Վիքիպեդիա

Վասիլի Ռոզանով

Վասիլի Վասիլևիչ Ռոզանով (ռուս.՝ Васи́лий Васи́льевич Ро́занов, մայիսի 2, 1856(1856-05-02)[1][2][3] կամ ապրիլի 20 (մայիսի 2), 1856[3], Vetluga, Կոստրոմայի նահանգ, Ռուսական կայսրություն[4] - փետրվարի 5, 1919(1919-02-05)[4][5][6][…], Սերգիև Պոսադ, Dmitrovsky uyezd, Մոսկվայի մարզ, Խորհրդային Ռուսաստան), ռուս կրոնական փիլիսոփա, գրականագետ, թարգմանիչ, հրապարակախոս և գրող։ Եղել է նախահեղափոխական դարաշրջանի սիմվոլիստների[9] ամենահակասական ռուս գրողներից և կարևոր փիլիսոփաներից մեկը։

Վասիլի Ռոզանով
Ծնվել էմայիսի 2, 1856(1856-05-02)[1][2][3] կամ ապրիլի 20 (մայիսի 2), 1856[3] Vetluga, Կոստրոմայի նահանգ, Ռուսական կայսրություն[4]
Մահացել էփետրվարի 5, 1919(1919-02-05)[4][5][6][…] (62 տարեկան) Սերգիև Պոսադ, Dmitrovsky uyezd, Մոսկվայի մարզ, Խորհրդային Ռուսաստան
ԳերեզմանՏրոիցե-Սերգիյան մայրավանք
Քաղաքացիություն Ռուսական կայսրություն և  ՌԽՖՍՀ
ՈւղղությունՄայրցամաքային փիլիսոփայություն
Մասնագիտությունփիլիսոփա, գրական քննադատ, լրագրող, գրող և հրապարակախոս
Գործունեության ոլորտփիլիսոփայություն[7], մարդու սեռականություն, մետաֆիզիկա, կրոնի փիլիսոփայություն[7], բարոյագիտություն, էսթետիկա և գրականություն[7]
Ալմա մատերՄոսկվայի համալսարանի պատմաբանասիրական ֆակուլտետ և Մոսկվայի կայսերական համալսարան
Տիրապետում է լեզուներինռուսերեն[7][8]
Ազդվել էՖեոդոր Դոստոևսկի, Կոնստանտին Լեոնտև, Պավել Իվանովիչ Մելնիկով-Պեչերսկի և Նիկոլայ Ստրախով
Ամուսին(ներ)Ապոլինարիա Սուսլովա
 Vasily Rozanov Վիքիպահեստում

Պ. Դ. Պերվովի[10] հետ կատարել է Արիստոտելի «Մետաֆիզիկայի» առաջին ռուսերեն թարգմանությունը։ Թեև Ռոզանովը գեղարվեստական գրականություն չի գրել, սակայն նրա ստեղծագործությունն աչքի է ընկնում իր յուրահատուկ և աննկարագրելի գեղարվեստական ոճով[11]։

Կենսագրություն

խմբագրել

Վասիլի Ռոզանովը ծնվել է 1856 թվականին Կոստրոմայի նահանգի Վետլուգա քաղաքում, կոլեգիալ քարտուղար, անտառային վարչության պաշտոնյա Վասիլի Ֆեդորովիչ Ռոզանովի (1822-1861) և Նադեժդա Իվանովնա Շիշկինայի (1826-1870) բազմազավակ (8 երեխա) ընտանիքում։ Հայրը մահացել է, երբ Վասիլին չորս տարեկան էր։ Բազմազավակ ընտանիքը տեղափոխվել է Կոստրոմա և ապրել այնտեղ՝ շատ աղքատ։ Երբ Վասիլին 14 տարեկան էր, նրա մայրը մահացել է[12]։

1868 - 1870 թվականներին Ռոզանովը սովորել է Կոստրոմայի գիմնազիայում[13]։ Վաղաժամ կորցրած ծնողներին փոխարինել է ավագ եղբայրը՝ Նիկոլայը (1847-1894)։ 1870 թվականին նա իր եղբայրների հետ տեղափոխվում է Սիմբիրսկ, որտեղ Նիկոլայը որոշ ժամանակ դասավանդել է գիմնազիայում[14]։ Ինքը՝ Ռոզանով, ավելի ուշ հիշեց.

Կասկած չկա, որ ես լրիվ ձեքից կգնայի, եթե ինձ «չվերցներ» ավագ եղբայրս՝ Նիկոլայը, այս պահին նա ավարտել էր Կազանի համալսարանը։ Նա ինձ տվել է կրթության բոլոր հնարավորությունները և, մի խոսքով, հայր է եղել[15]։

Ավագ եղբոր կինը՝ Ալեքսանդրա Ստեպանովնա Տրոիցկայան, որը Նիժնի Նովգորոդի ուսուցչի դուստր էր, փոխարինել է մորը։ Սիմբիրսկում Ռոզանովը մշտական ընթերցող էր Ն. Մ. Կարամզինի հանրային գրադարանում։ Սիմբիրսկը դարձավ Ռոզանովի «հոգևոր հայրենիքը» («Ոչինչով ես եկել եմ Սիմբիրսկ ... այնտեղից հեռացա ամեն ինչով ...»): Երկու տարի սովորել է Սիմբիրսկի գիմնազիայում, իսկ 1872 թվականին տեղափոխվել է Նիժնի Նովգորոդ։ Այստեղ 1878 թվականին նա ավարտել է գիմնազիան և նույն թվականին ընդունվել է Մոսկվայի Կայսերական համալսարանի պատմա-բանասիրական ֆակուլտետը, որտեղ լսել է Ս. Մ. Սոլովյովի, Վ. Կլյուչևսկու, Ֆ. Ե. Կորշի և այլ դասախոսություններ։ Իր իսկ խոստովանությամբ՝ Ռոզանովը «համալսարանում դարձավ պատմության, հնագիտության, «անցյալի» սիրահար. դարձավ պահպանողական»[16]։ Ուսումնառության ընթացքում նա գրել է մի քանի գիտական ուսանողական գործեր[Ն 1]:

Գործունեություն համալսարանից հետո

խմբագրել

1882 թվականին համալսարանն ավարտելուց հետո նա հրաժարվեց մագիստրատուրայի քննությունից՝ որոշելով զբաղվել ազատ ստեղծագործությամբ։ 1882-1893 թվականներին դասավանդել է գավառական քաղաքների՝ Բրյանսկ, Սիմբիրսկ, Վյազմա (1882-1887)[17], Ելեց (1887-1891), Բելի (1891-1893)[18] քաղաքների գիմնազիաներում։ Ելեցում՝ որպես աշխարհագրության ուսուցիչ, կոնֆլիկտի մեջ է մտել աշակերտ Մ. Պրիշվինի հետ, ինչն ի վերջո հանգեցրել է ապագա գրողին «անբարեհուսության տոմսով» (волчьим билетом) գիմնազիայից վտարելուն՝ «ուսուցչի նկատմամբ լկտիության համար»[19]։

Նրա առաջին գիրքը՝ «Ըմբռնման մասին։ Գիտության բնույթը, սահմաններն ու ներքին կառուցվածքը որպես ամբողջական գիտելիք ուսումնասիրելու փորձը» (1886 թ.)[20], գիտության հեգելյան հիմնավորման տարբերակներից էր, բայց հաջողություն չունեցավ։

Ռոզանովը հայտնի դարձավ «Ֆ. Մ. Դոստոևսկու Մեծ ինկվիզիտորի լեգենդը» (1891) գրական-փիլիսոփայական ուսումնասիրությամբ[21], որը դրեց Դոստոևսկու գաղափարները որպես կրոնական մտածող մեկնաբանելու սկիզբը` Ն. Ա. Բերդյաևի, Ս. Ն. Բուլգակովի և այլոց կողմից։ Քննադատ և փիլիսոփա Ն. Ն. Ստրախովը նպաստեց նրա տեղափոխությանը Սանկտ Պետերբուրգ, որտեղ նա ստացավ Ռուսական կայսրության պետական վերահսկողության վարչությունում 7-րդ կարգի հատուկ հանձնարարությունների աշխատակցի պաշտոնը։ Ռոզանովի աշխատանքը նկատվեց, և «Նովոյե վրեմյա» թերթի խմբագիր Ալեքսեյ Սուվորինը նրան ներգրավեց աշխատակազմում, որտեղ նա աշխատեց մինչև 1917 թվականը[22]։

 
Վասիլի Ռոզանովի դիմանկարը. նկարի` Իվան Պարխոմենկո, 1909 թվական

Հետագայում Ռոզանովը մտերմանում է գրողի հետ՝ որպես կրոնական և փիլիսոփայական ժողովների մասնակից (1901-1903 թթ.)։ 1900 թվականին Վասիլի Ռոզանովը Մերեժկովսկու, Նիկոլայ Մինսկիի, Գիպիուսի հետ միասին հիմնեցին Սանկտ Պետերբուրգի կրոնական և փիլիսոփայական միությունը։ 1890-ականների վերջից Ռոզանովը դարձավ հին սլավոնաֆիլ համոզմունքի հայտնի լրագրող, աշխատեց «Русский вестник» և «Русское обозрение» ամսագրերում և տպագրվեց «Նովոյե վրեմյա» թերթիում։

Հետագա գործունեություն

խմբագրել

Լինելով Ելեցի գիմնազիայի ուսուցիչ՝ Ռոզանովը և նրա ընկեր Պավել Պերվովը Արիստոտելի «Մետաֆիզիկայի» հունարենից ռուսերեն առաջին թարգմանությունն են անում[23]։

Ռուսաստանում դպրոցական կրթության համակարգի հետ փիլիսոփայի անհամաձայնությունն արտահայտված է «Լուսավորության մթնշաղ» (1893) և «Աֆորիզմներ և դիտարկումներ» (1894) հոդվածներում։ Կարեկցող տոնով նա նկարագրել է 1905-1907 թվականների հեղափոխության ժամանակ տեղի ունեցած անկարգությունները «Երբ ղեկավարները հեռացան» (1910) գրքում։ «Կրոն և մշակույթ» (1899) և «Բնություն և պատմություն» (1900) ժողովածուները եկեղեցական կրոնականության մեջ սոցիալական և գաղափարական խնդիրների լուծում գտնելու Ռոզանովի փորձերն էին։ Սակայն ուղղափառ եկեղեցու նկատմամբ նրա վերաբերմունքը («Եկեղեցու պատերի մոտ», հ. 1-2, 1906 թ.) մնացել է հակասական։ «Ընտանիքի հարցը Ռուսաստանում» գիրքը (հատոր 1-2, 1903) նվիրված է ընտանիքի և սեռական հարաբերությունների խնդիրներին եկեղեցու վերաբերմունքի հարցերին։ «Մութ դեմք. Քրիստոնեության մետաֆիզիկա» (1911) և «Լուսնի լույսի մարդիկ» (1911) Ռոզանովը լիովին անհամաձայն է քրիստոնեության հետ գենդերային հարցերում (միաժամանակ Նոր Կտակարանին հակադրելով Հին Կտակարանը, որպես մարմնական կյանքի հաստատում)։

Կրոնա-փիլիսոփայական ընկերությունից վտարում

խմբագրել

Բեյլիսի գործի [Ն 2] վերաբերյալ Ռոզանովի հակասեմական հոդվածները (1911 թ.)[Ն 3] հակասություն են առաջացրել Կրոնական-փիլիսոփայական ընկերության հետ։ Ընկերությունը, որը Բեյլիսի դատավարությունը ճանաչեց որպես «վիրավորանք ողջ ռուս ժողովրդի համար», կոչ արեց Ռոզանովին դուրս գալ անդամությունից, ինչը նա շուտով արեց[28][29]։

Հետագա «Մենավոր» (1912), «Մահկանացու» (1913) և «Ընկած տերևներ» (մաս 1-2, 1913-1915) գրքերը տարբեր էսսեիստական ուրվագծերի, հպանցիկ ենթադրությունների, օրագրային գրառումների, ներքին երկխոսությունների ըստ տրամադրության համակցված հավաքածու են։ Ըստ որոշ գնահատականների, այդ ժամանակ փիլիսոփան ապրում էր խորը հոգևոր ճգնաժամ, որը հնարավոր չէր լուծել քրիստոնեական դոգմաների անվերապահ ընդունմամբ, ինչին ձգտում էր Ռոզանովը. Հետևելով այս տեսակետին, հոռետեսությունն ու «էկզիստենցիալ» սուբյեկտիվ իդեալիզմը Սյորեն Կիերկեգորի ոգով (որը, սակայն, տարբերվում է անհատականության պաշտամունքով, արտահայտվում է սեռային տարրերով) կարելի է համարել Ռոզանովի մտքի արդյունք։ Ենթարկվելով այս հոռետեսությանը, «Մեր ժամանակների ապոկալիպսիսը» (1-10 թողարկումներ, 1917 թվականի նոյեմբերից մինչև 1918 թվականի հոկտեմբեր) ուրվագրում Ռոզանովն ընդունեց հեղափոխական աղետի անխուսափելիությունը՝ համարելով դա ռուսական պատմության ողբերգական ավարտը։

  Ես երբեք չեմ մտածել, որ Կայսրն ինձ այդքան անհրաժեշտ է, բայց հիմա նա չկա, իսկ ինձ համար, կարծես Ռուսաստան չկա։ Բացարձակապես չկա, և իմ երազանքում էլ պետք չէ իմ ամբողջ գրական գործունեությունը։ Ես պարզապես չեմ ուզում, որ նա լինի[30]։
- Վասիլի Ռոզանով, 1917 թվականի սեպտեմբեր
  

Ռոզանովի հայացքներն ու ստեղծագործությունները քննադատություն առաջացրին ինչպես հեղափոխական մարքսիստների, այնպես էլ ռուս մտավորականության ազատական ճամբարում[31]։

Կյանքի վերջին տարիներ. Սերգիև Պոսադ

խմբագրել
 
Սերգեյ Ռյազանովն այս տանն է անցկացրել իր կյանքի վերջին տարիները

1917 թվականի սեպտեմբերին Ռոզանովները սոված Պետրոգրադից տեղափոխվեցին Սերգիև Պոսադ[32] և բնակություն հաստատեցին Բեթանիայի աստվածաբանական ճեմարանի ուսուցչի տան երեք սենյակներում[Ն 4]:

Մահից առաջ Ռոզանովը ծայրահեղ աղքատության էր մատնված, սովամահ էր լինում, 1918 թվականի վերջին նա իր «Ապոկալիպսիսի» էջերից ողբերգական խնդրանք է հղել.

Ընթերցողին, եթե բարեկամ է։ - Այս սարսափելի, զարմանալի տարում ինձ ծանոթ և բոլորովին անծանոթ մարդկանցից ես... օգնություն ստացա և՛ դրամական[33], և՛ պարենային ապրանքներով։ Եվ չեմ կարող թաքցնել, որ առանց նման օգնության ես չէի կարողանա այս տարին անցնել։ <...> Օգնության համար - մեծ երախտագիտություն; և արցունքները մեկ անգամ չէ, որ թրջել են աչքերս ու հոգիս. «Ինչ-որ մեկը հիշում է, մեկը մտածում է, ինչ-որ մեկը կռահեց»։ <…> Հոգնել եմ. Չեմ կարող. 2-3 բուռ ալյուր, 2-3 բուռ ձավարեղեն, հինգ պինդ եփած ձու հաճախ կարող են փրկել իմ օրը։ <...> Փրկիր, ընթերցող, քո գրողին, և ինձ ավարտող ինչ-որ բան է կայծկլտում իմ կյանքի վերջին օրերին։ Վ. Ռ. Սերգիև Պոսադ, Մոսկովյան գուբերնյա, Կրասյուկովկա, Պոլևայա փող., քահանա Բելյաևի տուն։

 
Վ.Վ.Ռոզանովի դամբարանը Գեթսեմանի Չերնիգովի ճգնարանում

Վ. Վ. Ռոզանովը մահացել է 1919 թվականի փետրվարի 5-ին և թաղվել Սերգիև Պոսադի Գեթսեմանի Չեռնիգովյան մայրավանքի ճգնարանի հյուսիսային կողմում։

Անհատականություն ու ստեղծագործություն

խմբագրել

Ռոզանովի կրեատիվությունն ու հայացքները խիստ հակասական գնահատականների տեղիք են տալիս։ Դա պայմանավորված է ծայրահեղությունների նրա միտումնավոր հակվածությամբ և նրա մտածողության բնորոշ ամբիվալենտությամբ։ «Պետք է ունենալ ուղիղ 1000 տեսակետ այդ թեմայի վերաբերյալ։ Սրանք «իրականության կոորդինատներն են», իսկ իրականությունը ֆիքսվում է միայն 1000-ից հետո»։ Նման «գիտելիքի տեսությունը» ցույց տվեց իր՝ կոնկրետ Ռոզանովի, աշխարհի մասին տեսլականի արտասովոր հնարավորությունները։ Այս մոտեցման օրինակ է այն փաստը, որ Ռոզանովը ոչ միայն հնարավոր է համարել 1905-1907 թվականների հեղափոխական իրադարձությունները, այլև անհրաժեշտ է համարել լուսաբանել տարբեր դիրքերից. «Նոր ժամանակում» հանդես գալով իր անունով որպես միապետական և սև հարյուրական (Черносотенцы), իսկ Վ. Վարվարին կեղծանունով՝ այլ հրապարակումներում արտահայտում էր ձախ-լիբերալ, պոպուլիստական, երբեմն էլ սոցիալ-դեմոկրատական տեսակետներ[34]։

Ռոզանովի համար «հոգևոր» հայրենիքը Սիմբիրսկն էր։ Նա պատկերավոր և ամենայն մանրամասներով նկարագրել է իր պատանեկան կյանքը։ Ռոզանովի կենսագրությունը հիմնված է երեք փոքր հայրենիքների վրա՝ «ֆիզիկական» (Կոստրոմա), «հոգևոր» (Սիմբիրսկ) և հետագայում «բարոյական» (Ելեց)։ Ռոզանովը գրականություն մտավ որպես արդեն ձևավորված անհատականություն։ Նրա գրական ավելի քան երեսուն տարիները (1886-1918) տաղանդի անխափան ու աստիճանական բացահայտումն ու հանճարի բացահայտումն էր։ Ռոզանովը փոխում էր թեմաները, փոխում պրոբլեմատիկան, բայց ստեղծագործողի անձը նույնն էր մնում[35]։

Նրա կյանքի պայմանները, նիհիլիստական դաստիարակությունը և հանրային ծառայության հանդեպ կրքոտ երիտասարդական ցանկությունը Ռոզանովին պատրաստում էին դեմոկրատ գործչի ուղին։ Նա կարող էր դառնալ սոցիալական բողոքի խոսնակներից մեկը։ Սակայն պատանեկան «հեղաշրջումը» արմատապես փոխեց նրա կենսագրությունը, և Ռոզանովն իր պատմական դեմքը գտավ հոգևոր այլ ոլորտներում։ Ռոզանովը դարձել է մեկնաբան։ Բացառությամբ մի քանի գրքերի («Մենավոր», «Թափված տերևներ», «Մեր ժամանակի ապոկալիպսիսը»), Ռոզանովի հսկայական ժառանգությունը, որպես կանոն, գրվել է այս կամ այն երևույթի կամ իրադարձության առիթով[35]։

Հետազոտողները նշում են Ռոզանովի եսակենտրոնությունը։ Ռոզանովի «Թափված տերևներ» գրքերի առաջին հրատարակությունները՝ «Մենավոր», իսկ հետո՝ «Թափված տերևներ», որոնք շուտով մտան ռուս գրականության ոսկե ֆոնդ, ընդունվեցին տարակուսանքով և շփոթությամբ։ Մամուլում ոչ մի դրական կարծիք չկար, բացառությամբ մի մարդւն տված բուռն հակահարվածի, ով տպագիր գրքի էջերում հայտարարեց. «Ես դեռևս այնքան սրիկա չեմ, որ մտածեմ բարոյականության մասին»[35]։

Ռոզանովը ռուս գրողներից է, ով երջանկություն է ունեցել ընթերցողների սերը, նրանց անմնացորդ նվիրվածությունը վայելել։ Դա երևում է «Մենակ»-ի հատկապես զգայուն ընթերցողների պատասխաններից, թեկուզ մտերմիկ, բայց նամակներով։ Օրինակ է Միխայիլ Գերշենսոնի ծավալուն ակնարկը[36].

Զարմանալի Վասիլի Վասիլևիչ, երեք ժամ առաջ ես ստացա ձեր գիրքը և արդեն կարդացել եմ այն։ Աշխարհում դրա նմանը չկա, այնպես որ սիրտը թփրտա աչքիդ առաջ առանց աստառի, և ոճն էլ նույնն է, ոչ թե պարուրող, այլ կարծես գոյություն չունեցող, այնպես, որ դրա մեջ ամեն ինչ տեսանելի լինի, ինչպես մաքուր ջրի մեջ։ Սա Ձեր ամենակարևոր գիրքն է, որովհետև, որքանով որ Դուք միակն եք, ամբողջությամբ արտահայտվել եք դրանում, և նաև, որ այն Ձեր բոլոր գրվածքների և կյանքի բանալին է։ Անդունդ և անօրինություն – ահա թե ինչ է դրանում։ Անգամ անհասկանալի է, թե ինչպես եք կարողացել ընդհանրապես չմտնել համակարգերի, սխեմաների տակ, ունենալ մերկ-հոգի մնալու անտիկ քաջություն, ինչպես ի ծնե, և ինչպես է քաջությունը բավարարել 20-րդ դարում, որտեղ բոլորը քայլում են համակարգ, հետևողականություն, ապացույցներ հագած, հրապարակայնորեն բարձրաձայնել սեփական մերկությունը։ Իհարկե, ըստ էության նրանք բոլորն էլ մերկ են, բայց ոմանք իրենք էլ դա չգիտեն, և ամեն դեպքում արտաքինից ծածկվում են։ Այո, առանց դրա անհնար կլիներ ապրել. եթե բոլորը ցանկանային ապրել այնպես, ինչպես կարող են, կյանքն անտանելի կլիներ։ Բայց Դուք բոլորի պես չես, Դուք իսկապես իրավունք ունեք լիովին ինքներդ լինել։ Ես դա գիտեի նույնիսկ այս գրքից առաջ, և, հետևաբար, ես Ձեզ երբեք չեմ չափել բարոյականության կամ հետևողականության չափանիշներով և հետևաբար «կներեք», եթե ես կարող եմ այս բառն այստեղ գործածաել, ես պարզապես ինձ չեմ վերագրել Ձեր վատ գրությունները. տարերք է, իսկ տարերքի օրենքը անօրինություն է։

Ստեղծագործական ոլորտներ

խմբագրել

Փիլիսոփայություն

խմբագրել

Վ. Վ. Ռոզանովի փիլիսոփայության առանձնահատկությունը կայանում է նրանում, որ երբ պատասխանելով իր ժամանակներում առկա փիլիսոփայության երկու առանցքային հարցին. «Ի՞նչ է կատարվում (ո՞վ է մեղավոր)։ Ի՞նչ անել»,- նա անտեսում է երկրորդ հարցը։ Սրա պատճառը նա բացատրել է այսպես. «Ես աշխարհ եմ եկել տեսնելու, ոչ թե արարելու»։ Ըստ նրա՝ «Փիլիսոփայությունը ապաստան է լռության ու հանդարտ հոգիների, հանգիստ հայեցողության և մտքերի հայեցողությունը վայելելողների ապաստան»[37]։

Ռոզանովի փիլիսոփայությունը ռուսական ընդհանուր գրական-փիլիսոփայական շրջանակի մի մասն է, սակայն այս համատեքստում նրա գոյության առանձնահատկությունները ընդգծում են նրա կերպարը և թույլ են տալիս խոսել նրա մասին որպես նրա ոչ միանշանակ ներկայացուցիչ։ Գտնվելով 20-րդ դարասկզբի ռուսական հասարակական մտքի զարգացման կենտրոնում՝ Ռոզանովը ակտիվ երկխոսության մեջ էր բազմաթիվ փիլիսոփաների, գրողների, բանաստեղծների և քննադատների հետ։ Նրա ստեղծագործություններից շատերը գաղափարական, բովանդակային արձագանք էին Ն. Բերդյաևի, Վ. Ս. Սոլովյովի, Ա. Բլոկի, Դ. Մերեժկովսկու և այլոց ստեղծագործությունների վերաբերյալ առանձին դատողություններին, մտքերին և պարունակում էին այդ կարծիքների մանրակրկիտ քննադատությունը սեփական աշխարհայացքի տեսանկյունից։ Խնդիրները, որոնք Ռոզանովի մտքերի թիրախ էին, կապված են բարոյական և էթիկական, կրոնա-գաղափարական հակադրությունների հետ՝ մետաֆիզիկա և քրիստոնեություն, էրոտիկա և մետաֆիզիկա, ուղղափառություն և նիհիլիզմ, էթիկական նիհիլիզմ և ընտանիքի ջատագովություն։ Դրանցից յուրաքանչյուրում Ռոզանովն ուղիներ էր փնտրում հակասությունները վերացնելու, նրանց փոխազդեցության այնպիսի սխեմայի, որում հակադրության առանձին մասերը դառնում են մարդկային գոյության նույն խնդիրների տարբեր դրսևորումներ[38]։

Վ. Ռոզանովի կիրառած մեթոդը ժամանակակից հոգեբանության մեջ կոչվում է պարադոքսալ մտադրություն. այն հանգամանքները, որոնք ամուսնությունը դարձնում են ոչ ամբողջովին մաքուր և սուրբ, պետք է զարգացնել, պետք է ընդունել նրանց կողմից։ Փիլիսոփան ներկայացնում է ամուսնության և կրոնի տարբերակումը` չհերքելով եկեղեցական դոգման, առաջ է տանում իր անհատական կրոնի գործը, ինչն ի վիճակի է կլանել որոշ դոգմաների և կանոնների առանձնահատկությունները, որոնք հնարավոր է, ոչ այնքան մանրակրկիտ են վերլուծել այն հարցը, որը հուզում է կոնկրետ փոքրիկ մարդուն։ Գրողը գիտակցաբար նույն շարքում է դնում՝ ամուսնությունը և կրոնը[39]։

  Մաքուր ամուսնության էությունը կատարյալ սերն է. «ամուսնությունը սուրբ է», «կրոնը» «ճշմարտության» և «սիրո մեջ» է; իսկ առանց սիրո, խաբեությամբ՝ անառակություն է[40]։
- Վասիլի Ռոզանով, «Ընտանիքը որպես կրոն», էջ 76
  

Հետաքրքիր է Ռոզանովի փիլիսոփայության մեկնաբանություններից մեկը, այն է՝ որպես «փոքրիկ կրոնավորի» փիլիսոփայություն։ Նրա հետազոտության առարկան կրոնի հետ միայնակ «փոքրիկ կրոնավորի» վերելքներն ու վայրէջքներն են, հավատքի հարցերի լրջությունը, դրանց բարդությունը մատնանշող նյութերը։ Ռոզանովը չի քննադատում Եկեղեցին։ Մարդն ինքն իր հետ մենակ է՝ շրջանցելով այն ինստիտուտները, որոնք միավորում են մարդկանց, տալիս ընդհանուր առաջադրանքներ։ Կրոնը, ըստ սահմանման, միավորվելու մեջ է։ Այնուամենայնիվ, «անհատական կրոն» հասկացությունը հանգեցնում է հակասության։ Սակայն եթե այն մեկնաբանվում է այնպես, որ կրոնավորն իր անհատականության շրջանակներում փնտրում է ուրիշների հետ կապվելու և միավորվելու իր ձևը, ապա ամեն ինչ իր տեղն է ընկնում, ամեն ինչ իմաստ ու հետազոտության ներուժ է ստանում[41]։

Մարդը կարող է և, հավանաբար, պետք է պայքարի իր սրբության, իր կյանքի մաքրության համար։ Կրոնը հավատացյալին հրավիրում է կյանքի մեջ ներգրավվել խորհուրդների միջոցով, որոնք իրենց խորությամբ անհասկանալի են։ Բայց կան այլ խնդիրներ, որոնց հետ մարդը բախվում է իր ողջ կյանքում՝ անկախ հնարավորություններից ու կարիքներից։ Ամեն անգամ, երբ նա կանգնում է իր անհատական կրոնի շեմին, իր հոգում բռնում է Աստծո Տաճարը կառուցելու ճանապարհը։ Ռոզանովը, որպես մարդկային հոգու վիրաբույժ, հետևում է այդ կրոնական նյարդի ծնունդին, որը որոշում է մարդու գոյության իմաստը, նրա ներգրավվածությունը լինելության մեջ։ Այսպիսով ստացվում է՝ «ամուսնությունը սուրբ է»՝ «կրոն»։ Ամեն ամուսնություն չէ, որ մեղք է, այլ միայն այն, որ առանց սիրո, առանց վստահության, առանց փոխըմբռնման։ Եվ ապա Եկեղեցին ամուսնության մասին իրավացիորեն ասում է. «այդպիսիք մարմնական վշտեր կունենան, բայց ես խղճում եմ ձեզ» (Ա. Կորնթացի 7.28), բայց Ռոզանովն իրավացիորեն գտել է ամուսնության սրբության բանալին, որը լրացնում է ամուսնության խորհուրդը. սեր, վստահություն, փոխըմբռնում[41]։

Հրապարակախոսություն

խմբագրել

Հրապարակախոս Ռոզանովը խուսափում է խիստ սահմանումներից, բայց մշտապես հնարավորինս անմիջապես արձագանքում է օրվա հրատապ թեմային և իր սեղանի գիրք դարձած` Դոստոևսկու «Գրողի օրագիրը» գրքի վրա կողմնորոշմամբ։

Հրատարակված «Մենավոր» (1912), «Մահկանացու» (1913), «Թափված տերևներ» (ներդիր 1 - 1913, ներդիր 2 - 1915) և «Սախարնա», «Սախարնայից հետո»[42] ժողովածուներում[Ն 5], «Հպանցիկը» և «Վերջին տերևները» ստեղծագործություններում հեղինակը փորձում է վերարտադրել առօրյա կյանքի հետ լուծված և մտածողության ինքնորոշմանը նպատող «ըմբռնման» գործընթացը` բանավոր խոսքի ինտրիգային և ամբողջ բազմաբարդ մանրամասներով և աշխույժ դեմքի արտահայտություններով։ Այս ժանրը պարզվեց, որ Ռոզանովի մտքին ամենահամապատասխանն էր, որը միշտ ձգտում էր դառնալ ապրումակցում։ Իսկ նրա վերջին աշխատանքը՝ Ռուսաստանի պատմության հեղափոխական փլուզումը և դրա համընդհանուր հնչեղությունը ընկալելու և դրանով իսկ ինչ-որ կերպ «մարդկայնացնելու» փորձը, ձեռք է բերել փորձված ժանրային ձև։ Նրա «Մեր ժամանակի ապոկալիպսիսը»[46] լույս է տեսել բոլշևիկյան Ռուսաստանում՝ այն ժամանակվա համար անհավանական երկու հազար տպաքանակով՝ 1917 թվականի նոյեմբերից մինչև 1918 թվականի հոկտեմբերը (տասը հրատարակում)[47]։

Կրոն

խմբագրել

Ես բնույթով «ինքս ինձ ընդմիշտ շարադրող» մարդկանցից եմ, որը քննադատության մեջ նման է ցամաք, և նույնիսկ թվայի մեջ, նետված ձկան... «Ինչ էլ անեմ, ինչ էլ ասեմ և մտածեմ, ուղիղ կամ, հատկապես, անուղղակի, ես ասել և մտածել եմ, փաստորեն, միայն Աստծո մասին։ Այնպես որ, նա գրավել է ինձ ամբողձովին, առանց որևէ մնացորդի, միևնույն ժամանակ ինչ-որ կերպ իմ մտքերը թողնելով ազատ և եռանդուն այլ թեմաների առնչությամբ»[48]։

Ռոզանովը մի բացահայտում է արել. բոլոր կրոններն անհատական են, իսկ քրիստոնեությունը՝ անձնական[41]։ Ամեն մարդու ընտրության խնդիրն է գործնականում իրականացնել ազատություն, բայց ոչ թե հավատի որակական և դավանական իմաստով. այս հարցը լուծվել է 2000 տարի առաջ, այլ ընդհանուր հավատքի մեջ մարդու արմատավորվելու որակի իմաստով։ Ռոզանովը համոզված է, որ եկեղեցականացման այս գործընթացը չի կարող ընթանալ մեխանիկորեն՝ սուրբ մկրտության խորհրդի պասիվ ընդունմամբ։ Պետք է լինի գործուն հավատ, պետք է լինեն հավատքի գործեր, և այստեղ ծնվում է համոզմունք, որ մարդը պարտավոր չէ համակերպվել այն փաստի հետ, որ նա ինչ-որ բան չի հասկանում կյանքի իրական ընթացքից, որ այն ամենը, ինչ կապված է իր կյանքի հետ ձեռք է բերում կրոնասիրության որակ[41]։

Աստծո և Եկեղեցու հանդեպ վերաբերմունքը որոշվում է խղճով։ Խիղճը մարդու մեջ տարբերում է սուբյեկտիվն ու օբյեկտիվը, անհատականն ու անձնականը, էականը, գլխավորն ու երկրորդականը։

Քրիստոնեական ուսմունքի համաձայն՝ Աստված անձնական անսահման ոգին է։ Անշուշտ, Անձի նկատմամբ վերաբերմունքը փոքր-ինչ տարբերվում է իրերի կարգի, իրերի համակարգի նկատմամբ վերաբերմունքից։ «Ոչ ոք հաստատ չի կարող ասել, որ Եկեղեցին նույնպես անձնական է, ընդհակառակը, նրանում գտնվողը, օրինակ` եկեղեցու ցանկացած հիերարխ` եպիսկոպոս, խորապես ենթարկվում է ինչ-որ պատգամի ու ընդհանուր կարգի»[49]։

Ռուսաստան

խմբագրել

Փիլիսոփայի և հրապարակախոսի աշխատանքի հիմնական թեման Ռուսաստանի ճակատագիրն է, նրա կյանքի վճռորոշ արժեքներն ու աշխարհայացքը։ Ռոզանովը «Ընկած տերևներում» գրել է. «ռուսներից բացի, ինձ բացառապես ոչ ոք պետք չէ, ոչ ոք հաճելի չէ և ոչ էլ հետաքրքիր»[50]։

Ռոզանովի ստեղծագործությունների և ձայնագրություններ թեմատիկ բազմաձայնությունն ու բազմակողմանիությունը՝ գրականությունից, քրիստոնեությունից, սոցիալական կառուցվածքից և ընտանիքից մինչև նիհիլիզմ, պատերազմ և հեղափոխություն, միայն ընդգծում է «ռուսական թեմայի», «ռուսական գաղափարի ճշմարտության, իմաստի և էության հավերժ փնտրտուքի» մշտական առկայությունը, չնայած նրա հայտարարությունների խնդրահարույցությանը և փոփոխականությանը։ Մնալով հաստատուն՝ այն դիտարկվել է փիլիսոփայի կողմից տարբեր դիրքերից, տարբեր տեսանկյուններից[51]։

… Հոգիս ցավում է Ռուսաստանի համար… ցավում է նրա նիհիլիզմի համար <…> «Եթե Ռուսաստանը նիհիլիստական դառնա», ապա Ռուսաստանը պետք է դադարի լինել <…> Հե՞շտ է ռուսին դա ասել։ <...> Այնուամենայնիվ, եթե քչերը մնան ոչ նիհիլիստ, բայց բոլորը լինեն նիհիլիստ, Հայրենիքի կարիք չկա։ Որովհետև դա նշանակում է ոչ թե «դեմքեր», այլ զանգված <…> Ահա թե ինչով եմ հիվանդ։ Ահա, թե ինչու եմ գրում[52]։
«...Հոգիս ցավում է Ռուսաստանի համար...»

Ռոզանովը ռուս հասարակությանն ու ռուսներին, բազմակողմանի բնութագրեր է տալիս, նրանց օժտում է զանազան էպիտետներով. «նիհիլիստ», «ծույլ», «դատարկապորտ» և միաժամանակ` «փառապանծ», «հոգևոր ազգ», «համամարդկային», որոնց բնորոշ է «մտերմիկությունը, անկեղծությունը»; ժողովուրդը «անտաշ և կոպիտ», «դաժան» է, «ռուս ժողովուրդը աղբ է», և միևնույն ժամանակ՝ «ռուս մարդը չափազանց ջերմ մարդ է», «ռուս ժողովուրդը տեխնիկ չէ, այլ իդեալիստ»[51]։ Ռոզանովը ձգտում էր ամբողջական պատկեր ստեղծել «անորսալիից» և, գնալով Դոստոևսկու հետքերով` «ռուսականի իմաստը» համարել է Ռուսաստանի կողմից «քրիստոնեական առաքելության» կատարում՝ ժողովուրդների միավորում և «մարդկության վերափոխում»։ Ռոզանովը հարգում էր Դոստոևսկուն որպես մտածողի, ով «իր մեջ ամփոփել է ինչպես ողջ ռուս գրականության, այնպես էլ ողջ մարդկության պատմության խնդիրները»[12]։

Ռոզանովի համար հայրենիքը կարող է տարբեր լինել, իսկ ծննդավայրը, ինչպես մայրը, մեկ է։ Ռոզանովը Ռուսաստանի ներքին դժբախտությունը տեսնում է նիհիլիզմի մեջ՝ «անլուրջ ու դաժան», որի հիմքում ընկած է սիրո պակասը և Ռուսաստանի հանդեպ «բացահայտ ատելությունը»։ «Ընկած տերևներ» (1913-1915) հրապարակախոսական գրառումում Ռոզանովը գրում է.

Ահա մի պարզ «Ռուսական նիհիլիզմի պատմությունը» և Ռուսաստանը. Գերմանացին խայթում է նրան։ Հրեան խայթում է նրան։ Հայը, լիտվացին խայթում է. Ծնոտները բացելով՝ քմծիծաղով թափանցում է խոխոլը։ Եվ այդ ամենի կենտրոնում, սանձարձակ, «ինքը՝ ռուսը», սապոգը Ծննդավայրի վրա[53]։
«Թափված տերևներ»

Ռոզանովի խոսքով՝ ռուս ժողովրդը խորապես ապաքաղաքական է, որը նա համարել է «պապենական առանձնահատկություն»[54]։

Ռուսաստանի հանդեպ սերը, ըստ փիլիսոփայի, առկա է ժողովրդի մեջ և արտահայտվում է ոչ թե նրա գովասանքով, այլ հայրենիքի հանդեպ սիրո զգացումով, քանի որ «սերը սրտի արդյունք է, ոչ թե մտքի»։ Այդպիսի սիրո չափանիշ նա համարեց Ֆ.Դոստոևսկու ստեղծագործությունը, որին 1911 թվականին նվիրեց «Ռուսական գաղափարի մոտ» հոդվածը։ Ռոզանովի համար «իսկական սատանայի» կերպարը Սմերդյակովն է իր մտքերով[Ն 6]: Դոստոևսկու վեպերում, ըստ Ռոզանովի, «Սատանան կռվում է Աստծո հետ. իսկ պայքարի դաշտը մարդկանց սրտերն են»։ «Ռուսական գաղափարը», նրա կարծիքով, պետք է իրականացվի ոչ թե գաղափարական առումով, այլ կրոնական և ընտանեկան, սիրո և կենցաղային հարաբերությունների ոլորտում, որը, ի տարբերություն եվրոպական բնույթի՝ «հպարտություն, բռնագրավում և տիրապետություն», մեկնաբանվում է որպես հավերժական կանացիություն և պտղաբերություն[Ն 7]:

Ռոզանովի ստեղծագործական ժառանգության մեջ ամբողջությամբ չբացահայտված թեմաների շարքում հետազոտողները ներառում են մտածողի քաղաքական նախասիրությունների հարցը, իշխանության իդեալական ձևի և Ռուսաստանում կառավարման ձևերի սահմանումը[57][58]։ Գրողի հասարակական-քաղաքական դիրքորոշումը, ըստ պատմաբան Ս. Վ. Լոմոնոսովի, ինչպես իր ամբողջ աշխատությունը, չունի հստակ շրջանակ և կազմված է «փոխբացառող հասկացություններից՝ ազատական պահպանողականություն, «սլավոֆիլ ազգայնականություն» և այլն»[59]։ Կրակովցի պրոֆեսոր Յոահիմ Դեկը (Լեհաստան) Ռոզանովին համարում է «սլավոֆիլ համոզմունքի պահպանողական»։ Ն.Օ.Լոսսկին կարծում էր, որ Ռոզանովի ժառանգությունը չունի հետևողական բնույթ և համակարգվածություն, և նրա ստեղծագործությունների մեծ մասը նվիրված է քրիստոնեության քննադատությանը[60]։ Պատմաբան Վ.Ի.Պիչուգինը, ուսումնասիրելով փիլիսոփայի, գրողի և հրապարակախոսի աշխատանքը, կարծում էր, որ Վ.Վ.Ռոզանովի համար գլխավորը «պատմության գեղագիտական ըմբռնումն է, որն արտահայտված է իր սկզբնական ոճի գեղարվեստական ձևերով»[57]։

Իր վաղ ստեղծագործություններում Ռոզանովը եղել է պահպանողական աշխարհայացքի կողմնակից, նրա ստեղծագործությունները հիմնված են եղել Ռուսաստանում ավտոկրատական իշխանության միստիկական ըմբռնման սկզբունքների վրա։ Ռոզանովի համար միապետի և վարչական ապարատի ներդաշնակ հարաբերությունների խնդիրը դարձել է առանցքային՝ ռուսական իշխանության բնույթի մասին մտածելու հարցում։ Պետերբուրգի Պետական վերահսկողության 7-րդ կարգի հատուկ հանձնարարությունների պաշտոնատար լինելով` հրապարակախոսը ներսից տեսավ բյուրոկրատիայի սարսափելի ուժը՝ հագեցած նիհիլիզմով և կոռուպցիայով, որը կոռումպացնում է ողջ երկիրը։ Բյուրոկրատիայի մասին նրա կարծիքը հիմնականում արտահայտված է «Մեր միապետության ենթադրյալ իմաստի մասին» (1895) աշխատությունում։

Ա. Լոմոնոսովը գտնում է, որ Ռոզանովի պատմաբանասիրական աշխարհայացքի հիմքում ընկած է նրա պատկերացումը Ռուսաստանի սուրբ ճակատագրի մասին, «հավատքը ռուսական թագավորության մնայուն արժեքին։ Ռոզանովը համոզված էր, որ միայն խելքը բավարար չէ ցարի պատմական առաքելությունն հասկանալու համար, քանի որ, ըստ Ռոզանովի, ցարն է «պատվիրում պատմությունը», իսկ «ռուս ցարը Վ.Վ. Ռոզանովի համար համաշխարհային պատմության մեջ չարի դեմ պայքարի աստվածային սկիզբն էր»[59]։

Տեռորը որպես սոցիալական երևույթ, փիլիսոփան վերագրել է մարդկության պատմության ամենահին սկզբին՝ զոհաբերությանը և բացատրել այն սուրբ մարդկանց «վրդովմունքով» «մարդկային մեղքի հանդեպ»։ Նա համոզված էր, որ «հեղափոխականների անկարգությունները նման են ամենամութ վայրենի աղանդներին՝ մարդկային զոհողություններով և սեփականի ինքնախողխողման ցանկասիրությամբ»։ Գրողը հեղափոխականներին անվանել է «ռուսական երկրի հակաքրիստոս», Նիկոլայ II-ի գահից հրաժարվելը նրա համար անձնական ողբերգություն էր[59][61]։

Նրա կարծիքով էկոնոմիկան «խիստ է և խելացի. Չ'աշխատես` չես ուտի; Եթե ուզում ես ուտել, աշխատիր»: Փիլիսոփայի և հրապարակախոսի հասարակական-քաղաքական դիրքորոշումը հստակ դրսևորվեց Ռուսաստանի պատմության շրջադարձային պահերին՝ Առաջին ռուսական հեղափոխության ( 1905 ), Առաջին համաշխարհային պատերազմի և 1917 թվականին երկրում տեղի ունեցած կարդինալ փոփոխությունների ժամանակ։ Հասարակական կյանքում, ըստ պատմական գիտությունների դոկտոր Կուկսանովա Ն.Վ.-ի, Ռոզանովի համար Ռուսաստանում ցեմենտող հիմքը միշտ եղել է ընտանիքը, անհատը, եկեղեցին և պետական հաստատությունները[62]։

Ռուսաստանի պատմության մեջ Ռոզանովն առանձնացնում է երեք փուլ՝ «քրիստոնեություն, քաղաքական կազմակերպություն և անհատական ստեղծագործականություն»։ Նա պնդում է, որ Ռուսաստանը սպասում է «պատմական շրջադարձի, որը, նրա կարծիքով, կլինի էլ ավելի սուր և խորը, և առաջարկում է, որ «մեր պատմական զարգացման չորրորդ փուլի բնույթը կլինի հենց սինթետիկ»[63][64]։

Ռոզանովի համար առաջնային նշանակություն են ունեցել մշակութային և պատմական արժեքները։ Պատմական փաստերն ու նրանց միջև պատճառահետևանքային կապերը հետին պլան են մղվել։ Ռոզանովի «անտինոմիկ մտածողությունը» դրսևորվել է ոչ միայն նրա դատողությունների բազմակողմանիությամբ, այլև նրանով, որ նա չի եղել խոշոր գործերի հեղինակ՝ ստեղծելով հատվածային ձայնագրությունների հատուկ ոճ, կիրառելով «հատուկ գեղարվեստական տեխնիկա» և նախապատվությունը տալով գեղարվեստական կերպարներին, պատկերացումները և շեշտադրումները տեղաշարժելով՝ ըստ յուրովի փաստերը տեղաբաշխելով՝ երևույթի կամ իրադարձության «էության մեջ թափանցելու համար»։ Օրինակ՝ նա կարող էր տարբեր հրապարակումներում գրել թե՛ բոլշևիկների, թե՛ սև հարյուրականների անունից։ Կուսակցությունները, նրանց ծրագրերն ու քաղաքական հայտարարությունները նրա համար կարևորություն չէին ներկայացնում` որպես անցողիկ երևույթներ, որոնք պատմական համատեքստում չէին կարող մեծ նշանակություն ունենալ՝ փոփոխվելով ու տրանսֆորմացվելով[51][65][66]։

Սեռական թեմա

խմբագրել

Ռոզանովն իր փիլիսոփայական ստեղծագործության ծաղկուն շրջանում կենտրոնացել է սեռի մետաֆիզիկայի վրա[34]։ 1898 թվականին իր նամակներից մեկում նա ձևակերպում է սեռի մասին իր ըմբռնումը. «Սեռը մարդու մեջ օրգան չէ և ֆունկցիա չէ, ոչ միս և ոչ ֆիզիոլոգիա է, բայց ստեղծիչ է… Գիտակցության համար այն որոշված և հասկանալի չէ, բայց այն կա և այն ամենը, ինչ կա՝ Նրանից և Նրանով»։ Սեռի անիմանալիությունը ոչ մի կերպ չի նշանակում, որ այն անիրական է։ Ընդհակառակը, սեռը, ըստ Ռոզանովի, ամենաիրական բանն է այս աշխարհում և մնում է անլուծելի առեղծված այնքանով, որքանով ինքնին կեցության իմաստն անհասանելի է բանականությանը։ «Բոլորը բնազդաբար զգում են, որ կեցության հանելուկն իրականում ծնվող կեցության հանելուկն է, այսինքն՝ ծնվող սեռի հանելուկն է»։ Ռոզանովի մետաֆիզիկայում հոգևոր և մարմնական կյանքով ամբողջական մարդը կապված է Լոգոսի հետ, բայց այդ կապը տեղի է ունենում ոչ թե համընդհանուր բանականության լույսի ներքո, այլ մարդկային գոյության ամենաինտիմ, «գիշերային» ոլորտում. սեռական սիրո ոլորտում։

Պլատոնիստ փիլիսոփա, հավերժական կանացիությունը գովերգող Վլ. Ս. Սոլովյովը մարդկային ցեղի շարունակության գործընթացը համեմատել է մահերի անվերջանալի շարանի հետ։ Իսկ Ռոզանովը յուրաքանչյուր ծնունդ համարում էր հրաշք՝ երկրային աշխարհի և տրանսցենդենտալ աշխարհի միջև կապի բացահայտում. «սեռի հանգույցը երեխայի մեջ է», որը «մյուս աշխարհից է գալիս», «նրա հոգին». Աստծուց է ընկնում»։ Սեր, ընտանիք, ծնունդ. Ռոզանովի համար սա ինքնին լինելն է, և նա պատրաստ էր խոսել սեռական սիրո «գոյաբանության» մասին։

Ռոզանովի մարմնականի գովաբանությունը, հրաժարվել տեսնել մարմնի մեջ և, առավել ևս, սեռական սիրո մեջ տեսնել ինչ-որ ցածր և առավել ևս անպարկեշտ բան, շատ ավելի մեծ չափով սպիրիտուալիստական էին, քան նատուրալիստական։ Ռոզանովն անընդհատ շեշտում էր իր փիլիսոփայության հոգևոր կողմնորոշումը. «Մեր մեջ չկա մի հատիկ, եղունգի կտոր, մազ, արյան մի կաթիլ, որն ինքնին հոգևոր սկիզբ չունենա», «սեքսը դուրս է գալիս բնության սահմաններից. այն միաժամանակ և՛ բնական է, և՛ գերբնական»[34]։

Հրեական թեմա

խմբագրել

Հրեական թեման Վասիլի Ռոզանովի ստեղծագործության մեջ կարևոր տեղ է գրավել։ Դա պայմանավորված էր Ռոզանովի աշխարհայացքի հիմքերով՝ առեղծվածային պանսեքսուալիզմով, սեքսի կենարար ուժի կրոնական պաշտամունքով, ամուսնության ու երեխա ունենալու սրբության հաստատմամբ։ Ժխտելով քրիստոնեական ասկետիզմը, վանականությունը և կուսակրոնությունը՝ Ռոզանովը Հին Կտակարանում գտավ սեռի, ընտանիքի, հղիության և ծննդի կրոնական օրհնանքը[67]։ Բայց նրա հակաքրիստոնեական ապստամբությունը համակերվեց նրա օրգանական պահպանողականությամբ, ռուսական «առօրյա խոստովանության» հանդեպ անկեղծ սիրով, ուղղափառ եկեղեցականների ընտանեկան առաքինությունների, ավանդույթով օծված ռուսական պետականության ձևերի հանդեպ։ Սրանից բխեցին Ռոզանովի բացահայտ հակասեմիտիզմի տարրերը, որն այնքան ալեկոծեց և վրդովեցրեց շատ ժամանակակիցների[67]։

Ըստ Հրեական էլեկտրոնային հանրագիտարանի` Ռոզանովի հայտարարությունները երբեմն բացահայտ հակասեմական էին[67]։ Այսպիսով, Ռոզանովի «Հրեական ծածկագրություն» (1913) աշխատության մեջ կա հետևյալ հատվածը.

Հապա նայեք քայլվածքին. փողոցով քայլում է մի հրեա՝ կռացած, ծեր, կեղտոտ։ Լապսերդակը, քունքագանգուրները. ոչ մի բանի նման չի! Ոչ մեկ չի ցանկանում նրան դիպչել։ «Սխտորի հոտ է փչում», և ոչ միայն սխտորի։ ջհուդն ընդհանրապես «գարշահոտ է»։ Ինչ-որ համընդհանուր «անպարկեշտ տեղ»... Նա քայլում է ինչ-որ ծռտիկ, ոչ ազատ քայլվածքով... Վախկոտ, երկչոտ... Քրիստոնյան նայում է նրա ետևից, և սրտխառնոց զգում.

- Ֆու, զզվանք, իսկ ինչու հնարարվոր չէ առանց քեզ։

Համընդհանուր. «ինչու հնարավոր չէ առանց քեզ»…

Սակայն Ռոզանովի տեսակետները գնահատելիս պետք է հաշվի առնել ինչպես ծայրահեղությունների միտումնավոր հակումը, այնպես էլ նրա մտածողության բնորոշ երկիմաստությունը։ Նրան հաջողվել է միաժամանակ հռչակվել և՛ հուդայաֆիլ, և՛ հուդայաֆոբ[34]։

Ռոզանովը հերքում է իր ստեղծագործությունում հակասեմիտիզմի առկայությունը։ Գերշենզոնին ուղղված նամակում նա գրում է. «Ես չեմ տառապում հակասեմիտիզմով... Ինչ վերաբերում է հրեաներին, ապա… ես ինչ-որ և չգիտես ինչու «քունքագանգուրներով ջհուդ» եմ և ֆիզիոլոգիական առումով (գրեթե սեռականորեն) և գեղարվեստորեն սիրում եմ նրանց, և թաքուն, հասարակության մեջ ես միշտ նայում և հիանում եմ նրանցով»։

«Բեյլիսի գործի» ընթացքում Ռոզանովը հրապարակել է բազմաթիվ հոդվածներ՝ «Անդրյուշա Յուշչինսկի» (1913), «Հրեաների վախն ու հուզմունքը» (1913 թ.), «Բաց նամակ Ս. Կ. Էֆրոնին» (1913 թ.), «Հրեաների պաշտպանության մեթոդի մասին» (1913 թ.), «Յուշչինսկու գործի շուրջ դատավարության անավարտությունը» (1913 թ.), ինչպես նաև հրատարակել է «Հրեաների հոտառական և շոշափելիքի վերաբերմունքը արյան նկատմամբ» գիրքը, ներառյալ՝ որպես հավելված Պավել Ֆլորենսկու երկու հոդվածները «Պրոֆ. Դ. Ա. Խվոլսոնը ծիսական սպանությունների մասին» և «Հրեաները և քրիստոնյաների ճակատագիրը»[68]։ Ըստ Հրեական էլեկտրոնային հանրագիտարանի` Ռոզանովը փորձում է ապացուցել, որ արդարացի է հրեաներին ծիսական սպանության մեջ մեղադրելը՝ պնդելով, որ արյուն թափելը հրեական պաշտամունքի հիմքում է[67]։

Աստվածաշնչյան հուդայականության խանդավառ օրհներգեր և հակասեմիտիզմի կատաղի քարոզչության համադրությունների համար Ռոզանովին մեղադրեցին երկակիության և սկզբունքայնության բացակայության մեջ։ «Բեյլիսի գործի» վերաբերյալ իր հոդվածների համար Ռոզանովը հեռացվեց Կրոնա-փիլիսոփայական ընկերությունից (1913 թ.)[67]։

Միայն կյանքի վերջում Ռոզանովը սկսեց առանց բացահայտ թշնամանքի, երբեմն նույնիսկ խանդավառությամբ խոսել հրեաների մասին։ Իր վերջին գրքում («Մեր ժամանակի ապոկալիպսիսը») Ռոզանովը լիովին մերժել է իր նախկին հակասեմական ֆոբիան։ Նա նաև հայտարարել է իր հիասթափության մասին քրիստոնեությունից, որին մեղադրում էր հրեաների դարավոր հալածանքների մեջ, և դրա արմատները գտավ Ավետարանում՝ դատապարտելով այն որպես «ատելության, ոչ թե սիրո» գիրք[69]։ Արտահայտելով իր նոր վերաբերմունքը հրեաների նկատմամբ՝ Ռոզանովը գրել է[70].

Միայն «Դոմոստրոյը», տուն-կառուցելը, ինքնին մեծ է և սուրբ։ Անկասկած, մեծագույն Դոմոստրոյը տվել է Մովսեսը «Ելք»-ում, Երկրորդ Օրինացը և այլն, և շարունակվել է Թալմուդում, իսկ հետո փաստորեն արտահայտվել և կյանքի է կոչվել քահալում։

«Իսրայելի դատավորների գիրքը», Հռութի հետ, Հոբի հետ՝ ազատ, անկաշկանդ, ինձ միշտ թվացել է մարդկային բնակության ամենաբարձր տեսակը։ Այն անհամեմատ ավելի բարձր է և ավելի երջանիկ, քան թագավորությունները։

Եվ այսպիսով, կարծում եմ, որ հրեաներն ամեն ինչում իրավացի են։ Նրանք իրավացի են ընդդեմ Եվրոպայի, քաղաքակրթության և քաղաքակրթությունների։ Եվրոպական քաղաքակրթությունը չափազանց հեռու է գնացել ծայրերկրներով, ներսում լցվել է դատարկություններով, դարձել է իսկապես «ունայն» և դրանից մեռնում է։

Ապրեցեք, հրեաներ։ Ես օրհնում եմ ձեզ ամեն ինչում, ինչպես հավատուրացության ժամանակ (բեյլիսի ժամանակն է դժբախտ), երբ ես անիծում էի ամեն ինչում։ Փաստորեն, ձեր մեջ, իհարկե, կա համաշխարհային պատմության «cimes»-ը, այսինքն՝ կա աշխարհի այնպիսի «հատիկ», որը «միայն մենք ենք պահպանել»։ Դրանցով Ապրեցեք։ Եվ ես հավատում եմ, որ «նրանցով կօրհնվեն բոլոր ազգերը»։ «Ես, դյուզն իսկ, չեմ հավատում բոլոր ժողովուրդների հանդեպ հրեաների թշնամությանը։ Մթության մեջ, գիշերը, չես իմանա, - ես հաճախ եմ նկատել հրեաների զարմանալի, նախանձախնդիր սերը ռուս ժողովրդի և ռուսական հողի նկատմամբ։

Օրհնյալ լինի հրեան։

Օրհնյալ լինի նաև ռուսը։

Նախասիրություններ

խմբագրել

Ռոզանովը կետաքրքրված էր դրամագիտությամբ։ Նրա դրամների հավաքածուն, որը պահվում է Պուշկինի անվան Կերպարվեստի պետական թանգարանի դրամագիտության բաժնում, ունի 1497 նմուշ[71]։

Ընտանիք

խմբագրել

1880 թվականին 24-ամյա Վասիլի Ռոզանովն առաջին անգամ ամուսնացել է ռուս գրող, 40-ամյա Ա. Պ. Սուսլովայի հետ, որը 1861-1866 թվականներին մտերիմ հարաբերությունների մեջ է եղել Ֆ. Մ. Դոստոևսկու հետ[72]։ Այս ամուսնությունից ունեցել է դուստր՝ Ալեքսանդրա Միխայլովնա Բուտյագինա (1883-1920), Կ. Չուկովսկու ցուցումով, նա տառապել է սիֆիլիսով և կախվել[73]։

1886 թվականին Ռոզանովի առաջին գրքի անհաջողությունից հետո[20] Սուսլովան հեռացավ Վասիլի Ռոզանովից՝ հրաժարվելով (այնուհետև ևս քսան տարի հրաժարվելով) պաշտոնապես ամուսնալուծվել։

1891 թվականին Ռոզանովը գաղտնի ամուսնացել է Վարվառա Դմիտրիևնա Բուտյագինայի հետ (ծն. Ռուդնևա, 1864-1923), Ելեցի գիմնազիայի ուսուցիչ Միխայիլ Պավլովիչ Բուտյագինի այրու հետ, որը սերում էր հոգևորականների ընտանիքից։ Նրանց պսակել է Վարվառայի առաջին ամուսնու եղբայրը` քահանա Իվան Պավլովիչ Բուտյագինը[Ն 8]: Վ. Վ. Ռոզանովը և Վ. Դ. Բուտյագինան ունեին հինգ դուստր և մեկ որդի[74]։

  1. Նադեժդա (1892-1893)
  2. Տատյանա (1895-1975)
  3. Վերա (1896-1919)
  4. Վարվարան (1898-1943, մահացել է դիստրոֆիայից Ռիբինսկ քաղաքի հարկադիր աշխատանքի ճամբարում)։ Ամուսնացած է եղել գրող Վլադիմիր Գորդինի հետ
  5. Վասիլի (1899- 1918),
  6. Նադեժդա Վերեշչագինա-Ռոզանովա (1900-1956), նկարիչ, նկարազարդող, 1947 թվականին ամուսնացել է նկարիչ Միխայիլ Քսենոֆոնովիչ Սոկոլովի հետ։

Քանի որ երեխաները պաշտոնապես ապօրինի էին, մկրտության ժամանակ նրանց տալիս էին իրենց կնքահայրերի հայրանունները և ազգանունները։ Երեխաներն իրենց իսկական ազգանունը ձեռք բերեցին, այսինքն՝ դարձան Ռոզանովներ, միայն 1905 թվականից հետո։

Հիշատակ

խմբագրել

Նիժնի Նովգորոդի Կոզմա Մինինի անվան պետական մանկավարժական համալսարանի առաջին մասնաշենքում (Մինինի համալսարան), 2021 թվականին, որպես «Լուսավորության թանգարան» ցուցահանդեսային և ցուցահանդեսային տարածքի մաս, անվանակոչվեց Վ. Վ. Ռոզանովի անվան Գրականության կաբինետ[75]։ Այս կաբինետը բաց գրքի տեսք ունի, որի էջերին կան այն ժամանակվա թանգարանային ցուցանմուշներ և մեջբերումներ Վ. Վ. Ռոզանովի ստեղծագործություններից։ Ցուցադրվում է նաև «Ռուսական Նեղոսը» իլյուստրացիոն ֆիլմը ըստ համանուն էսսեի, որը հիմնված է 19-20-րդ դարերի վերջին Նիժնի Նովգորոդի լուսանկարիչ Մաքսիմ Դմիտրիևի կինոխրոնիկայի և լուսանկարների վրա։

Նշումներ

խմբագրել
  1. ↑ ա)Պատմական` «Կառլ V, նրա անձը և վերաբերմունքը ժամանակի հիմնական խնդիրներին», որը ստացել է պրոֆեսոր Վ. Ի. Գերյեի ամենաբարձր գնահատականին։
    բ)Տրամաբանական՝ «Վարքի հիմքը», որի համար ստացել է Ն. Վ. Իսակովի անվան մրցանակ։ Չորրորդ կուրսում նրան շնորհվել է Ա. Ս. Խոմյակովի անվան կրթաթոշակ։
  2. ↑ 12-ամյա Անդրեյի սպանության վարկածներից մեկի համաձայն` տղան սպանվել էր հրեական զատիկից առաջ հրեաների կողմից։ Ինչը կատարվել էր ծիսականորեն` մացա պատրաստելու համար քրիստոնեական արյուն ստանալու նպատակով[24]։
  3. ↑ Վասիլի Ռոզանովը հանդես եկավ «ծիսական» վարկածի օգտին. նա «Նովոյե վրեմյա» թերթի էջերում հրապարակել է մի շարք հոդվածներից է «Հրեաների հոտառական և շոշափելի վերաբերմունքը արյան նկատմամբ»[25]։ Ինչպես պարզվեց, «խոսքը ոչ թե ծեսի, այլ քաղաքականության մասին էր»[26]։
    Ավելի ուշ, «Բեյլիսի գործի» վերաբերյալ հոդվածներից մեկում Ռոզանովը «բաց խոստովանեց, որ հանդես է եկել քաղաքական նկատառումներով Բեյլիսի հետապնդման օգտին, որպեսզի փորձի կանխել հրեական գերակայությունը՝ «հրեական լուծը»։ Ռուսներն ազատվել են թաթարական լծից, հիմա գալիս է հրեական լուծը։ Իսկ դա կասեցնելու համար անհրաժեշտ է պայքարել հրեականության դեմ»[27]։
  4. ↑ նրանց համար այս բնակարանն ընտրել է փիլիսոփա հայր Պավել Ֆլորենսկին
  5. ↑ Վասիլի Ռոզանովը 1913 թվականին արձակուրդներն անցկացրել է Սախարնա գյուղում (այժմ Մոլդովայում), այցելել է սուրբ վայրեր։ Ճամփորդության արդյունքում գրել է «Բեսարաբիայի անկյուն» աշխատությունը[43], և երեք մասից բաղկացած «Սախարնա» գիրքը («Սախարնայից առաջ»[44], «Սախարնա»[45], «Սախարնայից հետո»)։
  6. ↑ Սմերյակովշինա արտահայտությունը հայտնվել է 1890-ական թվականներին և կապված է Ֆ.Մ.Դոստոևսկու «Կարամազով եղբայրներ» վեպի հերոս Սմերդյակովի հետ։ Սմերդյակովը Ֆյոդոր Պավլովիչ Կարամազովի ապօրինի որդին, նրա լաքեյը։ Սմերդնյակովի խոսքերն են.
    «Ես ատում եմ ամբողջ Ռուսաստանը... Տասներկու թվին Ֆրանսիայի կայսր Նապոլեոն Առաջինը ներխուժեց Ռուսաստան, և լավ կլիներ, որ այդ նույն ֆրանսիացիները մեզ գրավեին. խելացի ազգը կգրավեր շատ հիմար մեկին և կկցեր իրեն։ Ամբողջովին այլ կարգեր կլինեին»[55]։
  7. ↑ 1906 թվականի ապրիլի 16-ին «Նոր ժամանակ» թերթում հրապարակված «Կանանց համալսարանը Մոսկվայում» հոդվածում Ռոզանովը գրել է. «Չկա ավելի վստահելի և ավելի նախանձախնդիր բոլոր տեսակի նորամուծությունների տարածող, ընդհանրապես, քան կանայք, անկախ նրանից, թե ինչի մասին է խոսքը»[51][56]։
  8. ↑ Վարվառա Դմիտրիևնայի մայրը՝ Ալեքսանդրա Անդրիանովնան, Խերսոնի և Տավրիկիայի հայտնի քարոզիչ և աստվածաբան արքեպիսկոպոս Ինոկենտիի (Բորիսով) ազգականը, դժվարին դեպքերում խորհուրդներ ստանալու համար անփոփոխ դիմում էր Սուրբ Ամբրոսի Օպտինսկուն։ Նրանից, ըստ Վ. Վ. Ռոզանովի, նա օրհնություն է ստացել գաղտնի հարսանիքի համար։

Ծանոթագրություններ

խմբագրել
  1. ↑ 1,0 1,1 Կերպարվեստի արխիվ — 2003.
  2. ↑ 2,0 2,1 Русская литература XX века. Прозаики, поэты, драматурги (ռուս.) / под ред. Н. Н. Скатов — 2005. — С. 206—210. — ISBN 5-94848-307-X
  3. ↑ 3,0 3,1 3,2 3,3 Литераторы Санкт-Петербурга. ХХ век (ռուս.) / под ред. О. В. Богданова
  4. ↑ 4,0 4,1 4,2 4,3 4,4 4,5 Розанов Василий Васильевич // Большая советская энциклопедия (ռուս.): [в 30 т.] / под ред. А. М. Прохорова — 3-е изд. — М.: Советская энциклопедия, 1969.
  5. ↑ 5,0 5,1 5,2 Encyclopædia Britannica
  6. ↑ 6,0 6,1 6,2 Բրոքհաուզի հանրագիտարան (գերմ.)
  7. ↑ 7,0 7,1 7,2 7,3 Չեխիայի ազգային գրադարանի կատալոգ
  8. ↑ CONOR.Sl
  9. ↑ Beasley, Rebecca (2020 թ․ մայիսի 31). Russomania: Russian culture and the creation of British modernism, 1881-1922 (English). Oxford: Oxford University Press. ISBN 978-0-19-880212-9.{{cite book}}: CS1 սպաս․ չճանաչված լեզու (link)
  10. ↑ «Первов Павел Дмитриевич». Электронная библиотека «Научное Наследие России». Արխիվացված օրիգինալից 2019 թ․ սեպտեմբերի 7-ին. Վերցված է 2020 թ․ փետրվարի 13-ին.
  11. ↑ Дмитрий Святополк-Мирский. «История русской литературы»
  12. ↑ 12,0 12,1 Владимир Малышев. «Пророчества Василия Розанова». Stoletie.RU (ռուսերեն). Արխիվացված օրիգինալից 2021 թ․ նոյեմբերի 2-ին. Վերցված է 2021 թ․ նոյեմբերի 1-ին.
  13. ↑ Сукач В. Г. «Детские годы В. В. Розанова. (Главы из книги)». КОСТРОМКА. Արխիվացված օրիգինալից 2020 թ․ փետրվարի 13-ին. Վերցված է 2020 թ․ փետրվարի 13-ին.
  14. ↑ Розанов В. В. Биографические сведения для Нижегородской губернской учёной архивной комиссии. 1909 г. — ЦГАЛИ, ф. 419.
  15. ↑ Розанов В. В. Материалы к биографии // Русский архив. Вып. 1. — М., 1991. — С. 249.
  16. ↑ Куприянов П. С. Розанов Василий Васильевич // А. Ю. Андреев, Д. А. Цыганков Императорский Московский университет: 1755—1917 : Энциклопедический словарь. — М.: Российская политическая энциклопедия (РОССПЭН), 2010. — С. 622—623. — ISBN 978-5-8243-1429-8.
  17. ↑ «Розанов Василий Васильевич». Выдающие личности Брянского края. Արխիվացված օրիգինալից 2020 թ․ փետրվարի 13-ին. Վերցված է 2020 թ․ փետրվարի 13-ին.
  18. ↑ Т. А. Чистякова, директор межпоселенческой центральной библиотеки Бельского района. «Русский философ и писатель В. В. Розанов — преподаватель в Бельской мужской прогимназии». Литературная карта Тверского края. Արխիվացված օրիգինալից 2020 թ․ հունվարի 31-ին. Վերցված է 2020 թ․ հունվարի 31-ին.
  19. ↑ Подоксенов А. М Елецкая гимназия: истоки дружбы и вражды М. Пришвина-гимназиста и В. Розанова-учителя // Интеллектуальная Россия : Международный теоретический журнал. — 2014. — № 4.
  20. ↑ 20,0 20,1 «Василий Васильевич Розанов. О понимании. Опыт исследования природы, границ и внутреннего строения науки как цельного знания. 0». imwerden.de (ռուսերեն). Վերցված է 2023 թ․ օգոստոսի 25-ին.
  21. ↑ «В. Розанов. Легенда о Великом инквизиторе Ф.М. Достоевского». www.vehi.net. Վերցված է 2023 թ․ օգոստոսի 25-ին.
  22. ↑ «Розанов Василий Васильевич». ЭБС «Университетская библиотека онлайн» (ռուսերեն). Արխիվացված օրիգինալից 2021 թ․ նոյեմբերի 2-ին. Վերցված է 2021 թ․ նոյեմբերի 1-ին.
  23. ↑ Аристотель Метафизика / Перевод с греческого П. Д. Первова и В. В. Розанова. — М.: Институт философии, теологии и истории св. Фомы, 2006. — 232 с. — ISBN 5-94242-018-1 «Արխիվացված պատճենը» (PDF). Արխիվացված է օրիգինալից (PDF) 2021 թ․ նոյեմբերի 8-ին. Վերցված է 2023 թ․ օգոստոսի 25-ին.
  24. ↑ «Дело Менделя Бейлиса. Материалы Чрезвычайной следственной комиссии Временного правительства о судебном процессе 1913 г. по обвинению в ритуальном убийстве». library6.com. Վերցված է 2023 թ․ օգոստոսի 25-ին.
  25. ↑ Редакция. «Розанов Василий». Электронная еврейская энциклопедия ОРТ (ռուսերեն). Վերցված է 2023 թ․ օգոստոսի 25-ին.
  26. ↑ «О. Будницкий (Ростов-на-Дону) В ЧУЖОМ ПИРУ ПОХМЕЛЬЕ (Евреи и русская революция) Самсон МАДИЕВСКИЙ (Германия) ТАК ЭТО БЫЛО Евреи в революции и гражданской войне: как это было? ldn-knigi.narod.ru Dotan ldn-knigi.lib.ru». web.archive.org. Արխիվացված է օրիգինալից 2012 թ․ հուլիսի 19-ին. Վերցված է 2023 թ․ օգոստոսի 25-ին.
  27. ↑ Штейнберг, Аарон. Друзья моих ранних лет (1911-1928).
  28. ↑ Фатеев В. С русской бездной в душе. Жизнеописание Василия Розанова. — СПб.-Кострома, 2002.
  29. ↑ «Электронный каталог». irbis.losev-library.ru. Վերցված է 2023 թ․ օգոստոսի 25-ին.
  30. ↑ «29 сентября 1917. Василий Розанов». Արխիվացված օրիգինալից 2018 թ․ դեկտեմբերի 9-ին. Վերցված է 2018 թ․ փետրվարի 28-ին.
  31. ↑ Ленин В. И. Полн. собр. соч. — 5-е изд. — Т. 25. — С. 172.
  32. ↑ Смирнова Т. В. Семья Розанова в Сергиевом Посаде // Наследие В. В. Розанова и современность: Материалы Международной научной конференции. Москва. 29—31 мая 2006 г. — М.: РОССПЭН, 2009. — С. 618—622. «Արխիվացված պատճենը» (PDF). Արխիվացված է օրիգինալից (PDF) 2018 թ․ նոյեմբերի 26-ին. Վերցված է 2023 թ․ օգոստոսի 25-ին.
  33. ↑ Մասամբ, դրամական օգնություն է հասցրել Մաքսիմ Գորկին (Զինաիդա Գիպպիուսի խնդրանքով)։
  34. ↑ 34,0 34,1 34,2 34,3 «Розанов в Онлайн Энциклопедии Кругосвет». Արխիվացված օրիգինալից 2010 թ․ մարտի 1-ին. Վերցված է 2010 թ․ մարտի 11-ին.
  35. ↑ 35,0 35,1 35,2 «Русский Нил. вступительная статья». Արխիվացված է օրիգինալից 2011 թ․ հոկտեմբերի 15-ին. Վերցված է 2010 թ․ մարտի 11-ին. {{cite web}}: Invalid |url-status=ye (օգնություն)
  36. ↑ «В. Г. Сукач «Моя душа сплетена из грязи, нежности и грусти». Журнал «Наше наследие»». Արխիվացված օրիգինալից 2007 թ․ նոյեմբերի 14-ին. Վերցված է 2009 թ․ ապրիլի 30-ին.
  37. ↑ «Философия Розанова». www.grandars.ru. Վերցված է 2023 թ․ օգոստոսի 26-ին.
  38. ↑ «РОЗАНОВ Василий Васильевич (1856-1919)». www.booksite.ru. Новейший философский словарь. Վերցված է 2023 թ․ օգոստոսի 26-ին.
  39. ↑ «Философия В.В. Розанова: большая религия маленького человека». web.archive.org. 2010 թ․ նոյեմբերի 16. Արխիվացված է օրիգինալից 2010 թ․ նոյեմբերի 16-ին. Վերցված է 2023 թ․ օգոստոսի 26-ին.
  40. ↑ Розанов В.В. «Семья как религия». 1995.
  41. ↑ 41,0 41,1 41,2 41,3 Александр Усачёв. «Философия В. В. Розанова: большая религия маленького человека». «Արխիվացված պատճենը». Արխիվացված է օրիգինալից 2010 թ․ նոյեմբերի 16-ին. Վերցված է 2023 թ․ օգոստոսի 26-ին.
  42. ↑ «ПОСЛЕ САХАРНЫ . Юдаизм. Сахарна». pub.wikireading.ru. Վերցված է 2023 թ․ օգոստոսի 26-ին.
  43. ↑ «В.В. Розанов. Уголок Бессарабии». dugward.ru. Վերցված է 2023 թ․ օգոստոսի 26-ին.
  44. ↑ «Lib.ru/Классика: Розанов Василий Васильевич. Перед Сахарной». az.lib.ru. Վերցված է 2023 թ․ օգոստոսի 26-ին.
  45. ↑ Сахарна
  46. ↑ «Апокалипсис нашего времени (Розанов) — Викитека». ru.wikisource.org (ռուսերեն). Վերցված է 2023 թ․ օգոստոսի 26-ին.
  47. ↑ «РОЗАНОВ, ВАСИЛИЙ ВАСИЛЬЕВИЧ | Энциклопедия Кругосвет». www.krugosvet.ru (ռուսերեն). Վերցված է 2023 թ․ օգոստոսի 26-ին.
  48. ↑ В.Г.Сукач. «Василий Васильевич Розанов: "Моя душа сплетена из грязи, нежности и грусти". (О Розанове)». www.nasledie-rus.ru. Վերցված է 2023 թ․ օգոստոսի 26-ին.
  49. ↑ В.В. Розанов. «Совесть - отношение к Богу - отношение к Церкви». dugward.ru. Վերցված է 2023 թ․ օգոստոսի 26-ին.
  50. ↑ Пётр Вайль. «Василий Розанов на римской Пасхе». rg.ru (ռուսերեն). Արխիվացված օրիգինալից 2021 թ․ նոյեմբերի 2-ին. Վերցված է 2021 թ․ նոյեմբերի 1-ին.
  51. ↑ 51,0 51,1 51,2 51,3 Маслин М. А В. В. Розанов и русская идея // Вестник русской христианской гуманитарной академии. — 2012. — Т. 13. — № Выпуск 2. — С. 1—13.
  52. ↑ ««...Болит душа за Россию...»». РГБ (ռուսերեն). Արխիվացված օրիգինալից 2021 թ․ նոյեմբերի 2-ին. Վերցված է 2021 թ․ նոյեմբերի 1-ին.
  53. ↑ Розанов В. В. «Опавшие листья (Короб второй и последний)». Онлайн-библиотека Readli (ռուսերեն). Արխիվացված օրիգինալից 2021 թ․ նոյեմբերի 2-ին. Վերցված է 2021 թ․ նոյեմբերի 1-ին.
  54. ↑ Сорокопудова О. Е В. В. Розанов об особенностях русского народа и государственного управления в России // Контуры глобальных трансформаций: политика, экономика, право : Научный журнал. — 2012. — № Выпуск 1. — С. 121—125. — ISSN 2542-0240.
  55. ↑ Розанов Василий Васильевич (1909). «Погребатели России» [«Ռուսաստանի թաղողները» հոդված]. Lib.ru/Классика. Նովոյե վրեմյա. Վերցված է 2023 թ․ օգոստոսի 26-ին.
  56. ↑ «"Живи каждый день так, как бы ты жил всю жизнь именно для этого дня". В. В. Розанов». МПГУ (ռուսերեն). Արխիվացված օրիգինալից 2021 թ․ նոյեմբերի 2-ին. Վերցված է 2021 թ․ նոյեմբերի 1-ին.
  57. ↑ 57,0 57,1 Н. В. Куксанова исторические традиции России в газетной публицистике В. В. Розанова в начале XX века // Вестник НГУ : Научный журнал. — 2013. — Т. 12. — № Выпуск 6. — ISSN 1818-7919.
  58. ↑ О. Е. Сорокопудова. «Политическая мысль В.В. Розанова: специфика и проблемы исследования». dissercat.com (ռուսերեն). Արխիվացված օրիգինալից 2021 թ․ նոյեմբերի 2-ին. Վերցված է 2021 թ․ նոյեմբերի 1-ին.
  59. ↑ 59,0 59,1 59,2 Ломоносов С. В К вопросу о социально-политическом идеале в творческом наследии В. В. Розанова // Христианское чтение. — 2015. — № 3. — С. 1—18.
  60. ↑ Свирская Е. В. «Формирование философии человека в творчестве В.В. Розанова». dissercat.com (ռուսերեն). Արխիվացված օրիգինալից 2021 թ․ նոյեմբերի 2-ին. Վերցված է 2021 թ․ նոյեմբերի 1-ին.
  61. ↑ Розанов В.В Собр. соч. Русская государственность и общество. — М, 2003. — С. 154–155. — 527 с. — ISBN 5-250-02321-5
  62. ↑ Н. В. Куксанова Становление парламентаризма в России в публицистике В. В. Розанова // Вестник НГУ : Научный журнал. — 2010. — Т. 9. — № 6.
  63. ↑ Розанов В.В Собр. соч. : в 30 т. Т. 28: Эстетическое понимание истории (Статьи и очерки 1889–1897 гг.). — М: Росток, 2009. — С. 106—107. — 878 с.
  64. ↑ Р. В. Михайлов. ««Изгои истории»: Василий Розанов о монархии. 1890-е годы». Альманах «Тетради по консерватизму» (ռուսերեն). Արխիվացված օրիգինալից 2021 թ․ նոյեմբերի 2-ին. Վերցված է 2021 թ․ նոյեմբերի 1-ին.
  65. ↑ Александр Николюкин Розанов. — М: Молодая гвардия, 2001. — 528 с. — ISBN 978-5-235-04134-9
  66. ↑ «Листва». Благотворительный фонд «Предание» (ռուսերեն). Արխիվացված օրիգինալից 2021 թ․ նոյեմբերի 2-ին. Վերցված է 2021 թ․ նոյեմբերի 1-ին.
  67. ↑ 67,0 67,1 67,2 67,3 67,4 Розанов Василий՝ հոդվածը Հրեական էլեկտրոնային հանրագիտարանում
  68. ↑ Хагемейстер М. «Новое Средневековье» Павла Флоренского Արխիվացված 2013-01-15 Wayback Machine.
  69. ↑ Шнирельман В. Колено Даново: эсхатология и антисемитизм в современной России. — М.: ББИ, 2017. — С. 93—95. — 617 с. — (Диалог). — ISBN 978-5-89647-364-0
  70. ↑ Розанов В. В. «Апокалипсис нашего времени» Արխիվացված 2010-06-11 Wayback Machine — № 10, «Домострой»; Библиотека «Вехи»
  71. ↑ «Коллекция В. В. Розанова». Государственный музей изобразительных искусств имени А. С. Пушкина: отдел нумизматики. Արխիվացված օրիգինալից 2021 թ․ մայիսի 14-ին. Վերցված է 2020 թ․ հունվարի 31-ին.
  72. ↑ Суслова А. П. Годы близости с Достоевским: Дневник-повесть-письма / Вступ. ст. и примеч. А. С. Долинина. — М.: Изд. М. и С. Сабашниковых, 1928. — 195 с. «Արխիվացված պատճենը» (PDF). Արխիվացված է օրիգինալից (PDF) 2021 թ․ նոյեմբերի 8-ին. Վերցված է 2023 թ․ օգոստոսի 25-ին.
  73. ↑ Чуковский К. И. Дневник. 1901—1969 Т 2. — ОЛМА Медиа Групп. — 672 с. — ISBN 978-5-94850-033-1
  74. ↑ «Гиппиус «Задумчивый странник»». Արխիվացված օրիգինալից 2017 թ․ օգոստոսի 6-ին. Վերցված է 2016 թ․ ապրիլի 6-ին.
  75. ↑ «Экспозиционно-выставочное пространство «Музей Просвещения» — НГПУ им. К. Минина». mininuniver.ru (ռուսերեն). Վերցված է 2022 թ․ հունիսի 27-ին.

Գրականություն

խմբագրել

Հղումներ

խմբագրել
 Վիքիպահեստն ունի նյութեր, որոնք վերաբերում են «Վասիլի Ռոզանով» հոդվածին։
Ստացված է «https://hy.wiki.x.io/w/index.php?title=Վասիլի_Ռոզանով&oldid=9946382» էջից