայն ավելի մեծ ճնշման գրադիենտներ ու քամու արագություն և կարող վերածվել փոթորիկի։ Քամիներ սովորաբար փչում են 20-25, երբեմն՝ 60-65, առանձին պոռթկումների դեպքում՝ 100 մ/վ արագությամբ։ Զարգանում է հիմնականում օվկիանոսների և ծովերի վրա, ամեն կիսագնդի 5-20° լայնություններում։ Տրամագիծը՝ մի քանի հարյուր կմ, շարժվում է 10-20 կմ/ժ արագությամբ, հյուսիսային կիսագնդում սկզբում՝ դեպի հյուսիսարևմտյան (հարավային կիսագնդում՝ հարավարևմտյան), ապա, սկսած 20-30° լայնություններից՝ դեպի հյուսիսարևելյան (հարավային կիսագնդում՝ հարավարևելյան)։ Ճնշումը կենտրոնում սովորաբար նվազում է մինչև 950-970 մբ, դիտվել են դեպքեր՝ 885 մբ։ Ուղեկցվում է ուժեղ հորդառատ անձրևներով և ամպրոպներով, կենտրոնում դիտվում են թույլ քամիներ, երկինքը պարզվում է («ցիկլոնի աչք»)։ Ոչ արևադարձային ցիկլոնը ծագում է բևեռային լայնություններում։ Ծագման սկզբնական փուլում ունի 1000 կիլոմետր տրամագիծ, սակայն կենտրոնական ցիկլոնի դեպքում այն հասնում է մի քանի հազար կիլոմետրի։ Ժամանակակից պատմության մեջ ամենամեծ վնասը հասցրել է 2005 թվականին տեղի ունեցած Կատրինա փոթորիկը, որը արևադարձային ցիկլոն է։ Ըստ տարբեր աղբյուրների փոթորկի հասցրած վնասը հասնում է 89-125 միլիարդ դոլարի։ Մարդկության պատմության մեջ գրանցված ամենամահաբեր փոթորիկը եղել է 1780 թվականի հոկտեմբերի 10-16 Փոքր Անթիլյան կղզիներում տեղի ունեցած Մեծ փոթորիկը, որը 27,5 հազար մարդու կյանք է խլել։ Մեծ փոթորիկը կործանեց Մարտինիկան, Սբ.Էստատիոսը և Բարբադոսը։ Մահացու փոթորիկներից է նաև 1970 թվականին տեղի ունեցած Բհոլա ցիկլոնը։

Կարկուտ

Կարկտահատիկ

Կարկուտ

Կարկուտ, պինդ մթնոլորտային տեղում՝ սառցե գնդաձև հատիկների տեսքով։ Տեղում է տարվա տաք եղանակին (Հայաստանում՝ մարտ-հոկտեմբերին)՝ կույտաանձրևային ամպերից՝ օդի վերընթաց շարժումների պայմաններում՝ ամպրոպի, տեղատարափ անձրևների, երբեմն՝ փոթորկային քամու ուղեկցությամբ։ Կարկուտի երակն ունենում է 200 մ-ից մինչև 2 կմ լայնություն և երբեմն՝ մինչև 100 կմ երկարություն։ Տևողությունը, որպես կանոն, 5-10 րոպե է, բացառիկ դեպքում՝ 1 ժամ։

Ամպրոպ

Ուժեղ քամիները, փոշու ամպերը, հրաբխային ժայթքումները կարող են առաջացնել կայծակ։ Փոթորիկների, ինչպես նաև ուժեղ քամիների, կարկուտի և ջրհեղեղի հետ կապված վնասներից բացի կայծակը կարող է նաև վնասել շինությունները, առաջացնել հրդեհներ, իսկ անմիջական շփման դեպքում կարող է նաև մահվան պատճառ հանդիսանալ։ Արձանագրված մահացու կայծակներից են 2007 թվականին Պակիստանի հյուսիս-արևմտյան լեռնային գյուղերից մեկում՝ Ուշարա Դարայում տեղի ունեցած կայծակը, որը սպանեց 30 մարդ, LANSA 508 ինքնաթիռի վթարը, որի արդյունքում զոհվեց 91 մարդ և 1994 թվականի Եգիպտոսի Դրոնկա քաղաքում կայծակի հետևանքով առաջացած վառելիքի պայթյունը, որը 469 մարդու մահվան պատճառ դարձավ։ Կայծակից մահացության դեպքեր շատ են գրանցվում հատկապես Ամերիկայի և Ասիայի աղքատ երկրներում։

Երաշտ

Երաշտ

Երաշտ, տեղումների երկարատև անբավարարություն՝ օդի բարձր ջերմաստիճանի, ցածր հարաբերական խոնավության պայմաններում։ Երաշտը անապատացման բնական գործոններից է և հանգեցնում է բույսերի աճի ու զարգացման անկման, երբեմն էլ՝ չորացման։ Տաք, չոր քամիները և խոնավության պակասը ևս կարող են երաշտի առաջացման պատճառ դառնալ։ Երաշտի ժամանակ հողում առկա խոնավության պաշարը, անձրևների բացակայության պատճառով (հարաբերական խոնավությունն իջնում է 30%-ից) չի լրացվում և սպառվում է։ Հայաստանում Երաշտը ձևավորվում է անտիցիկլոնային ռեժիմի պայմաններում՝ հիմնականում արևադարձային չոր օդային զանգվածների ներխուժման հետևանքով։ Երաշտը լինում է հողային և մթնոլորտային։ Հողային երաշտի դեպքում բույսերը տուժում են անձրևների երկարատև բացակայությունից և հողի արմատաբնակ շերտի չորացումից։ Հողային երաշտի սրմանը զուգընթաց չորանում են մարգագետինները, գետերը, լճերը, աղբյուրները, սկսվում է հիդրոլոգիական երաշտը։ Կենտրոնական Ռուսաստանում 1972, 2002 և 2010 թվականներին երկարատև շոգերի և երաշտի հետևանքով առաջացել են բազմաթիվ անտառային ու տորֆային հրդեհներ, ինչը հանգեցրել է Մոսկվայի և այլ քաղաքների ծխով լցվելուն ու մարդկանց մոտ բազմաթիվ առողջական խնդիրների ի հայտ գալուն։ Պատմական հայտնի երաշտներից է 1997-2009 թվականներին տեղի ունեցած հազարամյակի երաշտը Ավստրալիայում, որը շատ քաղաքներում ուղեկցվում էր ջրի մատակարարման ճգնաժամերով։

Ձնաբքեր

Ձնաբքերը ուժեղ ձմեռային փոթորիկներ են, որոնց բնորոշ են առատ ձյունը և ուժեղ քամիները։ Ձնաբքերը կարող են ազդել այն երկրների տնտեսական կյանքի վրա, որտեղ ձյունը հազվադեպ է։ 1888 թվականին Միացյալ Նահանգներում և Ասիայում տեղի ունեցած Մեծ ձնաբքի պատճառով ոչնչացել է տոննաներով հացահատիկային մշակաբույսեր, 2008 թվականին Աֆղանստանի և 1972 թվականին Իրանի ձնաբքերը ևս կարևոր իրադարձություններ էին։ 1993 թվականին Մեքսիկական ծոցում ծագած փոթորիկը շարժվում է դեպի հյուսիս՝ վնասներ պատճառելով 26 նահանգների, այդ թվում նաև Կանադային՝ հանգեցնելով ավելի քան 300 մարդու մահվան։ Նյոս լճի ժայթքումը,որն ավելի լայնածավալ էր և խլեց ավելի քան1700-1800 մարդու կյանք։

Արևային բռնկումներ

Բևեռափայլ

Արևային բռնկումը երևույթ է, որի ժամանակ արևը հանկարծակի նորմայից ավելի ճառագայթում է արձակում։ Արևային բռնկումները կարող են անմիջական որևէ վնասվածք չառաջացնել, սակայն էլեկտրական սարքավորումների փչացման պատճառ դառնալ։ 1859 թվականի Քարինգթոնյան իրադարձությունների ժամանակ ի հայտ եկավ աղետի պատճառ հանդիսացող արևային փոթորիկների ներուժը, որը խափանեց հեռագրական ցանցը և 1989 թվականի մարտի գեոմագնիսական փոթորիկը, որը սևեռված էր Քվեբեկից։ Հայտնի արևային բռնկումներից են 1989 թվականի օգոստոսի 16-ի X20 իրադարձությունը և 2001 թվականի ապրիլի 2-ի համանման բռնկումը։ Երբևէ արձանագրված ամենահզոր բռնկումը եղել է 2003 թվականի նոյեմբերի 4-ին.։

Վերջին տվյալներ

1995-2015 թվականներին, ըստ ՄԱԿ-ի աղետների վերահսկման համակարգի, բնական աղետների մեծ մասը եղել է Ամերիկայում, Չինաստանում և Հնդկաստանում։ 2012 թվականին ողջ աշխարհում եղել է 905 բնական աղետ, որոնցից 93% եղանակային։ 45%-ը եղել է օդերևութաբանական (փոթորիկներ), 36%-ը՝ հիդրոլոգիական (ջրհեղեղներ), 12%-ը՝ կլիմայական (ալիքների հարված, սառը ալիքներ, անտառային հրդեհներ) և 7%-ը՝ երկրաբանական իրադարձություններ (երկրաշարժեր և հրաբխային ժայթքումներ)։ 1980-2011 թվականներին երկրաբանական գործընթացները կազմում են բնական աղետների 14%-ը։

Աղետների կանխարգելում

• Հարկավոր է մանրակրկիտ ուսումնասիրել փաստերն ու պատճառները։
• Կառավարությունները պետք է աշխատանքներ տանեն ռիսկի գործոնների վերաբերյալ նյութերի հավաքման և տարածման ուղղությամբ։
• Կառավարությունները պետք է ապահովեն հողի և գույքի շուկաների աշխատանքը․ այդ դեպքում սեփականության գները կարտացոլեն ռիսկի գործոնները և կօգնեն որոշում կայացնել բնակության վայրի ընտրության և անհրաժեշտ կանխարգելման միջոցների վերաբերյալ։
• Կառավարությունները պետք է ստեղծեն անհրաժեշտ ենթակառուցվածքներ և պահպանեն դրանց որակը։ Հիմնական օբյեկտների ցանկը չպետք է երկար լինի, քանի որ ծախսերն օգուտների համեմատ աննշան կլինեն։
• Պետք է նպաստել սոցիալական ինստիտուտների զարգացմանը՝ ապահովվելով հասարակական վերահսկողությունը։ Երկրները, որտեղ սոցիալական հաստատությունները արդյունավետ են գործում` ավելի հաջող են կանխարգելում աղետները։
• Անհրաժեշտ է զարգացնել բարեգործությունը մարդասիրական օգնության բաժինը ավելի մեծացնելու համար՝ ուղղելով այն աղետների կանխարգելմանը։
• Անհատական եւ հասարակական կարգի միջոցառումները պետք է համաձայնեցվեն .

Միջազգային օրենսդրություն

Միջազգային իրավունքը ինչպես օրինակ հաշմանդամություն ունեցող անձանց իրավունքների մասին կոնվենցիան պահանջում է. «պետությունները միջազգային իրավունքի համաձայն պետք է կիրառեն անհրաժեշտ բոլոր միջոցները ներառյալ միջազգային մարդասիրական իրավունքի և միջազգային իրավունքը մարդու իրավունքի մասին ապահովելու համար հաշմանդամություն ունեցող անձանց պաշտպանությունը և անվտանգությունը ռիսկային իրավիճակներում նաև տարերային աղետների ժամանակ»։ 1989 թվականին ՄԱԿ-ի Գլխավոր Ասամբլեան ստեղծեց ամենամյա Տարերային աղետների նվազեցման միջազգային օր։

Տես նաև

• Էկոլոգիական աղետ
• Տորնադո
• Կարկուտ
• Արեգակնային քամի

Գրականություն

• Стихийные бедствия и техногенные катастрофы. Превентивные меры = Natural Hazards. UnNatural Disasters: The Economics of Effective Prevention. — М.: «Альпина Паблишер», 2012. — 312 с. — (Библиотека Всемирного банка). — ISBN 978-5-9614-1527-8

Արտաքին հղումներ

• European-Mediterranean Seismological Centre Արխիվացված 2008-10-20 Wayback Machine
• Майкл Рампино. Супервулканизм и другие катастрофические геофизические процессы.
• База данных по крупнейшим наводнениям (на английском языке) Արխիվացված 2008-05-11 Wayback Machine
• Наталья Анатольевна Солодовник, Анатолий Борисович Солодовник. (2006 թ․ օգոստոսի 14). «Nyos: Лимнологическая катастрофа». Արխիվացված օրիգինալից 2012 թ․ մայիսի 19-ին. Վերցված է 2009 թ․ դեկտեմբերի 1-ին.
• Снежные лавины России Արխիվացված 2009-09-23 Wayback Machine
• Снеголавинные ресурсы во всемирной сети Արխիվացված 2009-09-24 Wayback Machine
• Образование селевых потоков

Վիքիքաղվածքն ունի քաղվածքների հավաքածու, որոնք վերաբերում են

Տարերային աղետներ հոդվածին

• «World Bank's Hazard Risk Management». World Bank. Արխիվացված է օրիգինալից 2010 թ․ ապրիլի 9-ին. Վերցված է 2017 թ․ դեկտեմբերի 10-ին.
• «Billion-dollar Weather and Climate Disasters». NCDC.
• «Disaster News Network». Արխիվացված է օրիգինալից 2006 թ․ նոյեմբերի 5-ին. Վերցված է 2006 թ․ նոյեմբերի 5-ին. US news site focused on disaster-related news.
• «EM-DAT International Disaster Database». Արխիվացված է օրիգինալից 2008 թ․ օգոստոսի 11-ին. Վերցված է 2006 թ․ նոյեմբերի 5-ին. Includes country profiles, disaster profiles and a disaster list.
• «Global Disaster Alert and Coordination System». European Commission and United Nations website initiative.
• «Natural Disaster and Extreme Weather. Searchable Information Center». Ebrary.
• Natural hazard research from Bushfire and Natural Hazards CRC

Այս հոդվածի կամ նրա բաժնի որոշակի հատվածի սկզբնական տարբերակը վերցված է Հայաստանի բնաշխարհ հանրագիտարանից, որի նյութերը թողարկված են Քրիեյթիվ Քոմմոնս Նշում–Համանման տարածում 3.0 (Creative Commons BY-SA 3.0) թույլատրագրի ներքո։

Վիքիպահեստն ունի նյութեր, որոնք վերաբերում են «Տարերային աղետներ» հոդվածին։