Վիքիպեդիա

Մենինգիտ

մարդու հիվանդություն

Մենինգիտ (կազմված է հին հունարեն՝ μῆνιγξ (լատին․՝ meninx, սեռ․ հոլ․՝ meningis), «ուղեղի պատյան» և լատին․՝ -itis, վերջածանց, որը նշանակաում է բորբոքում), գլխուղեղի և ողնուղեղի ուղեղապատյանների բորբոքում։

Մենինգիտ
Տեսակհիվանդության կարգ և ախտանիշ կամ նշան
ՊատճառS. pneumoniae, N. meningitidis?, Haemophilus influenzae?, L. monocytogenes?, Վիրուսներ և cranial leak of cerebrospinal fluid?[1]
Փոխանցման ձևօդակաթիլային փոխանցում և օդակաթիլային փոխանցում
Հիվանդության ախտանշաններգլխացավ[2], տենդ[2], սրտխառնոց[2], լուսավախություն[2], meningeal syndrome?[2] և փսխում
Վնասում էմարդ
Բուժաքննությունneurological examination?, գոտկային պունկցիա, optical microscopy?, Պոլիմերազային շղթայական ռեակցիա, մանրէաբանական կուլտուրա և viral culture?
Բժշկական մասնագիտություննյարդաբանություն և վարակաբանություն
Բուժումֆարմակոթերապիա, ստերոիդներ, հակաբիոտիկ և Հակավիրուսային դեղեր
 Meningitis Վիքիպահեստում

Այդ թաղանթները հայտնի են մենինգեալ թաղանթներ անվամբ[3]։ Ամենատարածված ախտանիշներն են՝ տենդը, գլխացավը և պարանոցի կարկամությունը[4]։ Այլ ախտանիշներից են՝ շփոթվածությունը կամ գիտակցության խանգարումը, փսխումը, լույսի կամ բարձր ձայների նկատմամբ գերզգայունությունը[4]։ Фոքր տարիքի երեխաների մոտ հաճախ արտահայտվում է միայն ոչ բնորոշ ախտանշաններով, ինչպիսիք են՝ անհանգստությունը, քնկոտությունը կամ թերսնուցումը։ Ցանի առկայությոնը կարող է խոսել մենինգիտի առաջացման պատճառի մասին, օրինակ մենինգոկոկերով հարուցված մենինգիտը կարող է ուղեկցվել բնորոշ ցանավորմամբ[3][5]։

Մենինգեալ թաղանթների բորբոքումը կարող է առաջանալ վիրուսների, բակտերիաների կամ այլ միկրոօրգանիզմների ազդեցությամբ, ավելի քիչ դեքերում՝ որոշ դեղերից[6]։ Մենինգիտը կարող է կյանքին սպառնացող վիճակ լինել, քանի որ բորբոքումը մոտ է գլխուղեղին և ողնուղեղին։ Հետևաբար, այն դասակարգվում է որպես շտապ բժշկական օգնություն պահանջող վիճակ[3][7]։ Լումբար պունկցիան, որի ժամանակ ասեղով ներթափանցում են ողնաշարային խողովակ՝ գլխուղեղ-ողնուղեղային հեղուկից (ԳՈՀ) նմուշ վերցնելու համար, կարող է հաստատել կամ բացառել մենինգիտը[4]։

Մենինգիտի որոշ տեսակներ հնարավոր է կանխարգել մենինգոկոկային, ԿԿԽ, պնևմոկոկային և ՀԻԲ պատվաստմամբ՝ իմունիզացիայով[3]։ Մենինգիտի որոշ տեսակների դեպքում արդյունավետ է հակաբիոտիկների կիրառումը[4]։

Սուր մենինգիտի առաջնային բուժումը ներառում է հակաբիոտիկների, երբեմն` հակավիրուսային դեղամիջոցների արագ նշանակումը[4][8]։ Կորտիկոստերոիդները նույնպես կարող են օգտակար լինել հավելյալ բորբոքային բարդությունները կանխելու համար[5][7]։ Մենինգիտը կարող է հանգեցնել լուրջ երկարաժամկետ հետևանքների, ինչպիսիք են՝ խլությունը, էպիլեպսիան, հիդրոցեֆալիան կամ ճանաչողական անբավարարությունը, հատկապես, եթե արագ չի բուժվել[3][5]։

2015 թվականին ամբողջ աշխարհում մենինգիտով հիվանդացել է շուրջ 8,7 մլն մարդ[9]։ Համապատասխան բուժման դեպքում բակտերիային մենինգիտից մահվան վտանգը 15 %-ից պակաս է[4]։ Բակտերիային մենինգիտի բռնկումները տեղի են ունենում յուրաքանչյուր տարվա դեկտեմբերից մինչև հունիս ընկած ժամանակահատվածում, Սահարայից հարավ ընկած շրջանում, որը հայտնի է որպես մենինգիտի գոտի[10]։ Փոքր բռնկումներ կարող են լինել նաև այլ շրջաններում[10]։ Մենինգիտ բառը ծագում է հուն․՝ μννιγ մենինքս «թաղանթ» և բժշկական վերջածանց՝ itis՝ «բորբոքում» բառերից[11][12]։

Դասակարգում

խմբագրել
1. Ըստ բորբոքային գործընթացի բնույթի
  • Թարախային
  • Շճային

2. Ըստ ծագման

  • Առաջնային
  • Երկրորդային

3. Ըստ պատճառագիտության

4. Ըստ ընթացքի

  • Կայծակնային (ֆուլմինանտային)
  • Սուր
  • Ենթասուր
  • Քրոնիկական
 5. Ըստ գերակշռող տեղակայման
  • բազալ
  • կոնվեքսիտալ
  • տոտալ
  • սպինալ

6. Ըստ ծանրության աստիճանի

  • Թեթև
  • Միջին֊ծանր
  • Ծանր

7. Ըստ բարդությունների առկայության

  • Բարդացած
  • Չբարդացած
 Ըստ կլինիկական ընթացքի մենինգոկոկային վարակը բաժանվում է

1) Տեղային (լոկալ) ձևեր․

  • Մենինգոկոկակրություն
  • Սուր քթըմպանաբորբ (նազոֆարինգիտ)

2) գեներալիզացված ձևեր․

  • Մենինգոկոկցեմիա (սեպսիսի տարատեսակ)
  • տիպիկ
  • կայծակնային
  • քրոնիկական
  • Մենինգիտ
  • Մենինգոէնցեֆալիտ
  • Խառը ձևեր (մենինգիտ, մենինգոկոկցեմիա).

3) Հազվադեպ հանդիպող ձևեր․

  • Մենինգոկոկային էնդոկարդիտ
  • Թոքաբորբ
  • Հոդաբորբ
  • Իրիդոցիկլիտ

Կլինիկական նշաններ

խմբագրել
 
Պարանոցի(չաշխատող հղում) կարկամություն, Տեխասի էպիդեմիկ մենինգիտ 1911–12

Մեծահասակների մոտ մենինգիտի ամենատարածված ախտանիշը ուժեղ գլխացավն է, որն առաջանում է բակտերիալ մենինգիտի դեպքերի գրեթե 90%-ում, որին հաջորդում է պարանոցի կարկամությունը (պարանոցը պասիվ առաջ ծալելու անկարողություն՝ պարանոցի մկանների տոնուսի բարձրացման և կարկամության պատճառով)[13]։ Դիագնոստիկ նշանների դասական եռյակը կազմում են` պարանոցի ռիգիդությունը, հանկարծակի ջերմության բարձրացումը և փոփոխված մտավոր վիճակը։ Սակայն այս բոլոր երեք ախտանիշներն առկա են բակտերիալ մենինգիտի միայն 44-46% դեպքերում[13][14]։ Եթե այս երեք նշաններից ոչ մեկ առկա չէ, սուր մենինգիտը շատ քիչ հավանական է[14]։ Մյուս նշաններից են` լուսավախությունը (գերզգայություն պայծառ լույսից) և ձայնավախություն (բարձր ձայների հանդեպ գերգայունություն)։ Վերը նշված ախտանիշները փոքր տարիքի երեխաների մոտ հաճախ չեն դրսևորվում:Նրանց մոտ կարող է դրսևորվել միայն դյուրագրգիռ կամ նյարդային վիճակով և անառողջ տեսքով[3]։

Մեծահասակների մոտ բակտերիալ մենինգիտը 70% դեպքերում ուղեկցվում է ծոծրակային շրջանի ռիգիդությամբ[14]։ Այլ նշաններից են Կեռնիգի և Բրուդինսկու դրական ախտանիշները[15]։ Հետազոտողը մեջքի վրա պարկած հիվանդի ստորին վերջույթը ծալում է կոնք-ազդրային և ծնկային հոդերում ուղիղ անկյան տակ։ Այնուհետև փորձում է ծալված ստորին վերջույթը տարածել ծնկային հոդում։ Տեղի է ունենում սրունքի մկանների տոնիկ լարում, որը դժվարացնում կամ անհնար է դարձնում ծնկային հոդում տարարածումը (Կեռնիգի դրական ախտանիշ): Հիվանդի գլուխը պասիվ կերպով ծալվում է առաջ, որի ժամանակ ակամա ծալվում են հիվանդի ստոորին վերջույթները (Բրուդինսկու դրական վերին ախտանիշ)։ Այս ախտանիշները սպեցիֆիկ են մենինգիտի համար և հազվադեպ են հանդիպում այլ հիվանդությունների ժամանակ[14]։ Կա նաև մեկ այլ նշան, որն օգնում է որոշել, թե արդյոք մենինգիտը առկա է այն հիվանդների մոտ, ովքեր ունեն ջերմություն և գլխացավ։ Հետազոտողը պացիենտին խնդրում է արագորեն պտտել գլուխը հորիզոնական հարթությամբ։ Եթե դա չի ուժեղացնում գլխացավը, ապա մենինգիտը քիչ հավանական է։

Այլ գործոններ ևս կարոող են հանգեցնել վերը նկարագրվածի առջացմանը, սակայն սրանք կապված չեն մենինգեալ թաղանթների ինֆեկցիոն բորբոքման հետ։ Ներքին օրգանների (երիկամ, լյարդ, ենթաստամոքսային գեղձ, թոքեր, աղիներ) տարբեր հիվանդությունների, գլխուղեղային տրավմաների, գլխուղեղի ուռուցքների, արևահարման, ջերմահարման և թունավորումների ժամանակ, հատկապես երեխաների մոտ, կարող են հայտնաբերվել մենինգեալ թաղանթների գրգռման ախտանիշներ։ Այս վիճակը հայտնի է մենինգիզմ կամ պսևդոմենինգիտ անվամբ։

Մենինգոկոկերով (Neisseria meningitidis) հարուցված բակտերիալ մենինգիտը՝ մենինգոկոկային մենինգիտ, այլ ծագման մենինգիտից կաելի է տարբերել արագ տարածվող պետեխիալ ցանավորմամբ, որը կարող է նախորդել մյուս ախտանիշներին[16]։ Ցան դրսևորվում է բազմաթիվ մանր, անկանոն մանուշակագույն կամ կարմիր պապուլաներով կամ կետերով (պետեխիա), որոնք տեղակայվում են իրանին, ստորին վերջույթներին, լորձաթաղանթների, շաղկապենու վրա և երբեմն էլ` ափերին կամ ներբաններին։ Պետեխյալ ցանին բնորոշ է այն, որ մատով սեղմելիս կարմրությունը չի անցնում։ Այնուամենայնիվ, մենինգոկոկային մենինգիտի դեպքում այս ցանավորումը կարող է բացակայել։ Այն հարաբերական սպեցիֆիկ է հիվանդության համար և կարող է առակա լինել այլ բակտերիաներով հարուցված մենինգիտի դեպքում[3]։ Մենինգիտի պատճառը մատնանշող այլ ախտանիշներից են` ձեռքի, ոտքի և բերանի հիվանդությունների մաշկային դրսևորումները, սեռական հերպեսը, որոնք կապված են վիրուսային մենինգիտի տարբեր ձևերի հետ[17]:

Վաղ բարդություններ

խմբագրել
 
(չաշխատող հղում) Կառլոտա-Քլեվերլի—ԲԻսմանի մոտ մանկական հասակում զարգացած ծանր մենինգոկոկային մենինգիտ։Նրա մոտ պետեխիալ ցանավորումը բարդանում է գանգրենայով (փտախտ), և բոլոր վերջույթների ծայրատման(ամպուտացիայի) անհրաժեշտություն է առաջանում։ Չնայած դռան, նա հաղթահարում է հիվանդությունը և նրա նկարը դարնում է Նոր Զելանդիայում մենինգիտի դեմ պատվաստման քարոզարշավի պաստառ։ .

Հավելյալ բարդություններ կարող են առաջանալ հիվանդության վաղ փուլերում։ Սրանք կարող են պահանջել սպեցիֆիկ բուժում և որոշ դեպքերում էլ խոսել հիվանդության ծանր ընթացքի կամ վատ կանխատեսման մասին։ Մենինգեալ թաղանթների բորբոքումը կարող է առաջացնել սեպսիս, համակարգային բորբոքային ռեակցիա՝ արյան ճնշման իջեցում, սրտի զարկերի հաճախացում, բարձր կամ ոչ նորմալ ցածր ջերմաստիճան և շնչառության հաճախացում։ Շատ ցածր արյան ճնշում կարող է հանդիպել հատկապես մենինգոկոկային մենինգիտի վաղ փուլում[3]։ Դա կարող է հանգեցնել այլ օրգանների անբավարար արյունամատակարարման։ Դիսեմինացված ներանոթային մակարդումը, արյան մակարդելիության չափազանց ակտիվացումը խոչընդոտում է արյան հոսքին դեպի տարբեր օրգաններ և պարադոքսալ կերպով բարձրացնում է արյունահոսության վտանգը։ Մենինգոկոկային վարակի դեպքում կարող է առաջանալ վերջույթների փտախտ (գանգրենա)[3]։ Ծանր մենինգոկոկային և պնևմոկոկային վարակները կարող են հանգեցնել մակերիկամներում արյունազեղման` բերելով Վոթերհաուս-Ֆրիդերիքսենի (Waterhouse-Friederichsen) համախտանիշի առաջացմանը, որը հաճախ մահացու է[18]։

Ուղեղի հյուսվածքը կարող է այտուցվել, ինչը կբարձրացնի ներգանգային ճնշումը և այտուցված ուղեղը կարող է ճողվածք առաջացնել գանգի հիմի մեջ։ Սա նկատվում է գիտակցության մակարդակի իջեցումով, բբերի լուսային ռեֆլեքսի կորստով և ոչ նոմալ կեցվածքով[5]։ Ուղեղի բորբոքումը կարող է նաև խոչընդոտել գլխուղեղ-ողնուղեղային հեղուկի (ԳՈՀ) բնականոն ընթացքին (հիդրոցեֆալիա)[5]։ Ցնցումները կարող են առաջանալ տարբեր պատճառներից։ Երեխաների մոտ ցնցումները սովորաբար լինում են մենինգիտի վաղ փուլերում (30% դեպքերում) և պարտադիր չէ ունենան լուրջ պատճառ[7]։ Ցնցումները կարող են առաջանալ բարձր ճնշմումից և ուղեղի հյուսվածքի բորբոքային օջախներից[5]։ Ֆոկալ ցնցումները (ցնցումներ, որոնք ընդգրկում են մեկ վերջույթը կամ մարմնի մի մասը), մշտական ցնցումները, ուշ ցնցումները և դեղորայքի միջոցով դժվար վերահսկվող ցնցումները, խոսում են ավելի վատ, երկարաժամկետ հետևանքների մասին[3]։

Մենինգեալ թաղանթների բորբոքումը կարող է բերել գանգուղեղային նյարդերի ախտահարման։ Տեսողական ախտանշանները և լսողության կորուստը կարող են պահպանվել մենինգիտից հետո[3]։ Գլխուղեղի բորբոքումը (էնցեֆալիտ) կամ նրա անոթների բորբոքում (ցերեբրել վասկուլիտ), ինչպես նաև գլխուղեղի երակներում թրոմբների առաջացումը (գլխուղեղի երակային թրոմբոզ), կարող են հանգեցնել ուղեղի ախտահարված հատվածի ազդեցության տակ գտնվող մարմնի մասի թուլության, զգայունության կորստի, շարժման կամ ֆունկցիայի խանգարման[3][5]։

Պատճառներ

խմբագրել

Մենինգիտը սովորաբար առաջանում է միկրոօրգանիզմներով վարակումից։ Մեծ մասամբ հարուցիչներն են վիրուսները[14]։ ամենատարածված պատճառներն են նաև` բակտերիաները, սնկերը և պրոտոզոաները[19]։ Մենինգիտը կարող է առաջանալ նաև տարբեր ոչ վարակիչ պատճառներից[19]։ Ասեպտիկ մենինգիտ տերմինը վերաբերում է մենինգիտի այն դեպքերին, երբ բակտերիալ վարակը չի դրսևորվում։ Այս տեսակի մենինգիտը սովորաբար պայմանավորված է վիրուսներով, բայց դա կարող է կապված լինել բակտերիալ վարակի հետ, որն արդեն մասամբ բուժվել է, երբ բակտերիաները անհետցել են գլխուղեղի թաղանթներից, կամ պաթոգենը վարակել է ուղեղի թաղանթներին հարող տարածքները (օրինակ, սինուսիտ)։ Էնդոկարդիտը կարող է առաջացնել ասեպտիկ մենինգիտ։ Ասեպտիկ մենինգիտը կարող է առաջանալ նաև սպիրոխետներով վարակվելու հետևանքով։ Սրանք միկրոօրգանիզմների խումբ են, որոնք ներառում են Դժգույն տրեպոնեման (Treponema pallidum)՝ սիֆիլիսի հարուցիչը և Borrelia burgdorferi-ն` Լայմի հիվանդության հարուցիչը։ Մենինգիտ կարող է առաջանալ ցերեբրալ մալարիայից կամ ամեոբային ինֆեկցիայից (ամեոբային մենինգիտ)։

Առավել հաճախ հանդիպում են մենինգոկոկային և երկրորդային թարախային մենինգիտները, երրորդ տեղում, ըստ հանդիպման հաճախականության, վիրուսային մենինգիտն է[20]։ Գոյություն ունի նաև սնկային մենինգիտ, որն առավել հաճախ հանդիպում է ընկճված իմունային համակարգ ունեցող անձանց մոտ (ՁԻԱՀ[21][22], օրգանի փոխպատվաստումից հետո[23] կամ շարակցական հյուսվածքի աուտոիմուն բորբոքային հիվանդությունների ժամանակ երկարատև դեղորայքային իմունաճնշիչ բուժում[24][25][26][27][28][29], քիմիաթերապիա), սակայն այն կարող է հանդիպել նաև նորմալ իմունային համակարգ ունեցող անձանց մոտ[30][31], այդ թվում՝ հղիության ընթացքում[32]։

Բակտերիաներ

խմբագրել

Հիվանդների տարիքից կախված` մենինգիտ առաջացնող բակտերիաների խմբերը տարբեր են։

  • Մինչև 3 ամսական երեխաների մոտ ամենատարածված հարուցիչներն են՝
     
    Streptococcus(չաշխատող հղում) pneumoniae- A (պնևմոկոկ)՝ բակտերիալ մենինգիտի հարուցիչ։
    B խմբի ստրեպտոկոկերը ( group B streptococci), Escherichia coli-ն։ Listeria monocytogenes-ը ( IVb սերոտիպ) պրենատալ շրջանում մորից փոխանցվում է պտղին և կարող է առաջացնել նորածնային մենինգիտ[33]։
  • Ավելի մեծ տարիքի երեխաների մոտ ավելի տարածված հարուցիչներն են Մենինգոկոկերը (Neisseria meningitidis), Streptococcus pneumoniae ( 6, 9, 14, 18 and 23 սերոտիպեր), ՀԻԲ (Haemophilus influenzae type B)`այն երկրներում,որտեղ չեն կիրառում վակցինան[3][34]։
  • Մեծահասակների շրջանում մենինգոկոկը և պնևնոկոկը (Streptococcus pneumoniae) միասին առաջացնում են բակտերիալ մենինգիտների 80%-ը։ Listeria monocytogenes-իի`մենինգիտ առաջացնելու ռիսկը, բարձր է 50տ. անց մարդկանց շրջանում[5][34]։ Պնևմոկոկային պատվաստանյութի կիրառումը նվազեցրել է պնևմոկոկային մենինգիտի դեպքերը, թե երեխաների, և թե մեծահասակների շրջանում[35]։

Նախորդող գագի տրավման պոտենցյալ նպաստում է քթի խոռոչի բակտերիաների անցմանը մենինգեալ տարածություն։ Նմանապես, գլխուղեղում տեղադրված սարքերը,ինչպիսիք են` ցերեբրալ շունտերը, արտափորոքային դրենաժները կամ Օմմայի ռեզերվուարները, նպաստում են մենինգիտի առաջացման ռիսկի բարձրացմանը։ Այս դեպքերում ավելի հավանական հարուցիչներն են` Staphylococcսs, Pseudomonas և այլ գրամ բացասական բակտերիաները[34]։ Այս հարուցիչները կապված են նաև իմուն համակարգի խանգարում ունեցող մարկանց մոտ մենինգիտի առաջացման հետ[3]։ Գլխի կամ պարանոցի հատվածում ինֆեկցիան (oր․ միջին ականջի բորբոքումը կամ մաստոիդիտը) նույնպես կարող է բերել մենինգիտի զարգացմանը[34]։ Կոխլեար իմպլանտ ( լսողության կորստի դեպքում կիրառվող սարքեր) ունեցող մարդկանց մոտ մենինգիտի հավանական հարուցիչը պնևմոկոկն է[36]։

Տուբերկուլոզային մենինգիտը (հարուցիչն է Mycobacterium tuberculosis -ը) տարածված է տուբերկուլոզի էնդեմիկ գոտիներում և ցածր իմունիտետով հիվանդների շրջանում ( оրինակ, ՁԻԱՀ)[37]։

Ռեցիդիվող մենինգիտը դիտվում է պահպանված անատոմիական դեֆեկտ՝ բնածին կամ ձեռք բերովի, կամ իմուն համակարգի խանգարում ունոցող պացիենտների մոտ[38]։ Անատոմիական դեֆեկտները ուղղակիորեն կապում են նյարդային համակարգը արտաքին միջավայրի հետ։ Ռեցիդիվող մենինգիտի ամնատարածված պատճառը գանգի կոտրվածքն է[38]։

Վիրուսներ

խմբագրել

Մենինգիտ առաջացնող վիրուսներն են՝ էնտերավիրուսները, հասարակ հերպես վիրուսը (ավելի հաճախ 2-րդ տիպ), varicella zoster վիրուսը, ՄԻԱՎ-ը։ Հերպետիկ մենինգիտի քրոնիկ ռեցիդիվող տեսակ է Մոլարեթի մենինգիտը, որի հարուցիչն է 2-րդ տիպի հասարակ հերպես վիրուսը[39]։

Սնկեր

խմբագրել

Սնկային մենինգիտի ռիսկը բարձրացնում են` իմունոսուպրեսիան, ՁԻԱՀ-ը, բարձր տարիքը[40]։ Սա անհավանական է նորմալ իմուն համակարգ ունեցողների մոտ[41], բայց կարող է առաջանալ դեղորայքային կոնտամինացիայից (հարուցիչներով ախտոտումից)[42]։ Կլինիկական նշանները զարգանում են աստիճանաբար, ուստի ախտորոշվում է վարակվելուց 1-2 շաբաթ անց[40]։

Մակաբույծներ

խմբագրել

Մակաբուծային ծագման մենինգիտ կասկածում են, եթե ԳՈՀ-ում բարձր են էոզինոֆիլները։ Ամնենահաճախ հանդիպող հարուցիչներն են՝ Angiostrongylus cantonensis, Gnathostoma spinigerum, Schistosom,cysticercosis, toxocariasis, baylisascariasis, paragonimiasis :

Ոչ ինֆեկցիոն

խմբագրել

Մենինգիտը կարող է առաջանալ մի քանի ոչ վարակիչ պատճառներից՝ քաղցկեղի տարածում մենինգեալ թաղանթների վրա (չարորակ կամ նեոպլաստիկ մենինգիտ)[43] և որոշակի դեղորայքի կիրառում (հիմնականում ոչ ստերոիդային հակաբորբոքային դեղեր, հակաբիոտիկներ, ներերակային իմունոգլոբուլին)[44]։ Այն կարող է նաև առաջանալ համակարգային հիվանդությունների ժամանակ, ինչպիսիք են՝ սարկոիդոզը (որն այդ դեպքում անվանվում է նեյրոսարկոիդոզ), համաակարգային կարմիր գայլախտը, վասկուլիտների որոշ ձևերից՝ Բեհչետի հիվանդություն[45]։ Էպիդերմոիդ և դերմոիդ կիստաները, գրգռիչ նյութեր ձերբազատելով սուբարախնոիդալ տարածություն, կարող են մենինգիտ առաջացնել[38][45]։ Հազվադեպ, միգրենը կարող է մենինգիտ առաջացնել, բայց այս ախտորոշումը դրվում է, երբ այլ պատճառները ժխտվում են[45]։

Մեխանիզմ

խմբագրել

Մենինգեալ թաղանթները երեքն են, որոնք գլխուղեղ-ողնուղեղային հեղուկի (ԳՈՀ) հետ միասին շրջափակում և պաշտպանում են գլխուղեղը և ողնուղեղը (ԿՆՀ)։ Նրբենին (pia mater) անոթներով և նյարդերով հարուստ շարակցահյուսվացքային թաղանթ է։ Այն ծածկում է ուղեղի ողջ մակերեսը և ամուր կպչում է ուղեղանյութին։ Ոստայնենին(araxnoidea) անոթներից զուրկ մի թղանթ է, որը կարծրենուց բաժանված է նեղ մազանոթային ճեղքով՝ ենթաոստայնային տարածություն։ Սուբարախնոիդալ տարածությունը գտնվում է նրբենու և ոստայնենու միջև և լցված է ցերեբրոսպինալ հեղուկով(ԳՈՀ)։ Կարծրենին(dura mater) խիտ շարակցահյւսվացքային պատյան է՝ տեղակայված մյուս թաղանթներից ավելի դուրս։ Այն անմիջապես հպվում է գանգի ոսկրերին և ողնաշարային խողովակի պատերին։ Բակտերիալ մենինգիտի դեպքում մանրէները հասնում են ուղեղի թաղանթներին երկու հիմնական ուղիներով` արյան հոսքի միջոցով, կամ մաշկի, քթի խոռոչի և մենինգեալ թաղանթների միջև առկա ուղղակի շփման միջոցով։  Շատ դեպքերում, մենինգիտը հաջորդում է լորձաթաղանթի մակերեսին (օրինակ քթի խոռոչում) ապրող միկրոօրգանիզմների արյան հոսք ներթափանցելուն։ Սրան հաճախ նախորդում է վիրուսային վարակը, որը վնասում է լորձաթաղանթի պաշտպանիչ բարիերը։ Երբ մանրէները հայտնվում են արյան մեջ, նրանք ներթաձանցում են սուբարախնոիդալ տարածություն՝ արյուն ուղեղային պատնեշի ամենախոցելի հատվածներով, օրինակ, choroid plexus – ով։ Ողնուղեղային հեղուկի ուղղակի վարակումը կարող է առաջանալ ներքին սարքերի, գանգի կոտրվածքների կամ քիթըմպանի ու հարքթային խոռոչների վարակների հետևանքով, երբ ուղղակի կապ է ձևավորվում սուբարախնաիդալ տարածության հետ (տես վերևում)։ Երբեմն կարող են հայտնաբերվել կարծրենու բնածին թերություններ[3]։

․Մենինգիտի ժամանակ սուբարախնոիդալ տարածության մեջ առաջացող լայնածավալ բորբոքումը բակտերիալ վարակի ուղղակի ազդեցության արդյունք չէ։ Այն հիմնականում կապված է լինել իմուն ռեակցիայի հետ, որն առաջանում է կենտրոնական նյարդային համակարգ բակտերիաների ներթափանցմանն ի պատասխան։ Երբ բակտերիաների բջջային թաղանթների բաղադրիչները ճանաչվորմ են ուղեղի իմունային բջիջների (միկրոգլիայի) կողմից։ Վերջիններս զերբազատում են բորբոքային մեծ թվով ցիտոկիններ, հորմոնանման ակտիվ նյութեր, որոնք ներգրավում են այլ իմունային բջիջների և հյուսվածքների իմունային պատասխանի մեջ։ Արյուն ուղեղային պատնեշը դառնում է ավելի թափանցելի, ինչը հանգեցնում է ուղեղի վազոգեն այտուցի ձևավորմանը (արյունատար անոթներից հեղուկը արտահոսում է դեպի ուղեղի հյուսվածք)։ Մեծ թվով լիմֆոցիտներ ներթափանցուն են ԳՈՀ՝ հանգեցնելով մենինգեալ թաղանթների բորբոքման և ինտերստիցիալ այտուցի առաջացմանը (հեղուկի անցում միջբջջային տարածություն)։ Բացի այդ, բորբոքվում են անոթների պատերը (ուղեղային վասկուլիտ), ինչը հանգեցնում է արյան հոսքի նվազմանը և ցիտոտոքսիկ այտուցի առաջացմանը։ Ուղեղի այտուցի բոլոր երեք ձևերը հանգեցնում են ներգանգային ճնշման բարձրացման։ Դա նշանակում է, որ արյունն ավելի դժվար է ներթափանցում ուղեղային հյուսվածք, որի արդյունքում ուղեղի բջիջները զրկվում են թթվածնից և ենթարկվում են ապոպտոզի (ծրագրավորվող բջջային մահվան)։ Ընդհանուր առմամբ, հակաբիոտիկների կիրառումը կարող է ի սկզբանե վատթարացնել վերը նկարագրված գործընթացը։ Բակտերիաների ոչնչացման արդյունքում բակտերիալ մեմբրանների մասնիկները ավելանում են։ Կորտիկոստերոիդների կիրառումը ուղղված է նվազեցնելու վերոհիշյալ երևույթը[3][5]։

Ախտորոշում

խմբագրել

Մենինգիտի կասկածի դեպքում անհրաժեշտ է հանձնել արյան թեսթեր` բորբաքային մարկերները հայտնաբերելու համար ( C- ռեակտիվ սպիտակուց, արյան ընդհանուր քննություն)[46][47]։

ԳՈՀ-ի կազմը Մենինգիտի տարբեր տեսակների դեպքում[48]
Մենինգիտի տեսակներ Գլուկոզ Սպիտակուց Բջիջներ
Սուր բակտերիալ ցածր բարձր Նեյտրոֆիլներ,

հաճախ > 300/մմ³

Սուր վիրուսային նորմալ նորմալ կամ բարձր Մոնոցիտներ,

> 300/մմ³

Տուբերկուլոզային ցածր բարձր Մոնոցիտներ և նեյտրոֆիլներ

< 300/մմ³

Սնկային ցածր բարձր < 300/մմ³
Չարորակ ցածր բարձր սովորաբար` մոնոցիտներ

Մենինգիտը բացահայտող ամենակարևոր հետազոտությունը ցերեբրոսպինալ հեղուկի (ԳՈՀ) հետազոտությունն է։ ԳՈՀ-ն ստանում են գոտկային պունկցիայի(ԳՊ) միջոցով[49]։ Սակայն այն ունի հակացուցումներ, որոնցից են գլխուղեղի ուռուցքը, գլխուղեղի թարախակույտը, ներգանգային բարձր ճնշումը և այլ։ Այդ իսկ պատճառով մինչև գոտկային պունկցիա կատարելը խորհուրդ է տրվում կատարել ՀՇ կամ ՄՌՏ հետազոտություն[46][47][50]։ Եթե պահանջվում է ՀՇ կամ ՄՌՏ հետազոտություն, մինչև ԳՊ-ն, կամ եթե ԳՊ-ն դժվար է իրականացնել, մասնագիտական գայդլայնները առաջարկում են սկզբում կիրառել հակաբիոտիկներ` բուժումը չհետաձգելու նպատակով[46]։ Հատկապես, եթե դա կարող է լինել ավելի քան 30 րոպե[47][50]։ Հաճախ ՀՇ կամ ՄՌՏ անցկացվում է ավելի ուշ փուլերում` մենինգիտի բարդությունները գնահատելու նպատակով[3][5]։ Մենինգիտի որոշ դեպքերում արյան էլեկտրոլիտային կազմի մոնիտորինգը կարող է կարևոր լինել։ Բակտերիալ մենինգիտի ժամանակ առաջանում է հիպոնատրեմիա[51]։ Հիպոնատրեմիայի առաջացման պատճառները հակասական են։ Այն կարող է պայմանավորված լինել ջրազրկումով (դեհիդրատացիա) և հակամիզամուղային(անտիդիուրետիկ) հորմոնի ոչ պատշաճ արտադրությամբ։ Կամ էլ կարող է պայմանավորված լինել մեծ ծավալներով հեղուկներիի ներերակային ներմուծումով[5][51]։

Գոտկային պունկցիա

խմբագրել
 
Ներկում(չաշխատող հղում) Գրամի եղանակով։ Գրամ բացասական Մենինգոկոկերը հաճախ երևում են զույգերով դասավորված, վարդագույն երանգի։

Պունկցիայի ժամանակ հիվանդն ընդունում է նստած կամ կողքի վրա պարկած դիրք և տեղային անզգայացումից հետո ասեղով ծակում են ողնաշարային խողովակը, ներթափանցում` ենթաոստայնային (subdural) տարածություն։ Այն լցված է ԳՈՀ-ով, որից նմուշ են վերցնում։ ԳՊ-ի ժամանակ կարող են որոշել նաև ԳՈՀ-ի ճնշումը։ Առողջ չափահասների մոտ այն նորմայում 70-100 մմ․ջրի սյուն է։ Բակտերիալ մենինգիտների դեպքում ճնշումը սովորաբար բարձր է[47][52]։ ԳՈՀ-ի տեսքը կարող է վկայել վարակի բնույթի մասին։ Պղտոր ԳՈՀ-ն վկայում է սպիտակուցների բարձր պարունակության և հավանական թարախային բորբոքման մասին։ ԳՈՀ-ի նմուշում որոշվում է լեյկոցիտնորի քանակը և կազմը, էրիթրոցիտների առկայությունն ու քանակը, սպիտակուցի պարունակությունը և գլյուկոզի մակարդակը[52]։ Նմուշը Գրամի եղանակով մշակելիս բակտերիաների հայտնաբերումը հաստատում է բակտերիալ մենինգիտը։ Սակայն բակտերիաների բացակայությունը դեռևս չի բացառում այն։ Քանի որ բակտերիաները հայտնաբերվում են միայն 60% դեպքերում։ Այս ցուցանիշը նվազում է ևս 20% - ով, եթե մինչև նմուշ վերցնելը պացիենտները հակաբիոտիկներ են ստանում։ Գրամի եղանակով ներկումը պակաս հուսալի է նաև լիստերիոզային մենինգիտի դեպքում։ Ավելի զգայուն մեթոդ է նմուշի մանրէաբանական մշակումը։ Այն նույնականացնում է մանրէները 70-85% դեպքերում, բայց արդյունքները կարող են պատրաստ լինել 48 ժամից։ Լեյկոցիտների տեսակի գերակշռումով որոշում են մենիգիտի տեսակը (տես աղյուսակը)։ Բակտերիալ մենինգիտի ժամանակ սովորաբար գերակշռում են նեյտրոֆիլները, իսկ վիրուսայինի դեպքում՝ լիմֆոցիտները[52]։ Սակայն հիվանդության սկզբում սա որոշիչ դեր չունի։ Էոզինոֆիլների գերակշռումը վկայում է մենինգիտի մակաբուծային կամ սնկային ծագման մասին[53]։ Նորմայում գլյուկոզի պարունակությունը ԳՈՀ-ում 40%-ով ավելին է քան արյան մեջ։ Նորածինների ԳՈՀ-ում գլուկոզի պարունակությունը ավելի բարձր է (60%)[52]։ Բակտերիալ մենինգիտին բնորոշ է գլուկոզի ցածր պարունակությունը[49]։ ԳՈՀ-ում կաթնաթթվի բարձր մակարդակը վկայում է բակտերիալ մենինգիտի ավելի բարձր հավանականության մասին[49]։ Եթե կաթնաթթվի մակարդակը 35 մգ/դլ-ից պակաս է, և մարդը նախկինում հակաբիոտիկներ չի ստացել, ապա դա կարող է բացառել բակտերիալ մենինգիտը[54]։

Տարբեր մասնագիտացված թեստեր կարող են օգտագործվել մենինգիտի տեսակները տարբերակելու համար։ Լատեքս ագլուտինացիայի թեստը կարող է դրական լինել Streptococcus pneumoniae-ի, Neisseria meningitidis-ի, Haemophilus influenzae-ի, Escherichia coli-ի և B խմբի Streptococcus-ի կողմից հարուցված մենինգիտի դեպքում։ Դրա կանոնավոր օգտագործումը խորհուրդ չի տրվում, քանի որ հազվադեպ է հանգեցնում բուժման պլանի փոփոխությունների։ Բայց այն կարող է օգտագործվել, եթե այլ թեստեր ախտորոշիչ չեն։

Պոլիմերազային շղթայական ռեակցիան (ՊՇՌ) այն մեթոդն է, որն օգտագործվում է միկրոօրգանիզմների ԴՆԹ - ի փոքր հետքերը ուժեղացնելու համար, որպեսզի հայտնաբերվի ողնուղեղային հեղուկում բակտերիալ կամ վիրուսային ԴՆԹ-ն։ Դա բարձր զգայուն և սպեցիֆիկ հետազոտություն է։ Այն կարող է բացահայտել բակտերիաներին և կարող է օգնել տարբերակել տարբեր պատճառների վիրուսային մենինգիտները (enterovirus, herpes simplex virus 2,mumps)[17]:

Շճաբանական հետազոտությունները (հակավիրուսային նույնականացում) կարող են օգտակար լինել վիրուսային մենինգիտն ախտորոշելու համար[17]։ Տուբերկուլյոզային մենինգիտի կասկածով փորձանմուշը մշակվում է Ցիլ-Նիլսենի եղանակով, որն ունի ցածր զգայունություն, և արդյունքի ստացումը երկար ժամանակ է պահանջում[55]։ ՊՇՌ-ն ավելի ու ավելի հաճախ է օգտագործվում։

Ախտորոշիչ և թերապևտիկ բարդություն է հանդիսանում մասամբ բուժված մենինգիտը, երբ մենինգիտի ախտանշանները պահպանվում են հակաբիոտիկների ընդունումից հետո (օրինակ, ենթադրվող սինուսիտի դեպքում)։ Այդ դեպքում գլխուղեղ-ողնուղեղային հեղուկի(ԳՈՀ) արդյունքները կարող են հիշեցնել վիրուսային մենինգիտի տվյալները, սակայն հակաբիոտիկներով բուժումը կարելի է շարունակել, մինչև վիրուսային պատճառի վերջնական դրական ապացույցների ստացումը (օրինակ, enterovirus-ի դրական ՊՇՌ)[17]։

Պաթանատոմիական հետազոտություն

խմբագրել
 
Բակտերիալ(չաշխատող հղում) մենինգիտի հիստոլոգիական պատկեր: Պնևմոկոկային մենինգիտով հիվանդի մետ աուտոպսիայով հայտնաբերվում է բորբոքային ինֆիլտրատներ նրբենում (pia mater), որոնք առավելապես բաղկացաց են նեյտրֆիլներից (նկարում` բարձր խոշորացմամբ):

Մենինգիտը կարող է ախտորոշվել մահից հետո։ Դիահերձման ժամանակ սովորաբար հայտնաբերվում է մենինգեալ թաղանթների՝ առավելապես նրբենու և ոստայնենու տարածուն բորբոքում։ Նեյտրոֆիլային գրանուլոցիտները սովորաբար գաղթած են գլխուղեղ-ողնուղեղային հեղուկ և ուղեղաբուն, գանգուղեղային նյարդերի և ողնաշարարին խողովակի երկայնքով։ Ինչպես մենինգեալ անոթները`կարող են շրջապատված լինել թարախով[56]։

Կանխարգելում

խմբագրել

Կախված է առաջացման պատճառից։ Մենինգիտի որոշ տեսակների դեպքում հնարավոր է ապահովել երկարաժամկետ պաշտպանություն պատվաստման միջոցով կամ կարճաժամկետ` հակաբիոտիկների միջոցով։ Որոշ վարքագծաին միջոցառումներ նույնպես կարող են օգտակար լինել։

Պատվաստում

խմբագրել

1980-ականներից սկսած շատ երկրներ Բ տիպի հեմոֆիլային ցուպիկի (Haemophilus influenzae type B) դեմ իմունիզացիան ներառել են երեխաների պատվաստման իրենց ռուտին ծրագրերում։ Սա գրեթե վերացրել է այս պաթոգենը, որպես այդ երկրներում փոքր երեխաների մենինգիտի պատճառ։ Սակայն այն երկրներում, որտեղ հիվանդության տարածվածությունն ամենաբարձրն է, պատվաստանյութը դեռ շատ թանկ է[57][58]։ Նմանապես, համաճարակային պարոտիտի (Խոզուկ) դեմ իմունիզացիան հանգեցրել է մենինգիտի դեպքերի կտրուկ կրճատմանը, որը մինչև պատվաստումը կազմում էր համաճարակային պարոտիտի բոլոր դեպքերի 15% -ը[17]։ Մենինգոկոկային պատվաստանյութերը գոյություն ունեն մենինգոկոկի A, B, C, W135 և Y խմբերի դեմ[59][60][61]։ Այն երկրներում, որտեղ C խմբի մենինգոկոկերի դեմ պատվաստանյութը ներդրվել է, այս պաթոգենի հետևանքով առաջացած դեպքերը զգալիորեն նվազել են[57]։ Ներկայումս կա քառավալենտ պատվաստանյութ, որը միավորում է չորս պատվաստանյութ, բացառությամբ B խմբի մենինգոկոկերի դեմ պատվաստանյութի։ Այս ACW135Y պատվաստանյութով պատվաստումը այժմ վիզայի պահանջ է Հաջին մասնակցելու համար[62]։ B Խմբի մենինգոկոկերի դեմ պատվաստանյութի մշակումը շատ ավելի բարդ է եղել, քանի որ նրանց մակերեսային սպիտակուցները (որոնք սովորաբար օգտագործվում են պատվաստանյութի ստացման համար) միայն թույլ պատասխան են առաջացնում իմունային համակարգի կողմից կամ խաչաձև իմուն ռեակցիա են առաջացնում մարդու նորմալ սպիտակուցների հանդեպ։ Այժմ որոշ երկրներ (Նոր Զելանդիա, Կուբա, Նորվեգիա և Չիլի) մշակել են պատվաստանյութ B խմբի մենինգոկոկի տեղական շտամների դեմ։ Նրանց մի մասը լավ արդյունքներ են ցույց տվել և օգտագործվում են տեղական իմունիզացիայի ծրագրերում[59]։ 2014թ.- ին հաստատված երկու նոր պատվաստանյութերն արդյունավետ են B խմբի մենինգոկոկային շտամների լայն շրջանակի դեմ[60][61]։ Աֆրիկայում մինչև վերջերս մենինգոկոկային համաճարակների կանխարգելման և դրանց դեմ պայքարի մոտեցումը հիմնված էր հիվանդության վաղ հայտնաբերման և բնակչության ռիսկային խմբի արտակարգ արագ զանգվածային պատվաստման վրա, երկվալենտ A/C կամ եռվալենտ A/C/W135 պոլիսախարիդային պատվաստանյութերի միջոցով[63]։ MenAfriVac (meningococcus group A vaccine) պատվաստանյութը երիտասարդների շրջանում արդյունավետություն է ցույց տվել և բնութագրվել է, որպես սահմանափակ ռեսուրսների պայմաններում արտադրանքի զարգացման գործընկերության մոդել[64][65]։

Պնևմոկոկի (Streptococcus pneumoniae) դեմ պարտադիր պատվաստումը պնևմոկոկային կոնյուգացված պատվաստանյութով (PKV), որն ակտիվ է այս պատոգենի յոթ տարածված շտամների դեմ, զգալիորեն նվազեցրել է պնևմոկոկային մնինգիտով հվանդացության դեպքերը[57][66]։ Պնևմոկոկային պոլիսախարիդային պատվաստանյութը, որը ներառում է 23 շտամ, ներարկվում է միայն որոշակի խմբերի (օրինակ, նրանց, ովքեր կրել են սպլենէկտոմիա` փայծաղի վիրաբուժական հեռացում)։ Այն չի առաջացնում զգալի իմունային պատասխան բոլոր ստացողների մոտ ( օրինակ, փոքր երեխաներ)[66] : Հաղորդվում է, որ Bacillus Calmette-Guérin-ով երեխաների պատվաստումը զգալիորեն նվազեցրել է տուբերկուլյոզային մենինգիտի հաճախականությունը, սակայն հասուն տարիքում դրա արդյունավետության նվազումը, դրդել է ավելի լավ պատվաստանյութի որոնմանը[57]։

Հակաբիոտիկներ

խմբագրել

Կանխարգելման ևս մեկ եղանակ է կարճաժամկետ հակաբակտերիալ թերապիան, հատկապես մենինգոկոկային մենինգիտի դեպքում։ Մենինգոկոկային մենինգիտի դեպքում հիվանդների հետ սերտ շփում ունեցողների կանխարգելիչ բուժումը հակաբիոտիկներով (օրինակ, rifampicin, ciprofloxacin կամ Ceftriaxone) կարող է նվազեցնել հիվանդության առաջացման ռիսկը, բայց չի պաշտպանում հետագա վարակումից[47][67]։ Նկատվել է,որ Ռիֆամպիցինի օգտագործումից հետո բարձրանում է նրա նկատմամբ կայունությունը, ինչը ստիպել է վերանայել այլ դեղեր[67]։ Չնայծ հակաբիոտիկները հաճախ օգտագործվում են գանգի հիմի կոտրվածք ունեցող անձանց մոտ մենինգիտը կանխելու համար, բավարար ապացույցներ չկան, որոշելու համար, թե արդյոք դա օգտակար կամ վնասակար է[68]։ Սա վերաբերում է թե ԳՈՀ-ի արտահոսքով անձանց, և թե առանց դրա[68]։

Բուժում

խմբագրել

Մենինգիտը պոտենցիալ վտանգավոր է կյանքի համար և չբուժվելու դեպքում մահացության բարձր մակարդակ ունի[69]։ Բուժման ձգձգումը կապված է ավելի վատ ելքի հետ[5]։ Այսպիսով, լայն սպեկտրի հակաբիոտիկներով բուժումը չպետք է հետաձգվի ախտորոշիչ թեսթերի ստացման ընթացքում[70]։ Եթե առաջնային բժշկական օղակում մենինգոկոկոկային հիվանդություն է կասկածվում, ապա հրահանգները (guidelines) խորհուրդ են տալիս,նշանակել բենզիլպենիցիլին նախքան հիվանդանոց տեղափոխելը[16]։ Հիպոտենզիայի (արյան ցածր ճնշում) կամ շոկի ժամանակ անհրաժեշտ է վերահսկել ներերակային տրվող հեղուկների քանակը[70]։ Պարզ չէ, թե արդյոք պապրբերաբար պետք է ներմուծվի ներերակային հեղուկը, թե այն պետք է սահմանափակվի[71]։ Հաշվի առնելով, որ մենինգիտը կարող է առաջացնել մի շարք վաղ ծանր բարդություններ, խորհուրդ է տրվում կանոնավոր բժշկական հետազոտություն` այդ բարդությունների վաղ հայտնաբերման[70] և անհրաժեշտության դեպքում ինտենսիվ թերապիայի բաժանմունքում հիվանդների հոսպիտալիզացման համար[5]։

Արհեստական շնչառությունը կարող է օգտագործվել, եթե գիտակցությունը մակարդակը շատ ցածր է, կամ եթե շնչառական անբավարարության նշաններ կան։ Եթե կան ներգանգային ճնշման բարձրացման նշաններ, կարող են ձեռնարկվել ճնշման վերահսկման միջոցներ։ Դա թույլ կտա օպտիմալիզացնել ուղեղային պերֆուզիոն ճնշումը և տարբեր դեղամիջոցներով իջեցնել ներգանգային ճնշումը (օրինակ. Մանիտոլ)[5]։ Ցնցումները բուժվում են հակակոնվուլսանտներով[5]։ Հիդրոցեֆալիան (ԳՈՀ-ի հոսքի խոչնդոտով) կարող է պահանջել ժամանակավոր կամ երկարաժամկետ դրենավորող սարքերի տեղադրում, ինչպիսիք են` ուղեղային շունտերը[5]։ Գլիցերինով օսմոտիկ թերապիան ոչ պարզ ազդեցություն է թողնում մահացության ռիսկի վրա, բայց կարող է նվազեցնել լսողական խնդիրները[72]։

Հակաբիոտիկներ

խմբագրել

Հակաբիոտիկներով էմպիրիկ (բուժում առանց հստակ ախտորոշման) բուժումը պետք է սկսել անհապաղ, նույնիսկ նախքան գոտկային պունկցիայի ու ԳՈՀ-ի հետազոտության պատասխանները հայտնի կլինեն։ Հակաբիոտիկի առաջնային ընտրությունը կախված է բակտերիայի տեսակից, որն առաջացրել է մենինգիտը, կոնկրետ տարածաշրջանից և պոպուլյացիայից։

 
Ցեֆտրիաքսոնի(չաշխատող հղում) կառուցվածքային ֆորմուլան,երրորդ սերնդի ցեֆալոսպորինային հակաբիոտիկներից մեկն է, որը խորհուրդ է տրվում կիրառել բակտերիալ մեննգիտի առաջնային բուժման մեջ:

Օրինակ, Մեծ Բրիտանիայում էմպիրիկ բուժումը ներառում է երրորդ սերնդի ցեֆալոսպորիններ, ինչպիսին են Ցեֆոտաքսիմը (cefotaxime) կամ Ցեֆտրիաքսոնը (ceftriaxone)[47][73]: ԱՄՆ-ում, որտեղ ցեֆալոսպորինների հանդեպ կայունությունը ամնեահաճախը հանդիպում է ստրեպտոկոկերի մոտ, խորհուրդ է տրվում վանկոմիցինը (Vancomycine) ներառել առաջնային բուժման մեջ[5][47][74]։ Քլորամֆենիկոլը (Chloramphenicol)մոնոթերապիայով կամ ամպիցիլինի (Ampicillin) հետ կոմբինացված, թվում է, թե հավասարապես լավ է ազդում[75]։

Էմպիրիկ թերապիան ընտրվում է ելնելով մարդու տարիքից, թե արդյոք նախորդել է վարակը գլխի վնասվածքին, թե արդյոք հիվանդը վերջերս նյարդավիրաբուժական միջամտության է ենթարկվել և արդյոք տեղադրված է ուղեղային շունտ, թե` ոչ[74]։ Փոքր տարիքի երեխաներին, 50 տարեկանից բարձր անձանց, ինչպես նաև նրանց, ովքեր թուլացած իմունիտետ ունեն, խորհուրդ է տրվում Ampicillin ավելացնել Listeria monocytogenes -ին ճնշելու համար[47][74]։ Երբ Գրամի եղանակով ներկման արդյունքները պարզ լինեն, և հայտնի լինի հիվանդությունը հարուցող բակտերիայի տեսակը, անհրածեշտ է փոխել հակաբիոտիկը այն հակաբիոտիկներով,որոնք ազդում են պաթոգենների այդ խմբի վրա[74]։ ԳՈՀ-ից նմուշի արդյունքներն ստանալը սովորաբար ավելի շատ ժամանակ է պահանջում (24-48 ժամ)։ Երբ հայտնի են նմուշի արդյունքները, էմպիրիկ թերապիան անհրաժեշտ է փոխարինել հատուկ հակաբիոտիկային թերապիայով, որն ուղղված է կոնկրետ պատճառ հանդիսացող հարուցիչի դեմ, և որի հանդեպ զգայուն է այդ բակտերիան[74]։ Որպեսզի հակաբիոտիկը արդյունավետ լինի մենինգիտի ծամանակ, այն պետք է ոչ միայն ակտիվորեն ազդի պաթոգեն բակտերիաների վրա, այլ նաև բավարար քանակությամբ հասնի մենինգեալ թաղանթներին։ Որոշ հակաբիոտիկներ անբավարար թափանցելիություն ունեն և հետևաբար քիչ են օգտագործվում մենինգիտի բուժման ժամանակ։ Հակաբիոտիկների մեծ մասը, որոնք օգտագործվում են մենինգիտի ժամանակ, չեն անցել կլինիկական փորձարկումներ մենինգիտով հիվանդ անձանց շրջանում։ Ավելի շուտ, համապատասխան գիտելիքները ստացվել են ճագարների վրա իրականացված լաբորատոր հետազոտություններից[74]։ Տուբերկուլյոզային մենինգիտը պահանջում է հակաբիոտիկներով երկարատև բուժում։ Մինչդեռ թոքային տուբերկուլյոզը սովորաբար բուժվում է վեց ամսվա ընթացքում։ Տուբերկուլյոզային մենինգիտը սովորաբար մեկ տարի կամ ավելի երկար է բուժվում[76]։

Ստերոիդներ

խմբագրել

Կորտիկոստերոիդներով (սովորաբար` dexamethasone) հավելյալ բուժումը որոշ առավելություններ ունի, ինչպիսիք են` լսողության կորուստի նվազումը և կարճաժամկետ նյարդաբանական հետևանքների լավացումը բարձր եկամուտ և ցածր ՄԻԱՎ վարակվածություն ունեցող երկրների դեռահասների ու մեծահասակների շրջանում[77][78]։ Որոշ ուսումնասիրություններ հայտնաբերել են մահացության մակարդակի նվազում[78], իսկ այլ ուսումնասիրություններ` ոչ[77]։ Կորտիկոատերոիդները նաև, ըստ երևույթին, օգտակար են տուբերկուլյոզային մենինգիտի ժամանակ, առնվազն ՄԻԱՎ-ով չվարակվածների համար[79]։

Հետևաբար մասնագիտական հրահանգները խորհուրդ են տալիս դեքսամետազոնը կամ նման այլ կորտիկոստերոիդը նշանակել մինչև հակաբիոտիկների առաջին դոզան սկսելը, և շարունակել ևս 4 օր[47][80]։ Հաշվի առնելով, որ բուժման առավելություններից շատերը սահմանափակվում են պնևմոկոկային մենինգիտով, որոշ հրահանգներ (guidelines) առաջարկում են դեքսամեթազոնով բուժումը դադարեցնել, մենինգիտի այլ պատճառի հայտնաբերման դեպքում[47][81]։ Կորտիկոստերոիդների ադեցության հավանական մեխանիզմը գերակտիվ բորբոքային ռեակցիայի ճնշումն է[82]։

Կորտիկոստերոիդներով լրացուցիչ բուժումը տարբեր արդյունավետություն ունի երեխաների և մեծահասակների շրջանում։ Չնայած նրան, որ կորտիկոստերոիդներով բուժումը նույն արդյունավետությունն է ունենում բարձր եկամուտ ունեցող երկրների մեծահասակների և երեխաների մոտ, ցածր եկամուտ ունեցող երկրների երեխաների մոտ նրանց արդյունավետության մասին ապացույցներ չկան։ Այս տարաձայնության պատճառը պարզ չէ[77]։ Նույնիսկ բարձր եկամուտ ունեցող երկրներում կորտիկոստերոիդների օգուտը տեսանելի է միայն այն ժամանակ, երբ դրանք տրվում են հակաբիոտիկների առաջին դեղաչափից առաջ, և ամենաշատը զգացվում է H. influenzae -ով հարուցված մենինգիտի դեպքում[81][83]։ ՀԻԲ պատվաստանյութի ներդրումից հետո այս մենինգիտի մակարդակը կտրուկ նվազել է։ Այսպիսով,կորտիկոստերոիդները խորհուրդ է տրվում նշանակել մանկական տարիքում մենինգիտի բուժման համար, եթե պատճառը H. influenzae-ն է։ Նաև այն դեպքում, եթե դրանք տրվում են մինչև հակաբիոտիկների առաջին դոզան,այլ կիրառումը հակասական է[81]։

Վիրուսային մենինգիտ

խմբագրել

Վիրուսային մենինգիտը սովորաբար պահանջում է միայն աջակցող թերապիա։ Մենինգիտ առաջացնող վիրուսների մեծ մասը չեն ենթարկվում հատուկ բուժման։ Վիրուսային մենինգիտը հակված է ավելի բարորակ ընթացքի, քան բակտերիալ մենինգիտը։ Herpes simplex virus և varicella zoster virus կարող են արձագանքել հակավիրուսային դեղերով բուժմանը, ինչպիսին է` àcyclovir-ը։ Սակայն չկան կլինիկական փորձարկումներ, որոնք հատուկ վերանայած լինեն դրա արդյունավետությունը[17]։ Վիրուսային մենինգիտի թեթև դեպքերը կարող են բուժվել տանը` կոնսերվատիվ եղանակով, որը ներառում է հեղուկներ, անկողնային ռեժիմ և ցավազրկողներ[84]։

Սնկային մենինգիտ

խմբագրել

Սնկային մենինգիտը,ինչպիսին է` կրիպտոկոկային մենինգիտը, բուժվում է բարձր դոզայով հակասնկային դեղերի (Amphotercin B, flucytosine) երկար կուրսով[85][86]։ Բարձր ներգանգային ճնշումը հաճախ է ուղեկցում սնկային մենինգիտին, ուստի խորհուրդ է տրվում հաճախակի (իդեալականը` ամենօրյա) իրականացնել գոտկային պունկցիա, ինչը կիջեցնի ճնշումը[85], կամ տեղադրել գոտկային դրենաժ[87]։

Կանխատեսում

խմբագրել

Առանց բուժման բակտերիալ մենինգիտը գրեթե միշտ ֆատալ ելք ունի։ Վիրուսային մենինգիտը, ընդհակառակը, հակված է սպոնտան ինքնալավացման և հազվադեպ է բերում մահվան։ Բուժման դեպքում բակտերիալ մենինգիտից մահացության ռիսկը կախված է հիվանդի տարիքից և հիվանդության հիմնական պատճառից։ Բակտերիալ մենինգիտով հիվանդ նորածինների 20-30%-ը կարող են մահանալ։ Այս ռիսկը շատ ավելի ցածր է ավելի մեծ տարիքի երեխաների մոտ, որոնց մահացությունը կազմում է մոտ 2%, բայց այն կրկին աճում է մեծահասակների մոտ` հասնելով 19-37%-ի[3][5]։ Մահվան ռիսկը կանխատեսվում է ելնելով տարբեր գործոններից`տարիքից, հարուցիչից և այն ժամանակից,որն անհրաժեշտ է, որպեսզի պաթոգենը վերանա գլխուղեղ-ողնուղեղային հեղուկից[3], ընդհանուր հիվանդության ծանրությունից, գիտակցության մակարդակի նվազեցումից կամ լեյկոցիտների ոչ նորմալ ցածր քանակությունից ԳՈՀ-ում[5]։ Հեմոֆիլային ցուպիկով կամ մենինգոկոկերով պայմանավորված մենինգիտն ավելի լավ կանխատեսում ունի, քան B խմբի Streptococcus, coliforms կամ S. pneumonia-ով հարուցված մենինգիտը[3]։ Մեծահասակների մոտ նույնպես, մեինգոկոկային մենինգիտն ավելի ցածր մահացության ունի (3-7%), քան պնևմոկոկային վարակը[5]։

Նյարդային համակարգի վնասման արդյունքում երեխաների մոտ կարող են առաջանալ մի քանի պոտենցիալ ծանր հետևանքեր` նեյրոսենսոր տիպի լսողություն կորուստ, էպիլեպսիա, ուսուցման հետ կապված դժվարությունները և վարքագծային խանգարումներ, նաև` ինտելեկտի նվազում[3]։ Սա հանդիպում է հիվանդների 15%-ի մոտ[3]։ Որոշ դեպքերում լսողության կորուստը կարող է դարձելի լինել[88]։ Բոլոր դեպքերի 66%-ում մեծահասակները ապաքինվում են առանց հաշմանդամության։  Հիմնական խնդիրներն են` խլությունը (14%) և ճանաչողական խանգարումներ (10%)[5]։

Երեխաների շրջանում տուբերկուլյոզային մենինգիտը շարունակվում է ասոցացվել մահվան բարձր ռիսկի հետ, նույնիսկ բուժման պայմաններում (19%), և հիվանդությունը հաղթահարած երեխաների զգալի մասը ունենում են մշտական նյարդաբանական դեֆիցիտ։ Բոլոր հիվանդացածների մեկ երրորդից ավեին լրիվ ապաքինվում է`առանց որևէ հետևանքի[89]։

Համաճարակաբանություն

խմբագրել
 
Մենինգոկոկային(չաշխատող հղում) մենինգիտի տարածվածությունը.     մենինգիտի գոտիներ     համաճարակային շրջաններ     միայն հազվակի դեպքեր
 
Մենինգիտից(չաշխատող հղում) մահացությունը 1 մլն բնակչության շրջանում 2012 թվականին:
     0–2     3-3     4–6     7–9     10–20     21–31     32–61     62–153     154–308     309–734
 
Մենինգիտի տարածվածությունն ԵՄ/ԵՏԳ երկրներում 2018 թվականին[90]

Թարախային մենինգիտ կարող են հարուցել մենինգոկոկերը, պնևմոկոկերը, հեմոֆիլային ցուպիկը, ստաֆիլոկոկերը, ինչպես նաև՝ ստրեպտոկոկերը, սալմոնելաները, կապտաթարախային ցուպիկը, կլեբսիելաները[91].

Թարախային մենինգիտի դեպքում հիմնական ախտաձևաբանական փոփոխությունների մեջ ընդգրկվում են նրբենին և ոստայնենին՝ գործընթացի մեջ ուղեղանյութի մասնակի ընդգրկումով։ Առավել հաճախ հանդիպում են մենինգոկոկային ծագման մենինգիտները[92].

Մենինգոկոկային համաճարակային գլխուղեղ֊ողնուղեղային մենինգիտը հանդիսանում է գլխուղեղի և ոԾղնուղեղի թաղանթների առաջնային թարախային բորբոքում և պատկանում է համաճարակային տարածման միտում ունեցող սուր վարակիչ հիվանդությունների շարքին, որով հիմնականում հիվանդանում են մինչև 5 տարեկան երեխաները։ Ներկայումս այս հիվանդությունը հանդիպում է առանձին դեպքերի ձևով, այն դեպքում, երբ ավելի վաղ շրջաններում այն ուներ մեծ համաճարակների բնույթ, որին նպաստում էին բնակչության կուտակվածությունը և ոչ բարենպաստ սանիտարահիգիենիկ պայմանները[91]։

Համաճարակային գլխուղեղ֊ողնուղեղային մենինգիտի հարուցիչ է հանդիսանում մենիգոկոկը՝ գրամ-բացասական դիպլոկոկ, որը ներթափանցում է ԿՆՀ արյունատար ուղիներով կամ ավշային համակարգով[93]։

Մենինգոկոկային վարակի աղբյուր հանդիասանում է միայն մարդը, այսինքն՝ մենինգոկոկային մենինգիտով հիվանդները, վերին շնչուղիների լորձենաբորբի (կատառ) երևույթներով հիվանդները և առողջ վարակակիրները[94]։ Փոխանցման եղանակն օդակաթիլայինն է[93]։

Առավել հաճախ հիվանդանում են փոքր տարիքի երեխաները և տղամարդիկ։ Հիվանդության դեպքերի առավել մեծ քանակը դիտվում է ձմեռային֊գարնանային եղանակներին (փետրվար֊ապրիլ)։ Համաճարակային բռնկման շրջանում արդեն նոյեմբեր֊դեկտեմբեր ամիսներին նկատվում է հիվանդացության ավելացում։ Հիվանդացության՝ տարվա եղանակից կախվածության վրա ազդող գործոններից են՝ կլիմայական պայմանները (ջերմաստիճանի կտրուկ տատանումները, բարձր խոնավությունը), մարդկանց միջև հաղորդակցման բնույթի փոփոխությունը ձմեռային ժամանակաշրջանում (փակ կացարաններում երկարատև գտնվելը, ոչ բավարար օդափոխություն և այլն)։ Պարբերաբար, 10-15 տարի ընդմիջումով, նկատվում է տվյալ վարակի հաճախականության համաճարակային բարձրացում[94]։

Մենինգիտը տարածված է աշխարհի բոլոր երկրներում։ Հիվանդացության մակարդակը հատկապես բարձր է Աֆրիկայի որոշ երկրներում (Չադ, Նիգեր, Նիգերիա, Սուդան), որտեղ այն 40—50 անգամ ավելին է, քան Եվրոպայի երկրներում[94]։

Մենինգիտով հիվանդացության ճշգրիտ ցուցանիշներ առկա չեն՝ չնայած այն բանին, որ շատ երկրներում առողջապահության պետական մարմինները պետք է տեղեկացվեն ամեն դեպքի մասին[95]։ Հետազոտությունները ցույց են տվել, որ արևմտյան երկրներում բակտերիաների կողմից հարուցված մենինգիտները հանդիպում են 100,000 բնակչից 3֊ի մոտ։ Վիրուսային մենինգիտը առավել տարածված է․ 100,000 բնակչի հաշվարկով 10,9 դեպք։ Բրազիլիայում բակտերիաներով հարուցված մենինգիտի հիվանդացության ցուցանիշը շատ ավելի մեծ է (45,8 դեպք՝ 100,000 բնակչի հաշվարկով)։ Աֆրիկայում՝ Սահարայից հարավ ընկած հատվածում, այսպես կոչված «մենինգիտի գոտիում», լինում են մենինգոկոկային մենինգիտի խոշոր համաճարակներ (մինչև 500 դեպք՝ 100,000 բնակչի հաշվարկով)։ Համաճարակներն առաջանում են բժշկական օգնության ցածր արդյունավետությամբ շրջաններում[96]։

Մենինգիտով հիվանդացությունը պարբերաբար փոփոխվում է․ առկա են հիվանդացության բարձրացումը և անկումը բացատրող տարբեր տեսություններ։

Ռուսաստանում մենինգիտի առաջին բռնկումը եղել է 1930—1940 թվականներին, որի ժամանակ ոչ ոք չէր կարողանում կանխատեսել վերջինիս հետագա զարգացման ուղին։ Հիվանդների թիվը կազմում էր 50 մարդ՝ 100,000 բնակչի հաշվարկով։ Համաճարակաբանները ենթադրում էին, որ մենինգիտի բռնկումը կապված է այդ տարիներին նկատվող բնակչության տեղաշարժի հետ։ 1940-ական թվականների վերջերին հիվանդության տարածումը վերջացավ։ Սակայն 1969—1973 թվականներին ԽՍՀՄ֊ում կրկին գրանցվեց մենինգիտի համաճարակ։ Համաճարակաբանները բռնկման պատճառը կարողացան բացահայտել միայն 1997 թվականին, երբ գիտնականները լրջորեն հետաքրքրվեցին մենինգոկոկերի բոլոր տարատեսակներով։ Պարզվեց, որ հիվանդության պատճառ է հանդիսացել 1960֊ական թվականների կեսերին Չինաստանում ի հայտ եկած և պատահականորեն ԽՍՀՄ ներթափանցած մենինգոկոկի տարատեսակը։ Այս հարուցիչը ԽՍՀՄ բնակչության համար նոր տարատեսակ էր, որի նկատմամբ գործնականում ոչ ոք չուներ անընկալունակություն (իմունիտետ)[97]։

Պատմություն

խմբագրել
 
Օբուխովյան հիվանդանոց

Որոշ գիտնականներ համարում են, որ Հիպոկրատին հայտնի է եղել մենինգիտը։ Մինչվերածննդյան շրջանի բժիշկները, օրինակ՝ Ավիցենան, ամենայն հավանականությամբ, գիտեին այս հիվանդության մասին[98]։ Տուբերկուլոզային մենինգիտի դեպքի մասին հաղորդում եղավ 1768 թվականին՝ շոտլանդացի բժիշկ Ռոբերտ Ուիտի կողմից (անգլ.՝ Robert Whytt) տրված հիվանդի մահվան նկարագրության մեջ, սակայն մենինգիտի, տուբերկուլոզի և վերջինիս հարուցիչի միջև առկա կապը մինչև 19֊րդ դարը հայտնաբերված չէր[99]։ Համաճարակային մենինգիտը համեմատաբար նոր երևույթ է[100]։ Առաջին վավերագրված համաճարակը եղել է Ժնևում 1805 թվականին[100][101]։ Հետագա տարիներին մի քանի համաճարակներ եղան Եվրոպայում և ԱՄՆ֊ում, առաջին համաճարակը Աֆրիկայում 1840 թվականին էր։ Աֆրիկայում՝ Նիգերիայում և Գանայում, համաճարակները հաճախացան 20֊րդ դարում՝ 1905—1908 թվականների համաճարակներից սկսած։

Առաջին հոդվածը բակտերիական վարակի մասին՝ որպես մենինգիտի պատճառ, գրվել է ավստրիացի բակտերիաբան Անտոն Վայքսելբաումի կողմից (գերմ.՝ Anton Weichselbaum), ով 1887 թվականին նկարագրեց մենինգոկոկը[102]։ 19֊րդ դարի վերջին նաև նկարագրվեցին մենինգիտի կլինիկական նշանների զգալի մասը։ Ռուսաստանում հիվանդության ամենահավաստի նշանը նկարագրվել է 1884 թվականին Օբուխովյան հիվանդանոցի բժիշկ Վլադիմիր Կեռնիգի կողմից։ Նա հիմնավորեց, որ «ծնկահոդերի կոնտրակտուրայի ախտանիշը» հանդիսանում է ուղեղապատյանների բորբոքման վաղ նշան։ Վլադիմիր Բեխտերևը 1899 թվականին նկարագրեց թաղանթային այտային ախտանիշը (մուրճիկով այտային աղեղին հարվածելիս առաջանում է ցավային ծամածռություն)։ Ավելի ուշ լեհ բժիշկ Յուզեֆ Բրուձինսկու կողմից նկարագրվեցին չորս մենինգեալ ախտանիշեր[103]։

20֊րդ դարի երկրորդ կեսին հաստատվեց պատճառական կապը հիվանդության և գրիպի А և В վիրուսների, ադենովիրուսի, ինչպես նաև 1942 թվականին անջատված մի գործոնի միջև․ վերջինս սկզբնապես համարվում էր վիրուս, սակայն հետագայում դասվեց միկոպլազմաների ընտանիքի բակտերիաների շարքին[103]։

Վիրուսային մենինգիտների ձևերից մեկն է հանդիսանում լիմֆոցիտային խորիոմենինգիտը։ Վիրուսաբաններ Չարլզ Արմսթրոնգը և Լիլին 1934 թվականին կապիկների վրա կատարված փորձերով ցույց տվեցին, որ մենինգիտի այս ձևը հարուցվում է ավտոնոմ ֆիլտրվող վիրուսով։ Կարճ ժամանակ անց Արմսթրոնգի և Լիլիի վիրուսն անջատվեց նաև հիվանդների ուղեղ֊ողնուղեղային հեղուկից[103]։

1953 թվականին Սերգեյ Դավիդենկովը նկարագրեց երկփուլ շճային մենինգիտ, որի պատճառը տզերն էին։ Սուր շճային մենինգիտի համախտանիշը, որը պայմանավորված էր տզային ուղեղաբորբի վիրուսով, առանձնացրել էր հիվանդությունն առաջինը նկարագրած Ա․ Գ․ Պանովը, ով նկարագրել էր տզային ուղեղաբորբը 1935 թվականին[103]։

Մինչև 20֊րդ դարը մենինգիտից մահացությունը հասնում էր մինչև 90 %։ 1906 թվականին, ձիերի իմունիզացիայի միջոցով, ստացվեցին մենինգիտի հարուցիչների նկատմամբ հակամարմիններ․ ամերիկացի գիտնական Սայմոն Ֆլեքսների (անգլ.՝ Simon Flexner) կողմից այս գաղափարի զարգացումը թույլ տվեց զգալիորեն կրճատել մենինգիտի հետևանքով մահացությունը[104][105]։ 1944 թվականին հիմնավորվեց, որ պենիցիլինը կարող է կիրառվել այս հիվանդության բուժման նպատակով[106]։ 20֊րդ դարի վերջերին հեմոֆիլային ցուպիկի դեմ պատվաստանյութի կիրառումը նվազեցրեց այս ախտածինով պայմանավորված հիվանդության դեպքերի քանակը, 2002 թվականին առաջարկվեց կիրառել ստերոիդներ՝ բակտերիալ մենինգիտի ընթացքը բարվոք դարձնելու նպատակով։

Ծանոթագրություններ

խմբագրել
  1. ↑ G. Michael Lemole Jr., Henn J. S., Zabramski J. M., Sonntag V. K. H. The Management of Cranial and Spinal CSF Leaks
  2. ↑ 2,0 2,1 2,2 2,3 2,4 MedlinePlus
  3. ↑ 3,00 3,01 3,02 3,03 3,04 3,05 3,06 3,07 3,08 3,09 3,10 3,11 3,12 3,13 3,14 3,15 3,16 3,17 3,18 3,19 3,20 3,21 Sáez-Llorens X, McCracken GH (2003 թ․ հունիս). «Bacterial meningitis in children». Lancet. 361 (9375): 2139–48. doi:10.1016/S0140-6736(03)13693-8. PMID 12826449.
  4. ↑ 4,0 4,1 4,2 4,3 4,4 4,5 «Bacterial Meningitis». CDC. 2014 թ․ ապրիլի 1. Արխիվացված օրիգինալից 2016 թ․ մարտի 5-ին. Վերցված է 2016 թ․ մարտի 5-ին.
  5. ↑ 5,00 5,01 5,02 5,03 5,04 5,05 5,06 5,07 5,08 5,09 5,10 5,11 5,12 5,13 5,14 5,15 5,16 5,17 5,18 5,19 5,20 van de Beek D, de Gans J, Tunkel AR, Wijdicks EF (2006 թ․ հունվար). «Community-acquired bacterial meningitis in adults». The New England Journal of Medicine. 354 (1): 44–53. doi:10.1056/NEJMra052116. PMID 16394301.
  6. ↑ Ginsberg L (2004 թ․ մարտ). «Difficult and recurrent meningitis» (PDF). Journal of Neurology, Neurosurgery, and Psychiatry. 75 Suppl 1 (90001): i16–21. doi:10.1136/jnnp.2003.034272. PMC 1765649. PMID 14978146. Արխիվացված (PDF) օրիգինալից 2012 թ․ հունվարի 21-ին.
  7. ↑ 7,0 7,1 7,2 Tunkel AR, Hartman BJ, Kaplan SL, Kaufman BA, Roos KL, Scheld WM, Whitley RJ (2004 թ․ նոյեմբեր). «Practice guidelines for the management of bacterial meningitis» (PDF). Clinical Infectious Diseases. 39 (9): 1267–84. doi:10.1086/425368. PMID 15494903. Արխիվացված (PDF) օրիգինալից 2011 թ․ ապրիլի 9-ին.
  8. ↑ «Viral Meningitis». CDC. 2014 թ․ նոյեմբերի 26. Արխիվացված օրիգինալից 2016 թ․ մարտի 4-ին. Վերցված է 2016 թ․ մարտի 5-ին.
  9. ↑ GBD 2015 Disease Injury Incidence Prevalence Collaborators (2016 թ․ հոկտեմբեր). «Global, regional, and national incidence, prevalence, and years lived with disability for 310 diseases and injuries, 1990–2015: a systematic analysis for the Global Burden of Disease Study 2015». Lancet. 388 (10053): 1545–1602. doi:10.1016/S0140-6736(16)31678-6. PMC 5055577. PMID 27733282. {{cite journal}}: |author1= has generic name (օգնություն)CS1 սպաս․ թվային անուններ: authors list (link)
  10. ↑ 10,0 10,1 «Meningococcal meningitis Fact sheet N°141». WHO. 2015 թ․ նոյեմբեր. Արխիվացված օրիգինալից 2016 թ․ մարտի 5-ին. Վերցված է 2016 թ․ մարտի 5-ին.
  11. ↑ Mosby's pocket dictionary of medicine, nursing & health professions (6th ed.). St. Louis: Mosby/Elsevier. 2010. էջ traumatic meningitis. ISBN 978-0-323-06604-4. Արխիվացված օրիգինալից 2017 թ․ սեպտեմբերի 10-ին.
  12. ↑ Liddell HG, Scott R (1940). «μῆνιγξ». A Greek-English Lexicon. Oxford: Clarendon Press. Արխիվացված օրիգինալից 2013 թ․ նոյեմբերի 8-ին.
  13. ↑ 13,0 13,1 van de Beek D, de Gans J, Spanjaard L, Weisfelt M, Reitsma JB, Vermeulen M (2004 թ․ հոկտեմբեր). «Clinical features and prognostic factors in adults with bacterial meningitis» (PDF). The New England Journal of Medicine. 351 (18): 1849–59. doi:10.1056/NEJMoa040845. PMID 15509818.
  14. ↑ 14,0 14,1 14,2 14,3 14,4 Attia J, Hatala R, Cook DJ, Wong JG (1999 թ․ հուլիս). «The rational clinical examination. Does this adult patient have acute meningitis?». JAMA. 282 (2): 175–81. doi:10.1001/jama.282.2.175. PMID 10411200.
  15. ↑ Thomas KE, Hasbun R, Jekel J, Quagliarello VJ (2002 թ․ հուլիս). «The diagnostic accuracy of Kernig's sign, Brudzinski's sign, and nuchal rigidity in adults with suspected meningitis» (PDF). Clinical Infectious Diseases. 35 (1): 46–52. doi:10.1086/340979. PMID 12060874.
  16. ↑ 16,0 16,1 Theilen U, Wilson L, Wilson G, Beattie JO, Qureshi S, Simpson D (2008 թ․ հունիս). «Management of invasive meningococcal disease in children and young people: summary of SIGN guidelines». BMJ. 336 (7657): 1367–70. doi:10.1136/bmj.a129. PMC 2427067. PMID 18556318.
  17. ↑ 17,0 17,1 17,2 17,3 17,4 17,5 Logan SA, MacMahon E (2008 թ․ հունվար). «Viral meningitis». BMJ. 336 (7634): 36–40. doi:10.1136/bmj.39409.673657.AE. PMC 2174764. PMID 18174598.
  18. ↑ Varon J, Chen K, Sternbach GL (1998). «Rupert Waterhouse and Carl Friderichsen: adrenal apoplexy». The Journal of Emergency Medicine. 16 (4): 643–47. doi:10.1016/S0736-4679(98)00061-4. PMID 9696186.
  19. ↑ 19,0 19,1 Ginsberg L (2004 թ․ մարտ). «Difficult and recurrent meningitis» (PDF). Journal of Neurology, Neurosurgery, and Psychiatry. 75 Suppl 1 (90001): i16–21. doi:10.1136/jnnp.2003.034272. PMC 1765649. PMID 14978146. Արխիվացված (PDF) օրիգինալից 2012 թ․ հունվարի 21-ին.
  20. ↑ «Портал Медтраст». Արխիվացված է օրիգինալից 2009 թ․ հունվարի 10-ին. Վերցված է 2016 թ․ նոյեմբերի 5-ին.
  21. ↑ Jarvis JN, Harrison TS (2007 թ․ հոկտեմբեր). «HIV-associated cryptococcal meningitis». AIDS. 21 (16): 2119–29. PMID 18090038.
  22. ↑ Park BJ, Wannemuehler KA, Marston BJ, Govender N, Pappas PG, Chiller TM (2009 թ․ փետրվար). «Estimation of the current global burden of cryptococcal meningitis among persons living with HIV/AIDS». AIDS. 23 (4): 525–30. doi:10.1097/QAD.0b013e328322ffac. PMID 19182676.{{cite journal}}: CS1 սպաս․ բազմաթիվ անուններ: authors list (link)
  23. ↑ Yaich S, El'Aoud N, Maaloul I, Charfeddine K, Kharrat M, Ben Jemaa M, Hachicha J (2011 թ․ մարտ). «Early onset of paucisymptomatic cryptococcal meningitis in a kidney transplant patient: a case report and review of the literature». Transplant Proc. 43 (2): 663–5. doi:10.1016/j.transproceed.2011.01.076. PMID 21440789.{{cite journal}}: CS1 սպաս․ բազմաթիվ անուններ: authors list (link)
  24. ↑ Sivalingam SK, Saligram P, Natanasabapathy S, Paez AS (2012 թ․ մայիս). «Covert cryptococcal meningitis in a patient with systemic lupus erythematous». J Emerg Med. 42 (5): e101-4. doi:10.1016/j.jemermed.2009.03.022. PMID 19443167.{{cite journal}}: CS1 սպաս․ բազմաթիվ անուններ: authors list (link)
  25. ↑ Matsumura M, Kawamura R, Inoue R, Yamada K, Kawano M, Yamagishi M (2011 թ․ հունիս). «Concurrent presentation of cryptococcal meningoencephalitis and systemic lupus erythematosus» (PDF). Mod Rheumatol. 21 (3): 305–8. doi:10.1007/s10165-010-0383-6. PMID 21188455.{{cite journal}}: CS1 սպաս․ բազմաթիվ անուններ: authors list (link)(չաշխատող հղում)
  26. ↑ Tristano AG (2010 թ․ ապրիլ). «[Cryptococcal meningitis and systemic lupus erythematosus: a case report and review]» (PDF). Rev Chilena Infectol. 27 (2): 155–9. doi:10.4067/S0716-10182010000200011. PMID 20556320.
  27. ↑ Liou J, Chiu C, Tseng C, Chi C, Fu L (2003 թ․ ապրիլ). «Cryptococcal meningitis in pediatric systemic lupus erythematosus». Mycoses. 46 (3–4): 153–6. PMID 12870207.{{cite journal}}: CS1 սպաս․ բազմաթիվ անուններ: authors list (link)
  28. ↑ Mok CC, Lau CS, Yuen KY (Mar-Apr 1998). «Cryptococcal meningitis presenting concurrently with systemic lupus erythematosus». Clin Exp Rheumatol. 16 (2): 169–71. PMID 9536394.{{cite journal}}: CS1 սպաս․ բազմաթիվ անուններ: authors list (link)
  29. ↑ Zimmermann B 3rd, Spiegel M, Lally EV (1992 թ․ օգոստոս). «Cryptococcal meningitis in systemic lupus erythematosus». Semin Arthritis Rheum. 22 (1): 18–24. PMID 1411578.{{cite journal}}: CS1 սպաս․ բազմաթիվ անուններ: authors list (link) CS1 սպաս․ թվային անուններ: authors list (link)
  30. ↑ Louro R, Ferreira R, Pinheiro C, Parada H, Faria D, Monteiro E (2013 թ․ փետրվար). «Fungal meningitis in an immunocompetent patient». Clin Drug Investig. 33 (Suppl 1): 47–50. doi:10.1007/s40261-012-0021-5. PMID 23381985.{{cite journal}}: CS1 սպաս․ բազմաթիվ անուններ: authors list (link)
  31. ↑ Muslikhan Y, Hitam WH, Ishak SR, Mohtar I, Takaran J (2010 թ․ մարտ). «Cryptococcus meningitis in an immunocompetent teenage boy presented early with diplopia» (PDF). Int J Ophthalmol. 3 (1): 92–4. PMID 22553527.{{cite journal}}: CS1 սպաս․ բազմաթիվ անուններ: authors list (link)
  32. ↑ Costa ML, Souza JP, Oliveira Neto AF, Pinto E Silva JL (Sep-Oct 2009). «Cryptococcal meningitis in HIV negative pregnant women: case report and review of literature» (PDF). Rev Inst Med Trop Sao Paulo. 51 (5): 289–94. PMID 19893983.{{cite journal}}: CS1 սպաս․ բազմաթիվ անուններ: authors list (link)
  33. ↑ «Listeria (Listeriosis)». Centers for Disease Control and Prevention. 2015 թ․ հոկտեմբերի 22. Արխիվացված օրիգինալից 2015 թ․ դեկտեմբերի 19-ին. Վերցված է 2015 թ․ դեկտեմբերի 23-ին.
  34. ↑ 34,0 34,1 34,2 34,3 Tunkel AR, Hartman BJ, Kaplan SL, Kaufman BA, Roos KL, Scheld WM, Whitley RJ (2004 թ․ նոյեմբեր). «Practice guidelines for the management of bacterial meningitis» (PDF). Clinical Infectious Diseases. 39 (9): 1267–84. doi:10.1086/425368. PMID 15494903. Արխիվացված (PDF) օրիգինալից 2011 թ․ ապրիլի 9-ին.
  35. ↑ Hsu HE, Shutt KA, Moore MR, Beall BW, Bennett NM, Craig AS, Farley MM, Jorgensen JH, Lexau CA, Petit S, Reingold A, Schaffner W, Thomas A, Whitney CG, Harrison LH (2009 թ․ հունվար). «Effect of pneumococcal conjugate vaccine on pneumococcal meningitis». The New England Journal of Medicine. 360 (3): 244–56. doi:10.1056/NEJMoa0800836. PMC 4663990. PMID 19144940.
  36. ↑ Wei BP, Robins-Browne RM, Shepherd RK, Clark GM, O'Leary SJ (2008 թ․ հունվար). «Can we prevent cochlear implant recipients from developing pneumococcal meningitis?» (PDF). Clinical Infectious Diseases. 46 (1): e1–7. doi:10.1086/524083. PMID 18171202. Արխիվացված (PDF) օրիգինալից 2014 թ․ փետրվարի 3-ին.
  37. ↑ Thwaites G, Chau TT, Mai NT, Drobniewski F, McAdam K, Farrar J (2000 թ․ մարտ). «Tuberculous meningitis» (PDF). Journal of Neurology, Neurosurgery, and Psychiatry. 68 (3): 289–99. doi:10.1136/jnnp.68.3.289. PMC 1736815. PMID 10675209. Արխիվացված (PDF) օրիգինալից 2012 թ․ հունվարի 21-ին.
  38. ↑ 38,0 38,1 38,2 Tebruegge M, Curtis N (2008 թ․ հուլիս). «Epidemiology, etiology, pathogenesis, and diagnosis of recurrent bacterial meningitis». Clinical Microbiology Reviews. 21 (3): 519–37. doi:10.1128/CMR.00009-08. PMC 2493086. PMID 18625686.
  39. ↑ Shalabi M, Whitley RJ (2006 թ․ նոյեմբեր). «Recurrent benign lymphocytic meningitis». Clinical Infectious Diseases. 43 (9): 1194–97. doi:10.1086/508281. PMID 17029141. Արխիվացված օրիգինալից 2014 թ․ հոկտեմբերի 11-ին.
  40. ↑ 40,0 40,1 Sirven JI, Malamut BL (2008). Clinical neurology of the older adult (2nd ed.). Philadelphia: Wolters Kluwer Health/Lippincott Williams & Wilkins. էջ 439. ISBN 978-0-7817-6947-1. Արխիվացված օրիգինալից 2016 թ․ մայիսի 15-ին.
  41. ↑ Honda H, Warren DK (2009 թ․ սեպտեմբեր). «Central nervous system infections: meningitis and brain abscess». Infectious Disease Clinics of North America. 23 (3): 609–23. doi:10.1016/j.idc.2009.04.009. PMID 19665086.
  42. ↑ Kauffman CA, Pappas PG, Patterson TF (2013 թ․ հունիս). «Fungal infections associated with contaminated methylprednisolone injections». The New England Journal of Medicine. 368 (26): 2495–500. doi:10.1056/NEJMra1212617. PMID 23083312.
  43. ↑ Gleissner B, Chamberlain MC (2006 թ․ մայիս). «Neoplastic meningitis». The Lancet. Neurology. 5 (5): 443–52. doi:10.1016/S1474-4422(06)70443-4. PMID 16632315.
  44. ↑ Moris G, Garcia-Monco JC (1999 թ․ հունիս). «The challenge of drug-induced aseptic meningitis». Archives of Internal Medicine. 159 (11): 1185–94. doi:10.1001/archinte.159.11.1185. PMID 10371226.
  45. ↑ 45,0 45,1 45,2 Ginsberg L (2004 թ․ մարտ). «Difficult and recurrent meningitis» (PDF). Journal of Neurology, Neurosurgery, and Psychiatry. 75 Suppl 1 (90001): i16–21. doi:10.1136/jnnp.2003.034272. PMC 1765649. PMID 14978146. Արխիվացված (PDF) օրիգինալից 2012 թ․ հունվարի 21-ին.
  46. ↑ 46,0 46,1 46,2 Tunkel AR, Hartman BJ, Kaplan SL, Kaufman BA, Roos KL, Scheld WM, Whitley RJ (2004 թ․ նոյեմբեր). «Practice guidelines for the management of bacterial meningitis» (PDF). Clinical Infectious Diseases. 39 (9): 1267–84. doi:10.1086/425368. PMID 15494903. Արխիվացված (PDF) օրիգինալից 2011 թ․ ապրիլի 9-ին.
  47. ↑ 47,00 47,01 47,02 47,03 47,04 47,05 47,06 47,07 47,08 47,09 Chaudhuri A, Martinez-Martin P, Martin PM, Kennedy PG, Andrew Seaton R, Portegies P, Bojar M, Steiner I (2008 թ․ հուլիս). «EFNS guideline on the management of community-acquired bacterial meningitis: report of an EFNS Task Force on acute bacterial meningitis in older children and adults». European Journal of Neurology. 15 (7): 649–59. doi:10.1111/j.1468-1331.2008.02193.x. PMID 18582342.
  48. ↑ Provan D, Krentz A (2005). Oxford Handbook of Clinical and Laboratory Investigation. Oxford: Oxford University Press. ISBN 978-0-19-856663-2.
  49. ↑ 49,0 49,1 49,2 Straus SE, Thorpe KE, Holroyd-Leduc J (2006 թ․ հոկտեմբեր). «How do I perform a lumbar puncture and analyze the results to diagnose bacterial meningitis?». JAMA. 296 (16): 2012–22. doi:10.1001/jama.296.16.2012. PMID 17062865.
  50. ↑ 50,0 50,1 Heyderman RS, Lambert HP, O'Sullivan I, Stuart JM, Taylor BL, Wall RA (2003 թ․ փետրվար). «Early management of suspected bacterial meningitis and meningococcal septicaemia in adults» (PDF). The Journal of Infection. 46 (2): 75–77. doi:10.1053/jinf.2002.1110. PMID 12634067. Արխիվացված է օրիգինալից (PDF) 2011 թ․ հուլիսի 25-ին. – formal guideline at British Infection Society; UK Meningitis Research Trust (2004 թ․ դեկտեմբեր). «Early management of suspected meningitis and meningococcal septicaemia in immunocompetent adults». British Infection Society Guidelines. Արխիվացված օրիգինալից 2013 թ․ հոկտեմբերի 19-ին. Վերցված է 2008 թ․ հոկտեմբերի 19-ին.
  51. ↑ 51,0 51,1 Maconochie IK, Bhaumik S (2016 թ․ նոյեմբեր). «Fluid therapy for acute bacterial meningitis» (PDF). The Cochrane Database of Systematic Reviews. 11: CD004786. doi:10.1002/14651858.CD004786.pub5. PMID 27813057. «Careful management of fluid and electrolyte balance is also important in the treatment of meningitis... there are different opinions regarding the cause of hyponatraemia... if dehydration, rather than inappropriately increased antidiuresis... fluid restriction is open to question»
  52. ↑ 52,0 52,1 52,2 52,3 Tunkel AR, Hartman BJ, Kaplan SL, Kaufman BA, Roos KL, Scheld WM, Whitley RJ (2004 թ․ նոյեմբեր). «Practice guidelines for the management of bacterial meningitis» (PDF). Clinical Infectious Diseases. 39 (9): 1267–84. doi:10.1086/425368. PMID 15494903. Արխիվացված (PDF) օրիգինալից 2011 թ․ ապրիլի 9-ին.
  53. ↑ Graeff-Teixeira C, da Silva AC, Yoshimura K (2009 թ․ ապրիլ). «Update on eosinophilic meningoencephalitis and its clinical relevance». Clinical Microbiology Reviews. 22 (2): 322–48, Table of Contents. doi:10.1128/CMR.00044-08. PMC 2668237. PMID 19366917.
  54. ↑ Sakushima K, Hayashino Y, Kawaguchi T, Jackson JL, Fukuhara S (2011 թ․ ապրիլ). «Diagnostic accuracy of cerebrospinal fluid lactate for differentiating bacterial meningitis from aseptic meningitis: a meta-analysis». The Journal of Infection. 62 (4): 255–62. doi:10.1016/j.jinf.2011.02.010. hdl:2115/48503. PMID 21382412.
  55. ↑ Thwaites G, Chau TT, Mai NT, Drobniewski F, McAdam K, Farrar J (2000 թ․ մարտ). «Tuberculous meningitis» (PDF). Journal of Neurology, Neurosurgery, and Psychiatry. 68 (3): 289–99. doi:10.1136/jnnp.68.3.289. PMC 1736815. PMID 10675209. Արխիվացված (PDF) օրիգինալից 2012 թ․ հունվարի 21-ին.
  56. ↑ Warrell DA, Farrar JJ, Crook DW (2003). «24.14.1 Bacterial meningitis». Oxford Textbook of Medicine Volume 3 (Fourth ed.). Oxford University Press. էջեր 1115–29. ISBN 978-0-19-852787-9.
  57. ↑ 57,0 57,1 57,2 57,3 Segal S, Pollard AJ (2004). «Vaccines against bacterial meningitis» (PDF). British Medical Bulletin. 72 (1): 65–81. doi:10.1093/bmb/ldh041. PMID 15802609. Արխիվացված (PDF) օրիգինալից 2015 թ․ օգոստոսի 13-ին.
  58. ↑ Peltola H (2000 թ․ ապրիլ). «Worldwide Haemophilus influenzae type b disease at the beginning of the 21st century: global analysis of the disease burden 25 years after the use of the polysaccharide vaccine and a decade after the advent of conjugates». Clinical Microbiology Reviews. 13 (2): 302–17. doi:10.1128/CMR.13.2.302-317.2000. PMC 100154. PMID 10756001.
  59. ↑ 59,0 59,1 Harrison LH (2006 թ․ հունվար). «Prospects for vaccine prevention of meningococcal infection». Clinical Microbiology Reviews. 19 (1): 142–64. doi:10.1128/CMR.19.1.142-164.2006. PMC 1360272. PMID 16418528.
  60. ↑ 60,0 60,1 Man, Diana. «A new MenB (meningococcal B) vaccine». Meningitis Research Foundation. Արխիվացված է օրիգինալից 2014 թ․ նոյեմբերի 29-ին. Վերցված է 2014 թ․ նոյեմբերի 23-ին.
  61. ↑ 61,0 61,1 FDA News Release (2014 թ․ հոկտեմբերի 29). «First vaccine approved by FDA to prevent serogroup B Meningococcal disease». FDA. Արխիվացված օրիգինալից 2014 թ․ նոյեմբերի 16-ին.
  62. ↑ Wilder-Smith A (2007 թ․ հոկտեմբեր). «Meningococcal vaccine in travelers». Current Opinion in Infectious Diseases. 20 (5): 454–60. doi:10.1097/QCO.0b013e3282a64700. PMID 17762777.
  63. ↑ WHO (2000 թ․ սեպտեմբեր). «Detecting meningococcal meningitis epidemics in highly-endemic African countries» (PDF). Releve Epidemiologique Hebdomadaire. 75 (38): 306–09. PMID 11045076. Արխիվացված (PDF) օրիգինալից 2009 թ․ հուլիսի 23-ին.
  64. ↑ Bishai DM, Champion C, Steele ME, Thompson L (2011 թ․ հունիս). «Product development partnerships hit their stride: lessons from developing a meningitis vaccine for Africa». Health Affairs. 30 (6): 1058–64. doi:10.1377/hlthaff.2011.0295. PMID 21653957.
  65. ↑ Marc LaForce F, Ravenscroft N, Djingarey M, Viviani S (2009 թ․ հունիս). «Epidemic meningitis due to Group A Neisseria meningitidis in the African meningitis belt: a persistent problem with an imminent solution». Vaccine. 27 Suppl 2: B13–19. doi:10.1016/j.vaccine.2009.04.062. PMID 19477559.
  66. ↑ 66,0 66,1 Weisfelt M, de Gans J, van der Poll T, van de Beek D (2006 թ․ ապրիլ). «Pneumococcal meningitis in adults: new approaches to management and prevention». The Lancet. Neurology. 5 (4): 332–42. doi:10.1016/S1474-4422(06)70409-4. PMID 16545750.
  67. ↑ 67,0 67,1 Zalmanovici Trestioreanu A, Fraser A, Gafter-Gvili A, Paul M, Leibovici L (2013 թ․ հոկտեմբեր). «Antibiotics for preventing meningococcal infections». The Cochrane Database of Systematic Reviews. 10 (10): CD004785. doi:10.1002/14651858.CD004785.pub5. PMID 24163051.
  68. ↑ 68,0 68,1 Ratilal BO, Costa J, Pappamikail L, Sampaio C (2015 թ․ ապրիլ). «Antibiotic prophylaxis for preventing meningitis in patients with basilar skull fractures». The Cochrane Database of Systematic Reviews. 4 (4): CD004884. doi:10.1002/14651858.CD004884.pub4. PMID 25918919.
  69. ↑ Tunkel AR, Hartman BJ, Kaplan SL, Kaufman BA, Roos KL, Scheld WM, Whitley RJ (2004 թ․ նոյեմբեր). «Practice guidelines for the management of bacterial meningitis» (PDF). Clinical Infectious Diseases. 39 (9): 1267–84. doi:10.1086/425368. PMID 15494903. Արխիվացված (PDF) օրիգինալից 2011 թ․ ապրիլի 9-ին.
  70. ↑ 70,0 70,1 70,2 Heyderman RS, Lambert HP, O'Sullivan I, Stuart JM, Taylor BL, Wall RA (2003 թ․ փետրվար). «Early management of suspected bacterial meningitis and meningococcal septicaemia in adults» (PDF). The Journal of Infection. 46 (2): 75–77. doi:10.1053/jinf.2002.1110. PMID 12634067. Արխիվացված է օրիգինալից (PDF) 2011 թ․ հուլիսի 25-ին. – formal guideline at British Infection Society; UK Meningitis Research Trust (2004 թ․ դեկտեմբեր). «Early management of suspected meningitis and meningococcal septicaemia in immunocompetent adults». British Infection Society Guidelines. Արխիվացված օրիգինալից 2013 թ․ հոկտեմբերի 19-ին. Վերցված է 2008 թ․ հոկտեմբերի 19-ին.
  71. ↑ Maconochie IK, Bhaumik S (2016 թ․ նոյեմբեր). «Fluid therapy for acute bacterial meningitis» (PDF). The Cochrane Database of Systematic Reviews. 11: CD004786. doi:10.1002/14651858.CD004786.pub5. PMID 27813057.
  72. ↑ Wall EC, Ajdukiewicz KM, Bergman H, Heyderman RS, Garner P (2018 թ․ փետրվար). «Osmotic therapies added to antibiotics for acute bacterial meningitis». The Cochrane Database of Systematic Reviews. 2: CD008806. doi:10.1002/14651858.CD008806.pub3. PMC 5815491. PMID 29405037.
  73. ↑ Heyderman RS, Lambert HP, O'Sullivan I, Stuart JM, Taylor BL, Wall RA (2003 թ․ փետրվար). «Early management of suspected bacterial meningitis and meningococcal septicaemia in adults» (PDF). The Journal of Infection. 46 (2): 75–77. doi:10.1053/jinf.2002.1110. PMID 12634067. Արխիվացված է օրիգինալից (PDF) 2011 թ․ հուլիսի 25-ին. – formal guideline at British Infection Society; UK Meningitis Research Trust (2004 թ․ դեկտեմբեր). «Early management of suspected meningitis and meningococcal septicaemia in immunocompetent adults». British Infection Society Guidelines. Արխիվացված օրիգինալից 2013 թ․ հոկտեմբերի 19-ին. Վերցված է 2008 թ․ հոկտեմբերի 19-ին.
  74. ↑ 74,0 74,1 74,2 74,3 74,4 74,5 Tunkel AR, Hartman BJ, Kaplan SL, Kaufman BA, Roos KL, Scheld WM, Whitley RJ (2004 թ․ նոյեմբեր). «Practice guidelines for the management of bacterial meningitis» (PDF). Clinical Infectious Diseases. 39 (9): 1267–84. doi:10.1086/425368. PMID 15494903. Արխիվացված (PDF) օրիգինալից 2011 թ․ ապրիլի 9-ին.
  75. ↑ Prasad K, Kumar A, Gupta PK, Singhal T (2007 թ․ հոկտեմբեր). Prasad K (ed.). «Third generation cephalosporins versus conventional antibiotics for treating acute bacterial meningitis». The Cochrane Database of Systematic Reviews (4): CD001832. doi:10.1002/14651858.CD001832.pub3. PMID 17943757.
  76. ↑ Thwaites G, Chau TT, Mai NT, Drobniewski F, McAdam K, Farrar J (2000 թ․ մարտ). «Tuberculous meningitis» (PDF). Journal of Neurology, Neurosurgery, and Psychiatry. 68 (3): 289–99. doi:10.1136/jnnp.68.3.289. PMC 1736815. PMID 10675209. Արխիվացված (PDF) օրիգինալից 2012 թ․ հունվարի 21-ին.
  77. ↑ 77,0 77,1 77,2 Brouwer MC, McIntyre P, Prasad K, van de Beek D (2015 թ․ սեպտեմբեր). «Corticosteroids for acute bacterial meningitis». The Cochrane Database of Systematic Reviews (9): CD004405. doi:10.1002/14651858.CD004405.pub5. PMID 26362566.
  78. ↑ 78,0 78,1 Assiri AM, Alasmari FA, Zimmerman VA, Baddour LM, Erwin PJ, Tleyjeh IM (2009 թ․ մայիս). «Corticosteroid administration and outcome of adolescents and adults with acute bacterial meningitis: a meta-analysis». Mayo Clinic Proceedings. 84 (5): 403–09. doi:10.4065/84.5.403. PMC 2676122. PMID 19411436.
  79. ↑ Prasad K, Singh MB, Ryan H (2016 թ․ ապրիլ). «Corticosteroids for managing tuberculous meningitis». The Cochrane Database of Systematic Reviews. 4: CD002244. doi:10.1002/14651858.CD002244.pub4. PMC 4916936. PMID 27121755.
  80. ↑ Heyderman RS, Lambert HP, O'Sullivan I, Stuart JM, Taylor BL, Wall RA (2003 թ․ փետրվար). «Early management of suspected bacterial meningitis and meningococcal septicaemia in adults» (PDF). The Journal of Infection. 46 (2): 75–77. doi:10.1053/jinf.2002.1110. PMID 12634067. Արխիվացված է օրիգինալից (PDF) 2011 թ․ հուլիսի 25-ին. – formal guideline at British Infection Society; UK Meningitis Research Trust (2004 թ․ դեկտեմբեր). «Early management of suspected meningitis and meningococcal septicaemia in immunocompetent adults». British Infection Society Guidelines. Արխիվացված օրիգինալից 2013 թ․ հոկտեմբերի 19-ին. Վերցված է 2008 թ․ հոկտեմբերի 19-ին.
  81. ↑ 81,0 81,1 81,2 Tunkel AR, Hartman BJ, Kaplan SL, Kaufman BA, Roos KL, Scheld WM, Whitley RJ (2004 թ․ նոյեմբեր). «Practice guidelines for the management of bacterial meningitis» (PDF). Clinical Infectious Diseases. 39 (9): 1267–84. doi:10.1086/425368. PMID 15494903. Արխիվացված (PDF) օրիգինալից 2011 թ․ ապրիլի 9-ին.
  82. ↑ de Gans J, van de Beek D (2002 թ․ նոյեմբեր). «Dexamethasone in adults with bacterial meningitis». The New England Journal of Medicine. 347 (20): 1549–56. doi:10.1056/NEJMoa021334. PMC 154925. PMID 12432041.
  83. ↑ McIntyre PB, Berkey CS, King SM, Schaad UB, Kilpi T, Kanra GY, Perez CM (1997 թ․ սեպտեմբեր). «Dexamethasone as adjunctive therapy in bacterial meningitis. A meta-analysis of randomized clinical trials since 1988». JAMA. 278 (11): 925–31. doi:10.1001/jama.1997.03550110063038. PMID 9302246.
  84. ↑ «Meningitis and Encephalitis Fact Sheet». National Institute of Neurological Disorders and Stroke (NINDS). 2007 թ․ դեկտեմբերի 11. Արխիվացված օրիգինալից 2014 թ․ հունվարի 4-ին. Վերցված է 2009 թ․ ապրիլի 27-ին.
  85. ↑ 85,0 85,1 Bicanic T, Harrison TS (2004). «Cryptococcal meningitis» (PDF). British Medical Bulletin. 72 (1): 99–118. doi:10.1093/bmb/ldh043. PMID 15838017. Արխիվացված (PDF) օրիգինալից 2012 թ․ սեպտեմբերի 7-ին.
  86. ↑ Gottfredsson M, Perfect JR (2000). «Fungal meningitis». Seminars in Neurology. 20 (3): 307–22. doi:10.1055/s-2000-9394. PMID 11051295.
  87. ↑ Perfect JR, Dismukes WE, Dromer F, Goldman DL, Graybill JR, Hamill RJ, Harrison TS, Larsen RA, Lortholary O, Nguyen MH, Pappas PG, Powderly WG, Singh N, Sobel JD, Sorrell TC (2010 թ․ փետրվար). «Clinical practice guidelines for the management of cryptococcal disease: 2010 update by the infectious diseases society of america». Clinical Infectious Diseases. 50 (3): 291–322. doi:10.1086/649858. PMC 5826644. PMID 20047480. Արխիվացված օրիգինալից 2012 թ․ հունվարի 9-ին.
  88. ↑ Richardson MP, Reid A, Tarlow MJ, Rudd PT (1997 թ․ փետրվար). «Hearing loss during bacterial meningitis» (PDF). Archives of Disease in Childhood. 76 (2): 134–38. doi:10.1136/adc.76.2.134. PMC 1717058. PMID 9068303. Արխիվացված (PDF) օրիգինալից 2012 թ․ հունվարի 18-ին.
  89. ↑ Chiang SS, Khan FA, Milstein MB, Tolman AW, Benedetti A, Starke JR, Becerra MC (2014 թ․ հոկտեմբեր). «Treatment outcomes of childhood tuberculous meningitis: a systematic review and meta-analysis». The Lancet. Infectious Diseases. 14 (10): 947–57. doi:10.1016/S1473-3099(14)70852-7. PMID 25108337.
  90. ↑ Invasive meningococcal disease, Annual Epidemiological Report for 2018, European Centre for Disease Prevention and Control, 2022
  91. ↑ 91,0 91,1 П. В. Волошин, И. И. Шогам, В. И. Тайцлин, Н. И. Хвисюк. Неотложная помощь в клиники нервных болезней. — «Здоров'я», 1987.
  92. ↑ «Менингит на www.kid.ru». Արխիվացված է օրիգինալից 2011 թ․ փետրվարի 1-ին.
  93. ↑ 93,0 93,1 «www.med2000.ru - Библиотека доктора Соколова - независимый медицинский сайт». Արխիվացված է օրիգինալից 2011 թ․ փետրվարի 1-ին.
  94. ↑ 94,0 94,1 94,2 А. П. Казанцев, В. С. Матковский. Справочник по инфекционным болезням. — «Медицина», 1986.
  95. ↑ Logan SA, MacMahon E (2008 թ․ հունվար). «Viral meningitis». BMJ (Clinical research ed.). 336 (7634): 36–40. doi:10.1136/bmj.39409.673657.AE. PMC 2174764. PMID 18174598.
  96. ↑ Attia J, Hatala R, Cook DJ, Wong JG (1999 թ․ հուլիս). «The rational clinical examination. Does this adult patient have acute meningitis?». JAMA. 282 (2): 175–81. doi:10.1001/jama.282.2.175. PMID 10411200.{{cite journal}}: CS1 սպաս․ բազմաթիվ անուններ: authors list (link)
  97. ↑ «Приключения менингита в России». Արխիվացված է օրիգինալից 2011 թ․ փետրվարի 1-ին.
  98. ↑ Arthur Earl Walker, Edward R. Laws, George B. Udvarhelyi (1998). «Infections and inflammatory involvement of the CNS». The Genesis of Neuroscience. Thieme. էջեր 219–21. ISBN 1-879-28462-6.{{cite book}}: CS1 սպաս․ բազմաթիվ անուններ: authors list (link)
  99. ↑ Whytt R (1768). Observations on the Dropsy in the Brain. Edinburgh: J. Balfour.
  100. ↑ 100,0 100,1 Greenwood B (2006 թ․ հունիս). «100 years of epidemic meningitis in West Africa – has anything changed?». Tropical Medicine & International health: TM & IH. 11 (6): 773–80. doi:10.1111/j.1365-3156.2006.01639.x. PMID 16771997.(չաշխատող հղում)
  101. ↑ Vieusseux G (1806). «Memoire sur la maladie qui regnéà Geneve au printemps de 1805». Journal de Médecine, de Chirurgie et de Pharmacologie (Bruxelles). 11: 50–53.
  102. ↑ Weichselbaum A (1887). «Ueber die Aetiologie der akuten Meningitis cerebro-spinalis». Fortschrift der Medizin. 5: 573–583.
  103. ↑ 103,0 103,1 103,2 103,3 В. С. Лобзин. Менингиты и арахноидиты. — «Медицина», 1983.
  104. ↑ Flexner S (1913). «The results of the serum treatment in thirteen hundred cases of epidemic meningitis» (PDF). J Exp Med. 17: 553–76. doi:10.1084/jem.17.5.553.
  105. ↑ Swartz MN (2004 թ․ հոկտեմբեր). «Bacterial meningitis--a view of the past 90 years». The New England Journal of Medicine. 351 (18): 1826–28. doi:10.1056/NEJMp048246. PMID 15509815.
  106. ↑ Rosenberg DH, Arling PA (1944). «Penicillin in the treatment of meningitis». JAMA. 125: 1011–1017. reproduced in Rosenberg DH, Arling PA (1984 թ․ ապրիլ). «Penicillin in the treatment of meningitis». JAMA. 251 (14): 1870–6. doi:10.1001/jama.251.14.1870. PMID 6366279.
  • Meningitis Centers for Disease Control and Prevention (CDC)
 Վիքիպահեստն ունի նյութեր, որոնք վերաբերում են «Մենինգիտ» հոդվածին։
Այս հոդվածի կամ նրա բաժնի որոշակի հատվածի սկզբնական կամ ներկայիս տարբերակը վերցված է Քրիեյթիվ Քոմմոնս Նշում–Համանման տարածում 3.0 (Creative Commons BY-SA 3.0) ազատ թույլատրագրով թողարկված Հայկական սովետական հանրագիտարանից  (հ․ 7, էջ 462)։  
Ստացված է «https://hy.wiki.x.io/w/index.php?title=Մենինգիտ&oldid=9512204» էջից